Karlheinz Stockhausen

Karlheinz Stockhausen (ur. 22 sierpnia 1928 w Mödrath w Nadrenii Północnej, zm. 5 grudnia 2007 w Kürten, Bergisches Land) - niemiecki kompozytor. (wyznanie katolickie)

Stockhausen March 2004 excerpt
Karlheinz Stockhausen, 2004.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Genealogia

  • Ojciec : Simon (1899–1945 zaginął na Węgrzech), z Engelsbruch koło Herchen (Siegerland), nauczyciel, od 1943 oficer w wojsku;

  • Matka : Gertrud Stupp (1900–41 Hadamar), gospodyni domowa, od końca 1932/początku 1933 w klinice psychiatrycznej Galkhausen (Langenfeld-Opladen);

  • Przybrana matka : od 1938) Lucia N. N. (ur. 1914);

  • Rodzeństwo : jeden brat (wcześnie zmarł), siostra Anna-Katharina (1929–2002, przyrodni brat Gerd (1942–ok. 1962, przyrodnia siostra Waltraud (ur. 1939);

  • Ożenił się : 1) w Hamburgu w 1951 (rozwód 1965) z nauczycielką gry na fortepianie Doris Andreae (ur. 1924), 2) w San Francisco w 1967 (rozwód 1972) z malarką Mary Bauermeister (ur. 1934), z Frankfurtu nad Menem;

  • Dzieci : syn i 3 córki z pierwszego małżeństwa oraz syn i córka z drugiego.

Życiorys i twórczość

Dzieciństwo Karlheinza Stockhausena przypadło na okres reżimu nazistowskiego. Jego matka skierowana była końcem 1932/początkiem 1933 do kliniki psychiatrycznej i w 1941 roku padła ofiarą nacjonalistycznej zbrodni – eutanazji. Ojciec był aktywnym członkiem NSDAP, w 1943 trafił na front jako oficer i zaginął na Węgrzech w ostatnich tygodniach wojny. Ataki bombowe i przymusowa praca sanitariusza w lazarecie wojskowym przy opiece nad ciężko rannymi traumatyzowała szesnastolatka.

Już jako dziecko otrzymywał lekcje muzyki, nauczył się grać na fortepianie oraz oboju i był członkiem szkolnej orkiestry. Na utrzymanie w okresie powojennym zarabiał jako pianista, a podczas studiów jako akompaniator iluzjonisty Alexandra Adriona (właściwie Gerhard Engelsleben, 1923–2013). Stockhausen studiował w latach 1947–51 w Wyższej Szkole Muzycznej kompozycję u Franka Martina (1890–1974) i na uniwersytecie w Kolonii muzykologię, germanistykę i filozofię. Wcześnie okazał zainteresowanie teatrem: w 1946 dyrygował jako członek stowarzyszenia teatralnego operetką, cztery lata później wystawił z kolegami burleskę, do której sam napisał tekst i muzykę. W kolońskim życiu muzycznym poznał główne nurty muzyki współczesnej. Pracę egzaminacyjną napisał o twórczości Béla Bartóka (1881–1945), ale muzyka Antona Weberna (1883–1945) była dla niego ideałem syntezy najwyższego poziomu organizacji i czystości estetycznej. Pod wrażeniem Gry szklanych paciorków Hermanna Hesse (1877–1962) wahał się między karierą muzyczną i literacką, napisał szereg tekstów, wśród nich inspirowane indyjskim światem duchów opowiadanie Narodziny w śmierci (1951), które ujawniało główny motyw jego cyklicznego i mistycznego myślenia. Na decyzję o poświęceniu się muzyce wpłynęło spotkanie z kompozytorem Hermannem Heißem (1897–1966), uczniem Josefa Matthiasa Hauera (1883–1959), Arnolda Schönberga (1874–1951) i z Herbertem Eimertem (1897–1972), który był wpływowym teoretykiem muzyki i dziennikarzem. Dzięki nauce w Paryżu (1952/53) w klasie kompozycji Oliviera Messiaena, studiom w latach 1952–54 na uniwersytecie w Bonn u fizyka i teoretyka informacji Wernera Meyer-Epplera (1913–60) oraz współpracy ze studiem elektronicznym rozgłośni WDR, którym także kierował jako następca Herberta Eimerta w latach 1963–77, bardzo rozszerzył swoje środki twórcze. Złożone procedury matematyczne, notacja graficzna, zastosowanie techniki magnetofonowej i programowość synchroniczna doprowadziły do nowego rodzaju „punktowych” czy „chwilowych” form. Społeczna i duchowo skuteczna, jednocześnie paradoksalna „relatywność absolutna” liczby stała się ideałem dla Karlheinza Stockhausena. Zastosował te koncepcje zarówno do tradycyjnej muzyki (Utwory fortepianowe I–IX), elektronicznej (Studia I/II), jak również do mieszanych chórów (Śpiew młodzieńców w ogniu pieca; Kontakty), których prapremiery prowokowały czasami skandale. Charakterystyczne dla tych i wszystkich następnych dzieł jest koncepcja Karlheinza Stockhausena niepowtarzalnego rozwoju każdej formy na podstawie pewnej wspólnej zasady nieskończonej wariacji brzmień i struktur; to nowe nie jest częścią jakiejś tradycji, lecz autonomiczne.

Bundesarchiv B 145 Bild-F004566-0002, Darmstadt, Internationaler Kurs für neue Musik
Karlheinz Stockhausen podczas międzynarodowego kursu wakacyjnego Nowej Muzyki w Darmstadt w 1957 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

Karlheinz Stockhausen jako docent prowadził kursy wakacyjne Nowej Muzyki (Neue Musik) w Darmstadt, wydawał czasopismo „sie reihe” (1954–59) i dzięki działalności wystawienniczej przyciągnął szybko młodych kompozytorów z całego świata jako współpracowników. Jego dalsze myślenie o serializmie następowało w intensywnej dyskusji z innymi kompozytorami i zajmowaniem się ich koncepcjami, z czego wynikły teksty . . . jak czas przemija (. . . wie die Zeit vergeht, 1955) i Muzyka i przestrzeń (Musik und Raum, 1958); wywołały one liczne kontrowersje m.in. z Theodorem W. Adorno (1903–1969). Apogeum publicznego działania Karlheinza Stockhausena były wykonanie Hymnów (Hymnen) w grocie Jeita w Libanie (1969), realizacja programu muzycznego w niemieckim pawilonie podczas Wystawy Światowej w Osace w 1970 i wykonanie Syriusza (Sirius) na zlecenie Niemieckiej Republiki Federalnej w 1976 z okazji 200-lecia świętowania niepodległości amerykańskiej w Waszyngtonie.

Już w 1967 roku był na okładce albumu Beatlesów Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band jako jeden z najbardziej wpływowych muzyków XX wieku; później także ruch techno powoływał się na niego. Przez działalność pedagogiczną, m.in. jako profesor kompozycji w Kolonii w latach 1971–77 Stockhausen kształtował muzyczny postmodernizm. Do jego wybitnych uczniów zaliczają się Péter Eötvös (ur. 1944), Wolfgang Rihm (ur. 1952) i Walter Zimmermann (ur. 1949).

Partytura Klavierstück XI
Partytura Klavierstück XI (oryginalna wielkość 54 × 94 cm).
Źródło: Wikimedia Commons

Od 1960 roku interpretatorzy i słuchacze otrzymali silny wpływ na wykonanie utworu, co teraz podkreślało jego niepowtarzalność. Częściowo happeningowe, zacierające granice sztuki i (własnego) świata życia teatralne projekty jak Oryginały (Originale), Muzyka dla domu (Musik für ein Haus), Nastrój (Stimmung) czy kolektywne inspiracje Z siedmiu dni (Aus den sieben Tagen) i Na nadchodzące czasy (Für kommende Zeiten) odzwierciedlają wpływy Fluxusu, Pop-Artu i ruchu studenckiego; niemniej jednak Karlheinz Stockhausen unikał bezpośredniego zaangażowania politycznego. Dzięki innowacyjnemu zastosowaniu „żywej elektroniki” (Live-Elektronik), czyli muzyki elektronicznej w Mikrophonie I/II, Telemusik, Trans i pluralistycznemu programowemu połączeniu religii, mitu, sztuki i nauki (Sternklang; Hymnen; Mantra) odzwierciedla kryzys świata zachodniego w dążeniu do prawdy. W tym kontekście należy też czytać kontrowersyjne wypowiedzi Stockhausena dotyczące zamachu terrorystycznego z 11 września 2001 roku.

W ostatnim trzydziestoleciu swojego życia Karlheinz Stockhausen zwrócił się ku ideom teozoficznym, które kulminowały w powstałym między 1977 a 2003 rokiem cyklu oper Światło (Licht). Składają się one z autonomicznych indywidualnych utworów i nazwane są według kolejnych dni tygodnia (czas trwania 29 godzin) i są bezprecedensowe w wymogach dotyczących obsady, inscenizacji, projektowania i techniki. Motywy bajkowo-mistyczne sięgają częściowo do wpływu amerykańskiej Księgi Urantii. Podstawą jest koncepcja „formuły” seryjnej, która dojrzała na początku lat 70-tych. Formuła reguluje nie tylko kompozycję, lecz także oświetlenie, choreografię, barwę kostiumów, scenografię, jak również gestykulację uczestników. Celem jest stworzenie „niezapomnianego stylu wykonania”, który powinien usunąć konflikt między dziełem a jego realizacją. Z tym idzie w parze zapotrzebowanie na nową kulturę koncertową i brzmieniową jako punkt wyjścia skutecznej społecznie, ale kosmologicznie uzasadnionej zmiany świadomości. W tym celu Stockhausen stworzył pojęcie pewnej nowej, „astronicznej” (astronomicznej i elektronicznej) epoki muzyki. Ostatniej, niedokończonej kompozycji nadał tytuł Dźwięk (Klang). Jej arytmetyczną bazą są 24 godziny naturalnego cyklu dnia i nocy.

Karlheinz Stockhausens Grab Vorderseite
Grób Karlheinza Stockhausena na cmentarzu Waldfriedhof w Kürten.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Twórczość kompozytorska Karlheinza Stockhausena obejmuje 375 utworów oraz 17 tomów muzyczno-teoretycznych pism. Do tego dochodzą liczne wywiady i obszerna korespondencja. Kierowana przez holenderską flecistkę Kathinkę Pasveer (ur. 1959) i amerykańską klarnecistkę Suzanne Stephens (ur. 1946), długoletnie artystyczne i życiowe partnerki, fundacja udostępnia publiczności od 1994 roku jego muzyczne i duchowe dziedzictwo.

Dzieła (wybór)

  • Kreuzspiel Nr. 1⁄7 für 6 Instrumente, 1951.

  • Kontrapunkte Nr. 1 für 10 Instrumente, 1952/53. Pierwsza wydrukowana kompozycja Stockhausena.

  • Klavierstücke I–IV Nr. 2, 1952.

  • Studien I/II Nr. 3, 1952–53. Muzyka elektroniczna.

  • Klavierstücke V–X Nr. 4, 1954

  • Zeitmaße Nr. 5 für 5 Holzbläser, 1955–56.

  • Gruppen Nr. 6 für 3 Orchestergruppen, 1955–57.

  • Klavierstück XI Nr. 7, 1956.

  • Gesang der Jünglinge Nr. 8, 1955–56. Muzyka elektroniczna, tekst religijny- przypuszczalnie najbardziej znane dzieło Stockhausena.

  • Zyklus Nr. 9 für einen Schlagzeuger, 1959.

  • Refrain Nr. 11 für Klavier, Vibraphon und Celesta, 1959/68.

  • Kontakte Nr. 12 Elektronische Komposition oder für Klavier, Schlagzeug und Tonband, 1958–60.

  • Momente Nr. 13 für Sopran, Chor und 13 Instrumente, 1962/69/88.

  • Plus-Minus Nr. 14, 1963.

  • Mikrophonie I Nr. 15 für Tamtam und Live-Elektronik (6 Ausführende), 1964.

  • Hymnen Nr. 22, elektronische Musik mit oder ohne 4 Solisten und/oder Orchester, 1966–67/69.

  • Stimmung Nr. 24 für 6 Sänger, 1968.

  • Aus den Sieben Tagen Nr. 26 für beliebiges Instrumentarium, 1968.

  • Mantra Nr. 32 für zwei Pianisten und Live-Elektronik, 1970.

  • Sirius Nr. 43 Elektronische Musik mit/ohne Instrumentalisten, 1975–77.

  • Licht, Die sieben Tage der Woche, opera, skomponowana w latach 1977–2003.

  • Klang Nr. 81–101 für Solis oder Ensembles mit/ohne Elektronik, 2004–2007, niedokończone.

Literatura

  • Rathert, Wolfgang, "Stockhausen, Karlheinz" w: Neue Deutsche Biographie 25 (2013), s. 373-376 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118618350.html#ndbcontent.

Autor: Roman Penkała