Karl Kraus

Karl Kraus (ur. 28 kwietnia 1874 r. w Jičínie, Czechy; zm. 12 czerwca 1936 r. w Wiedniu) - austriacki pisarz, publicysta, satyryk, liryk i dramaturg. (do 1899 r. wyznania mojżeszowego, od 1911 do 1923 katolickiego, w 1923 wystąpił z Kościoła katolickiego)

Karl Kraus. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Jakob (1833-1900), fabrykant i handlowiec w Jičínie, od 1877 r. w Wiedniu; matka Ernestine Kantor (zm. 1891); kawaler.

Życiorys

Po maturze w gimnazjum Stubenbastei Karl Kraus rozpoczął w 1892 r. studia prawnicze na uniwersytecie w Wiedniu. Od listopada 1891 r. posyłał pierwsze z wielu artykułów do miesięcznika Monatsblätter wydawanego pod redakcją Paula Barscha (1860-1931) przez grupę literacką Breslauer Dichterschule. Pisał dla różnych niemieckich i austriackich czasopism artykuły z zakresu krytyki literatury i teatru. W kwietniu 1892 r. ukazała się w Wiener Literaturzeitung jego recenzja dramatu »Die Weber« Gerharta Hauptmanna (1862-1946), która była jego pierwszym artykułem dziennikarskim. W tym czasie próbował także swoich sił jako aktor w podmiejskim teatrze, ale nie osiągnął sukcesu. Także nie powiodło się planowane razem z Antonem Lindnerem (1874-1928) założenie czasopisma satyrycznego, chociaż napłynęły już do niego artykuły np. od Franka Wedekinda (1864-1918). Wkrótce po tym zmienił kierunek studiów. Do 1896 r. studiował filozofię oraz germanistykę, jednakże studiów tych nie ukończył.

Początkowo nawiązał kontakt z wiedeńską grupą autorów Jung-Wien i z tego też okresu pochodzi jego przyjaźń z Peterem Altenbergiem (1859-1919). W satyrze »Die demolirte Literatur« (1896/97) zdystansował się od tendencji literacko-dziennikarskich grupy Jung-Wien. W tym czasie był też korespondentem czasopisma Breslauer Zeitung. W 1898 brał udział przy założeniu czasopisma Die Wage, w 1899 r. założył własne czasopismo Die Fackel, do którego od 1911 do 1936 r. wszystkie artykuły pisał sam. Czasopismo pełniło funkcję antydziennikarską, powątpiewało zwłaszcza w informacje dostarczane przez prasę, robiło także krytyczne uwagi na temat zależności polityki od dziennikarstwa i "uprasowienia" literatury. W 1901 r. miały miejsce pierwsze z wielu procesów wszczętych przez osoby, które poczuły się urażone zarzutami o korupcję. W tym samym roku, po trzymiesięcznym pobycie w Skandynawii stwierdził, że jego wydawca Moriz Frisch przywłaszczył sobie jego czasopismo i zaczął je wydawać pod swoim nazwiskiem jako Neue Fackel. Po 15 procesach Kraus wygrał spór. Od tego czasu wydawał czasopismo we własnym wydawnictwie.

Od 1902 r. pojawił się nowy publicystyczny wątek w jego krytyce sądownictwa, który coraz bardziej poruszał relacje seksualności i prawa karnego. Początkiem nowego kierunku był esej »Sittlichkeit und Kriminalität«, który ukazał się w 1902 r. w Die Fackel. Również tytuł pierwszego tomu »Ausgewählten Schriften« (1908) jest w rzeczywistości konsekwentną kontynuacją pierwszej fazy krytyki dziennikarstwa. Moralność nie stanowiła dla Krausa przedmiotu rozstrzygnięcia sądowego, ponieważ normy moralne pochodzą jedynie z publicznego osądu, który jest reprezentowany przez prasę. Jego zdaniem norma naturalnej moralności jest zawarta w wielkiej literaturze, a jako jej reprezentanta zawsze wymieniał Williama Szekspira (1564-1616). W ten sposób stała się po raz pierwszy widoczna dla niego różnica między literaturą i prasą.

Decydujące w tym kontekście jest odwrócenie od Maximiliana Hardena (1861-1927) i jego czasopisma Die Zukunft, które było wzorem dla jego własnego pisarstwa do Fackel. Wcześnie już odrzucił postulat Hardena "zliteraturyzowania" dziennikarstwa. W chwili gdy Harden odkrył stosunki homoseksualne niemieckich dyplomatów i wojskowych (afera Harden-Eulenburg-Affäre) i interpretował je jako polityk, Kraus przeciwstawił mu się twierdząc, że dążeniem Hardena jest tylko szukanie dziennikarskiej sensacji, która ukryta jest przez retorykę języka. Jednocześnie z polemiką z Hardenem ukazały się parodie tego języka (1907/08) jak po części bazujące na polemice aforyzmy. Są one pierwszymi znaczącymi przykładami interpretacji literacko-satyrycznej u Krausa. W miejsce szerzenia publicystycznego poglądu, ukazują się one jako stopniowe formułowania myśli przez refleksję językową.

W eseju »Heine und die Folgen« (1911) Karl Kraus wskazuje na uprzedmiotowienie poety we współczesnej literaturze. Poprzez to literatura nie jest już żywą myślą, ale ozdobą rzeczywistości próbującą przywłaszczyć sobie jej znaczenie.

W czasie I wojny światowej czasopismo Die Fackel zwróciło się przeciw polityce wojennej Austrii i z tego powodu w tym czasie kilkakrotnie było konfiskowane. Przelotna nadzieja kulturalno-polityczna Krausa na socjaldemokrację po I wojnie światowej wkrótce znikła. Jako reakcja na I wojnę światową ukazał się w Fackel jego antywojenny dramat »Die letzten Tage der Menschheit« (1918-1919). Scenerię upadku przedwojennego społeczeństwa austriackiego kończy ostrzeżeniem przed upadkiem człowieczeństwa.

Decydujące były dla niego dwie wielkie polemiki: w 1925/26 przeciw "nagiej kryminalistyce" Emmericha Békessy (1887-1951) i między 1926 a 1929 przeciw Alfredowi Kerr (1867-1948). Zdecydowanie krytykował władzę, policję i prasę. Po rewolucji lipcowej w Wiedniu w 1927 r., kiedy zginęło 84 demonstrantów i 5 policjantów, żądał ustąpienia ówczesnego prezydenta policji. W 1932 r. ostrzegał przed nadchodzącym nacjonalizmem i krytykował bezradną socjaldemokrację. W maju 1933 r. rozpoczął analizę nacjonalizmu w »Die dritte Walpurgisnacht«, z czego później się wycofał. »Die dritte Walpurgisnacht« ukazała się dopiero w 1952 roku.

W końcowych latach 20-tych i 30-tych koncentrował się coraz bardziej na swojej »Sprachlehre«, która ukazała się się pośmiertnie w 1937 r. pt. »Die Sprache«.

W latach 1926, 1927 i 1928 był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.

Karl Kraus zmarł 12 czerwca 1936 r. w Wiedniu, a jego grób znajduje się na cmentarzu Wiener Zentralfriedhof (Gruppe 5A, Reihe 1, Nr. 33/34).

Dzieła (wybór)

• Die demolirte Litteratur. 1897.
• Sittlichkeit und Kriminalität. 1908.
• Sprüche und Widersprüche. 1909.
• Die letzten Tage der Menschheit. 1918.
• Ausgewählte Gedichte. 1920.
• Literatur und Lüge. 1929.
• Shakespeares Sonette. 1933.
• Die Sprache. 1937.

Literatura

• Martin Weiß: Kraus, Karl. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 15, Bautz, Herzberg 1999, ISBN 3-88309-077-8, s. 826-842.
• Helmut Arntzen: "Kraus, Karl." W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 12, Duncker & Humblot, Berlin 1980, ISBN 3-428-00193-1, s. 694-696 (online).