Klabund

Klabund, właściwie Alfred Georg Hermann Henschke (ur. 4 listopada 1890 r. w Krośnie Odrzańskim (wówczas niem. Crossen an der Oder); zm. 14 sierpnia 1928 r. w Davos) – niemiecki pisarz i poeta. Henschke publikował przeważnie pod pseudonimem »Klabund«, który stworzył z wyrazów Klabautermann (pol. klabaternik – postać z folkloru germańskiego, opiekuńczy duszek statku) i Vagabund (pol. wagabunda, włóczęga). (wyznanie ewangelickie)

Bundesarchiv Bild 102-06394, Alfred Klabund
Klabund.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec Carl Wilhelm Alfred Henschke (1.03.1858–24.11.1936), aptekarz i właściciel apteki w Krośnie Odrzańskim;
  • Matka Emilie Antonia Buchenau (ur. 17.05.1867 w Marburgu), córka dyrektora gimnazjum dr Friedricha Wilhelma Heinricha Valentina Georga Buchenau (ur. w 1826 w Kassel; zm. w 1901 w Marburgu) i jego żony Wilhelmine Hedwig Gertrude Friederike Usener (ur. 7.10.1826 w Marburgu);
  • Rodzeństwo: bracia Friedrich Wilhelm Johannes (Hans) (ur. 12.08.1897–27.12.1952), aptekarz i Werner (wcześnie zmarł);
  • Żona: 1) od 1918 r. Brunhilde Heberle (1896–1918) z Passau, 2) od 5 maja 1925 r. Carola Neher (1905-42), aktorka, w 1933 r. emigrowała do Rosji, gdzie tragicznie zginęła;
  • Dzieci: z pierwszego małżeństwa miał jedną córkę Irene Fiete Anny (1918–1919).

Życiorys

Klabund (właściwie Alfred Henschke) urodził się 4 listopada 1890 r. w Krośnie Odrzańskim jako syn szanowanego właściciela apteki doktora Carla Wilhelma Alfreda Henschke i jego żony Emilie Antoni z domu Buchenau. Jesienią 1886 miał rozpocząć naukę szkolną, ale z powodu odry i wysokiej gorączki dopiero od Wielkanocy 1887 r. następnego roku zaczął chodzić do szkoły powszechnej dla chłopców w Krośnie Odrzańskim. Następnie do jesieni 1906 r. uczęszczał do Real-Progymnasium w Krośnie. Aby zdać maturę uczył się w latach 1906–09 razem z Stephanem Bennem, młodszym bratem Gottfrieda Benna,  w »Friedrichs-Gymnasium« we Frankfurcie nad Odrą. Po ojcu odziedziczył talent muzyczny i był utalentowanym pianistą. Już w okresie gimnazjalnym pisał wiersze, które później dołączył w swoich publikacjach, jak przykładowo wiersz „Still schleicht der Strom“ powstały 8 kwietnia 1908 roku. Ponadto tłumaczył z języka francuskiego poezje Baudelaire'a i Verlaine'a. Przez Juliusa Hermanna Wilhelma Gebhardta poznał Grete Balkenholl, która w listopadzie 1908 r. stała się jego wielką miłością. Poświęcił jej liczne wiersze. W tomiku  „Die Himmelsleiter“ ukazał się poświęcony jej wiersz „In Memoriam G.B.“. Grete Balkenholl i Julius Gebhardt pobrali się, ale wszyscy troje pozostali przyjaciółmi.

Pomimo gruźlicy, z której nigdy się nie wyleczył, zdał w 1909 roku maturę jako prymus. Wprawdzie na życzenie ojca rozpoczął w 1909 r. studiowanie chemii i farmacji w Monachium, ale ostatecznie poświęcił się filozofii, filologii i teatrologii. W Monachium z przyjemnością uczęszczał na wykłady Arthura Kut­schery na temat nowożytnej literatury niemieckiej. Od semestru zimowego w 1910 roku do semestru letniego w 1911 studiował w Berlinie, gdzie mieszkał w proletariackiej dzielnicy. Jesienią 1911 roku wrócił do Monachium i do kręgu skupionego wokół Arthura Kut­schery. Po powrocie z Lozanny, gdzie w 1912 r. kontynuował studia, rozpoczął życie wagabundy, które spędzał między Berlinem i Monachium, a także w Szwajcarii lub Włoszech, dokąd udawał się na leczenie. W marcu 1912 r. w Lozannie pogorszył się stan jego zdrowia; lekarze stwierdzili u niego gruźlicę w zaawansowanym stadium, która objęła już obie strony płuc. Przez dwa miesiące kurował się w miejscowości Gardone Riviera nad jeziorem Garda.

Od 1912 r. coraz częściej ukazywały się jego wiersze i artykuły w monachijskim czasopiśmie »Simplicissimus« i tygodniku ilustrowanym »Jugend«. Jego pierwszy tomik wierszy »Morgenrot! Klabund! Die Tage dämmern!«, wydany w 1913 r., pokazuje wpływy Heinricha Heine i Franka Wedekinda. Wiersze te stanowią zerwanie z naturalistyczną i impresjonistyczną tradycją oraz zgodnie z zamiarem autora wywoływały szok u czytelników, który był w 1913 r. pogłębiony przez ich publikację w czasopiśmie »Pan« Alfreda Kerra. Z powodu ich obscenicznych treści publikacja ich została prawnie zabroniona, ale ugruntowały one początkową sławę autora i przyczyniły się do zatrudnienia go w czasopismach »Jugend« i »Simplicissimus«. W 1914 r. ogarnięty powszechnym podziwem wojny napisał oprócz trzech patriotycznych jednoaktówek (Kleines Kaliber, 1914), które szybko zyskały popularność, adaptacje chińskiej liryki wojennej poety Li Bai (Li-Tai-Pe) (Dumpfe Trommeln und berauschtes Gong, 1915), przy czym nie korzystał z tekstu oryginalnego, ale z innych tłumaczeń. 

Brunhilde Heberle i Klabund w sanatorium w Davos
Brunhilde Heberle i Klabund w sanatorium w Davos (Akademie der Künste, Berlin, Archiv).

Podczas kolejnego pobytu w sanatarium w Davos poznał w 1916 r. Brunhilde Heberle, która od wczesnej młodości chorowała na gruźlicę płuc. Przepełniony miłóścią napisał w maju 1917 r. opublikowany w »Neue Zürcher Zeitung« list otwarty do cesarza Wilhelma II (Offenen Brief an Kaiser Wilhelm II.), w którym ujawnił się jako zdeklarowany pacyfista, wzywał go do abdykacji oraz do zmiany konstytucji Rzeszy. W Locarno raptownie zmieniła się jego postawa w radykalne, otwarte odrzucenie wszelkich nacjonalistycznych i militarnych tradycji. Tutaj dojrzewała jego akceptacja ruchu ekspresjonistycznego, czego wyraz stanowią tomiki wierszy »Irene oder die Gesinnung« (1917) i »Dreiklang« (1919) potępiające wojnę i ludobójstwo. Tutaj też  spotkał Herrmanna Hesse, Else Lasker-Schüler i Franziskę von Reventlow. 

8 czerwca 1918 r. Alfred Henschke poślubił w Locarno ukochaną Brunhilde Heberle, która zmarła, dwa tygodnie po porodzie, 30 października 1918 r. w wieku 22 lat. 19 lutego 1919 r. zmarła też ich córka Irene Fiete Anny. To krótkotrwałe, tragiczne małżeństwo z chorą na gruźlicę Brunhilde (»Irene«) i śmierć córeczki zaowocowały w »Irene auf das Grab gelegt« (1918), »Die Sonette auf Irene« (1920), »Totenklage« (1930) i mocno wpłynęły na poezję powstałą w czasie pobytu w Davos. W »Bußrede« w »Weißen Blättern« (1918) kolejny raz potwierdza się pacyfizm i zmiana poglądów Klabunda, a wraz z nadciągającą katastrofą militarną czuł się jeszcze bardziej zobowiązany do politycznej aktywności i przez swoje poetyckie wypowiedzi do wychowywania mas w duchu republikańsko-demokratycznym. W tym kontekście opublikował w 1917 r. w »Neue Zürcher Zeitung« list otwarty do cesarza Wilhelma II (Offenen Brief an Kaiser Wilhelm II.), w którym wzywał go do abdykacji i do zmiany konstytucji Rzeszy.

W 1921 r. Klabund został współpracownikiem czasopisma »Weltbühne« wydawanego przez Siegfrieda Jacobsohna, które odpowiadało jego kosmopolitycznym i społeczno-rewolucyjnym poglądom. Od początku atakował nacjonalizm w różnych publikacjach (Die heiligen drei Könige (1925), Offener Brief an die Nationalsozialistische Freiheitspartei w Die Weltbühne (1925)). Motywy polityczno-społeczne znalazły także wyraz w jego udziale w kabarecie »Schall und Rauch«, założonym w 1901 r. przez Maxa Reinhardta. Większość jego pieśni znalazła się później w zbiorze »Die Harfenjule« (1927). Tutaj jeszcze raz ukazuje się zdumiewająca rozpiętość liryki Klabunda, która sięgała od prostych pieśni i ballad w ludowym stylu (Die Himmelsleiter (1917), Das heiße Herz (1922)) po prowokujące, satyryczne i zgryźliwe, przypominające trochę wersy Ericha Kästnera. Jego duży talent i łatwość opanowania różnych stylów i poetyckich środków wyrazu predestynowały go do adaptacji utworów poetyckich. Dokonał adaptacji chińskiej (Chinesisch Gedichte, 1930), japońskiej (Die Geisha O-sen, 1918) i perskiej poezji (Die Sinngedichte des persisch Zeltmachers, 1917). Aby przybliżyć czytelnikom dzieła literackie napisał prace z zakresu historii literatury (Deutsche Literaturgeschichte in einer Stunde, 1921; Geschichte der Weltliteratur in einer Stunde, 1923) i dokonał licznych wydań poezji jak np. sonetów Andreas Gryphius (Das dunkle Schiff, 1916).

Klabund i Carola Neher
Klabund i Carola Neher, ok. 1924, (Foto Eberth, Akademie der Künste, Berlin).

Klabund pisał także powieści, nowele (Das kleine Klabund-Buch (1921), Novellen von der Liebe (1930)), opowiadania (Klabunds Karussell (1914), Der letzte Kaiser (1923)), legendy (Heiligenlegenden, 1921) i groteski (Kunterbuntergang des Abendlandes, 1922). Powieści zawierają wiele elementów autobiograficznych, ukazują los człowieka chorego (Die Krankheit, 1917), jego osobowość i pasje (Moreau, 1915; Mohammed, 1917)). W »Bracke« (1918), powieści szelmowskiej mającej także autobiograficzne rysy, która odniosła największy sukces, identyfikował się z postacią wędrującego szelmy Hansa Clauerta, mędrca w stroju błazna. Zawarł w niej krytykę świata, współczesnych mu czasów i ludzi. W 1925 r. współpracował z reżyserem Heinzem Neumannem przy filmie »Sen nocy letniej«. Konsekwentne użycie filmowych środków wyrazu prowadziło do powstania książki »Rasputin« (1927/29), stojącej między powieścią i scenariuszem, a napisanej początkowo na zamówienie amerykańskiego towarzystwa filmowego.

Po ślubie z aktorką Carolą Neher zaczął się dla niego w 1924 r. ostatni okres twórczości, w którym poświęcił się zwłaszcza poetyce dramatycznej. W ostatnich 4 latach życia napisał nie mniej niż dziewięć komedii. Dramat »Der Kreidekreis« (1924) stał się jedną z najczęściej wystawianych sztuk w Niemczech. Na podstawie tego dramatu Alexander von Zemlinsky (1871–1942) skomponował operę o tym samym tytule, a Bertolt Brecht napisał sztukę »Der kaukasische Kreidekreis« (1948). W następnych latach Klabund pisał dla kabaretów np. »Schall und Rauch«.

Klabund czyli Alfred Henschke zmarł 14 sierpnia 1928 r. w Davos. Po kremacji jego prochy przewieziono do Krosna Odrzańskiego, gdzie pochowano je na tamtejszym cmentarzu ewangelickim 9 września 1928 w obecności burmistrza Küntzela, który zadeklarował, że odtąd z pokolenia na pokolenie miasto będzia dbać o grób swojego znanego syna. Następnie mowę nad grobem przyjaciela wygłosił Gottfried Benn.

 

Dzieła (wybór)

Proza

  • Klabunds Karussel : Schwänke. 1914.
  • Moreau. Roman eines Soldaten. 1916.
  • Der Marketenderwagen : ein Kriegsbuch. 1916.
  • Die Krankheit. Eine Erzählung. 1917.
  • Mohammed. Der Roman eines Propheten. 1917 (Mahomet ; Bracke ; Borgia, przeł. Maria Kłos-Gwizdalska, Irena Naganowska, Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970).
  • Bracke. Ein Eulenspiegel-Roman. 1918.
  • Deutsche Literaturgeschichte in einer Stunde. Nr. 12 der Zellenbücherei. Dürr & Weber, Leipzig 1920.
  • Marietta. Ein Liebesroman aus Schwabing. 1920.
  • Geschichte der Weltliteratur in einer Stunde. 1920.
  • Heiligenlegenden. 1921.
  • Spuk. Roman. 1922.
  • Pjotr. Roman eines Zaren. 1923 (Car Piotr:powieść, przeł. I. Berman i Wł. Broniewski, Warszawa : „Rój", 1930).
  • Borgia. Roman einer Familie. 1928 (Borgia ; Rasputin, przeł. Izydor Berman, Warszawa : „Rój", 1930).

Wiersze

  • Morgenrot! Klabund! Die Tage dämmern! : Gedichte. 1913.
  • Klabunds Soldatenlieder. 1914.
  • Die Himmelsleiter : neue Gedichte. 1916.
  • Der Leierkastenmann : Volkslieder der Gegenwart. 1917.
  • Irene oder die Gesinnung : ein Gesang. 1918.
  • Der himmlische Vagant. Ein lyrisches Porträt des Francois Villon. 1919.
  • Montezuma. Ballade. 1919.
  • Dreiklang. Ein Gedichtwerk. 1919.
  • Die Sonette auf Irene. 1920.
  • Das heiße Herz. Balladen, Mythen, Gedichte. 1922.
  • Ode an Zeesen. 1926.
  • Die Harfenjule. Neue Zeit-, Streit- und Leidgedichte. 1927.
  • Liebeslied. 1927.

Dramaty

  • Die Nachtwandler : ein Schauspiel. 1919.
  • Hannibals Brautfahrt : ein Schwank in 3 Aufzügen und einem Nachspiel. 1920.
  • Der Kreidekreis. Spiel in fünf Akten nach dem Chinesischen. 1925.
  • X Y Z. Spiel zu Dreien in drei Aufzügen. 1928.

Literatura

  • Rüdiger Frommholz: Henschke, Alfred w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 8, Duncker & Humblot, Berlin 1969, ISBN 3-428-00189-3, s. 557–559.
  • Paul Raabe: Klabund in Davos. Texte, Bilder, Dokumente. Arche, Zürich 1990.

Linki

  • Ich würde sterben, hätte ich nicht das Wort, w: klabund.eu, online.