Karl Eduard von Holtei

Karl Eduard von Holtei, właściwie Karl Eduard von Holtey (ur. 24 stycznia 1798 we Wrocławiu; zm. 12 lutego 1880 tamże) – niemiecki poeta romantyczny, dramaturg, aktor, recytator i reżyser teatralny. W swoich wierszach ukazywał ducha Śląska.

 Karl Eduard von Holtei
Karl Eduard von Holtei.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Karl von Holtey (1766–1845), pruski, potem austriacki rotmistrz, syn pruskiego pułkownika Ernsta (1724–95) i Sophie Juliane Freiin von Seydlitz und Golau;
  • Matka: Wilhelmine (1773–98), córka pruskiego majora Ernsta Friedricha von Kessel und Zeutsch i Charlotty Erdmuthe von Taubadel;
  • Żona: 1) od 1821 Louise Rogée (1800–25), aktorka, nieślubna córka Caroliny Louisy owdowiałej Rogée z domu Baldini, 2) od 1830 Julie (1807–39), aktorka, córka Carla Davida Holzbechera (zm. 1830, aktor i śpiewak we Wrocławiu) i Louise Wilhelmine Müller (zm. 1860, tancerka);
  • Dzieci: syn Heinrich (1821–1836) i córka Marie (1822–1897) z pierwszego małżeństwa.

Życiorys

Karl Eduard von Holtei pochodził z ewangelickiej rodziny oficerskiej wywodzącej się ze szlachty kurlandzkiej. Pierwsze cztery dziesięciolecia swojego życia opisał w autobiograficznej książce Vierzig Jahre Lorbeerkranz und Wanderstab. Lebenserinnerungen (1843—50). Ponieważ matka zmarła trzy dni przed planowanym na 7 lutego chrztem udzielanym przez luterańskiego kapelana garnizonowego we Wrocławiu, ojciec oddał go pod opiekę młodszej siostrze matki baronowej Dorothei Marianne Eleonorze von Arnold z domu Freiin von Seidlitz-Golau (1739–1821), która mieszkała w Kostomłotach (niem. Kostenblut). Tam Holtei wyrastał w rodzinie pietystycznej. Początkowo uczęszczał do ewangelickiego Gimnazjum im. Fryderyka, a potem do 1814 r. do Gimnazjum Marii Magdaleny we Wrocławiu. Następnie rozpoczął naukę w gospodarstwie rolnym Karla Wolfganga Schauberta w Obornikach Śląskich (niem. Obernigk), aby zatracić upodobanie do teatru i zdobyć poważny zawód.

Pierwszy raz we wrocławskim teatrze Karl Eduard von Holtei był w 1804 roku. Jego zainteresowanie teatrem wzrosło w latach 1809–1815, kiedy na tamtejszej scenie występował znany aktor Ludwig Devrient (1784–1832). W 1815 r. brał udział jako ochotnik w kampanii antynapoleońskiej, podczas której zaprzyjaźnił się z Theodorem von Sydowem (1770–1855). Po powrocie zdał w 1817 r. maturę i zaczął studiować prawo we Wrocławiu. W tym samym roku został członkiem wrocławskiej korporacji studenckiej Raczeks (niem. Alte Breslauer Burschenschaft der Raczeks). Po spotkaniu poety Carla Schalla (1780–1833) wróciło i rozkwitło stare zainteresowanie teatrem. Pierwszą sztukę Holteia wystawił teatr wrocławski 18 października 1817 roku. Wraz z Karlem Seydelmannem (1793–1843) rozpoczął w latach 1816-1824 karierę aktorską w teatrze zamkowym hrabiego Johanna Hieronymusa von Herbersteina (1772-1847) w Gorzanowie (niem. Grafenort) w Hrabstwie kłodzkim (niem. Grafschaft Glatz). Jako aktor Karl Eduard von Holtei stanął 5 listopada 1819 r. pierwszy raz na scenie we Wrocławiu w roli Mortimera w dramacie Maria Stuart Fryderyka Schillera. Jednak jako aktor nie zdobył uznania publiczności i po ośmiu miesiącach opuścił teatr wrocławski. Wraz z przyjacielem, który grał na gitarze, rozpoczął wędrówkę jako recytator. W ten sposób dotarł też do Drezna, gdzie Ludwig Tieck nakłonił go do porzucenia tego wędrownego życia i zapewnił mu nocleg przy teatrze dworskim oraz gościnne występy na scenie teatru drezdeńskiego. W grudniu 1820 r. wrócił do Obornik Śląskich, co zakończyło chwilowo jego karierę aktorską.

W 1821 r. ożenił się z aktorką sceny wrocławskiej Louise Rogée i zaczął pracować w teatrze wrocławskim jako sekretarz i poeta. Oprócz tego wydawał również znany tygodnik Der Obernigker Bote (1822), następnie z Schallem i Barthem duże czasopismo Deutsche Blätter für Poesie, Litteratur, Kunst und Theater (1823) i założył Jahrbuch deutscher Nachspiele (1822–24), kontynuowane później przez Friedricha Wilhelma Gubitza (1786–1870) jako Jahrbuch deutscher Bühnenspiele. W maju 1823 został zwolniony z teatru i wraz z żoną podróżował z występami gościnnymi, które zaprowadziły ich do Pragi, Wiednia, Hamburga i Berlina, gdzie jego żona w marcu 1824 r. znalazła zatrudnienie w teatrze królewskim Königliches Schauspielhaus. Karl Eduard von Holtei rozwinął żywą działalność literacką dla teatru, na scenie którego wystawiono jego komiczne wodewile (Liederspiel) Berliner in Wien (Berlińczyk w Wiedniu) i Wiener in Berlin (Wiedeńczyk w Berlinie). Naśladując Tiecka jako recytator dramatów Shakespeare'a, znalazł uznanie w literackich kręgach Berlina. Od marca 1825 do lata 1826 roku był sekretarzem, reżyserem i dramaturgiem w berlińskim Königsstädtisches Theater, gdzie wystawiono wiele jego sztuk. Udało się mu pozyskać dla swojego teatru sławną wówczas sopranistkę Henriette Sontag (1806–1854). Na codzienne potrzeby Königstädtisches Theater napisał m.in. jednoaktową farsę Der Kalkbrenner (Wapiennik) i widowisko muzyczne Der alte Feldherr (Stary wódz). Po zmianie dyrekcji w Königstädtisches Theater odszedł z teatru.

Owdowiały w międzyczasie Holtei spędził lato 1826 roku na Śląsku, gdzie powstała duża część jego poezji w niemieckim dialekcie śląskim. Od grudnia 1826 do 1827 towarzyszył hrabiemu Herbersteinowi w Paryżu, gdzie poznał między innymi Alexandra von Humboldta i Giacomo Meyerbeera. W stolicy Francji odwiedzał regularnie Théâtre de Gymnase prowadzony przez Eugène Scribe. Wodewile wystawiane na tamtejszej scenie zainspirowały jego twórczość literacką. W drodze powrotnej przebywał u Immermanna i Schadowa w Düsseldorfie, odwiedził w Weimarze Goethego i zaprzyjaźnił się z Johanną Schopenhauer i Augustem von Goethe. W lecie 1829 roku wrócił do Berlina jako recytator w Königsstädtisches Theater.

W Berlinie ożenił się w 1830 roku z aktorką i śpiewaczką Julie Holzbecher (1809–1839), z którą od 1830 do 1 stycznia 1831 roku pracował w teatrze w Darmstadt. W tym samym roku wrócił do Berlina, gdzie występował jako aktor. Epidemia cholery zmusiła go do twórczego wypoczynku. W tym czasie powstała miedzy innymi sztuka Ein Trauerspiel in Berlin (Tragedia w Berlinie, premiera w 1832 roku) z drugoplanową postacią Nantego, która później została podniesiona przez satyryka Adolfa Glaßbrennera (1810–1876) i komika Friedricha Beckmanna (1803–1866) do słynnego typu stójkowego Nantego (niem. Eckenstehers Nante). Ukończył widowisko Der dumme Peter (Głupi Piotr), ostatnią rolę, którą studiował znany aktor Ludwig Devrient (1784–1832). Pomimo sukcesów jako aktor w Königstädtisches Theater w roli poety Heinricha w swojej sztuce Lorbeerbaum und Bettelstab (Drzewo laurowe i laska żebracza, 1833) nie otrzymywał angaży w Königstädtisches Theater i wraz z żoną występował gościnnie w Hamburgu, Lipsku i Monachium. W 1834 roku występował z „Fallerschen Truppe” we Frankfurcie nad Odrą i Głogowie, a od maja do sierpnia tego samego roku we wrocławskim teatrze. Po występach na scenach kolejnych teatrów (miedzy innymi od listopada 1834 do marca 1835 w wiedeńskim Theater in der Josefstadt) kierował od 30 maja do 4 października 1835 roku teatrem w Baden bei Wien. Podczas pobytu w Wiedniu książę Klemens Wenzel Lothar von Metternich (1773–1859) zlecił Holteinowi napisanie tekstu do austriackiego hymnu narodowego[1]. W marcu 1836 roku małżeństwo Holteinów opuściło Wiedeń i udali się do hrabiego Herbersteina do Gorzanowa, gdzie Karl Eduard von Holtei poznał katolickiego kapelana Georga Seipela (1752–1837), który jako „Pater Christel“ stał się bohaterem jego powieści Christian Lammfell. W Gorzanowie wystawiono jego sztuki 33 Minuten in Grünberg (33 minuty w Zielonej Górze), Die Majoratsherren (Ordynaci) i Der Russe in Deutschland (Rosjanin w Niemczech). Jesienią 1836 roku małżonkowie wrócili do Berlina. Od 1837 do 1839 roku Holtei był dyrektorem teatru w Rydze, gdzie jako kapelmistrza zatrudnił Richarda Wagnera. Po śmierci żony, która zmarła po urodzeniu bliźniąt, opuścił Rygę i ponownie rozpoczął wędrówkę jako recytator. Od lipca 1839 do maja 1840 roku ponownie przebywał w Gorzanowie, gdzie napisał Briefe aus und nach Grafenort (Listy z i do Gorzanowa), a od lipca do października mieszkał wraz z córką u hrabiego Herbersteina w zamku Eggenberg koło Grazu. Od końca 1840 do 1842 roku Holtei występował na scenie wiedeńskiego Theater an der Wien, a ponadto pracował jako recytator u księcia Metternicha. Od zimy 1842 do lata 1843 roku Holtei ponownie przebywał w Berlinie oraz w pobliskim Lützowie i zaczął pisać swoje wspomnienia Vierzig Jahre Lorbeerkranz und Wanderstab (Czterdzieści lat wieńca laurowego i laski wędrownej). Zimę 1843/44 spędził ponownie w Gorzanowie, a w marcu 1844 roku napisał u swojej przybranej matki i przyrodniej siostry Konstancji w Oleśnicy trzeci tom Vierzig Jahre Lorbeerkranz und Wanderstab. Przez krótki czas pracował od 1 października 1844 do 15 marca 1845 jako dramaturg w teatrze we Wrocławiu. Na zaproszenie księcia Hermanna von Hatzfelda (1808–1874), swojego najbardziej wpływowego mecenasa, ekskomunikowanego w 1847 roku przez biskupa wrocławskiego i kardynała Melchiora von Diepenbrocka (1798–1853), przebywał przez pewien czas w jego zamku w Żmigrodzie (niem. Trachenberg) i tam w lipcu 1845 roku spisał dużą część swoich wspomnień (piąty tom Vierzig Jahre Lorbeerkranz und Wanderstab). Od listopada do wiosny 1846 roku mieszkał ponownie we Wrocławiu, a w lecie 1846 roku w Grazu. Od jesieni 1846 do lata 1847 roku występował jako aktor i recytator w Wiedniu, Pradze, Dreźnie, Hamburgu i Weimarze. Następnie ponownie przebywał od sierpnia 1847 roku u księcia Hatzfelda na zamku w Żmigrodzie. Z powodu powstania w Wielkopolsce uciekł w lutym 1848 roku z księżniczką Hatzfeld i jej dzieckiem do Wiednia, a następnie udał się do córki do Grazu. Po opuszczeniu Grazu końcem maja 1848 roku podróżował przez Żmigród do Hamburga i w zimie występował jako recytator w Schwerinie, Lubece i Bremie. Mieszkając od lutego do lipca 1849 roku w Hamburgu pisał dla Thalia Theater. Zanim od listopada 1849 do stycznia 1850 roku ponownie przebywał w Hamburgu, gdzie ukończył swoje wspomnienia, w sierpniu 1849 roku odwiedził Graz.

W 1850 roku Karl Eduard von Holtei zamieszkał u córki Marii w Grazu, gdzie poświęcił się wydawaniu swoich sztuk teatralnych i zaczął pisać powieści. Napisane w 1854 roku opowiadanie Mord in Riga (Morderstwo w Rydze) było jedną z pierwszych niemieckich powieści kryminalnych. W Grazu spotkał w 1856 roku Franza Grillparzera, a w styczniu 1859 jego gościem była pianistka Clara Schumann. Za namową swojego wrocławskiego wydawcy prowadził od listopada 1860 do listopada 1861 roku odczyty na Śląsku, podczas których po raz pierwszy czytał także własne utwory, co spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem przez rodaków. Z tego okresu pochodzą ojczyste wiersze Derheeme i Heem will ihch. W latach 1861–64 kilka razy przebywał w Dusznikach-Zdroju (niem. Bad Reinarz). W 1863 roku przeprowadził się do rodzinnego Wrocławia, gdzie ponownie pisał wiersze w niemieckim dialekcie śląskim. Utrzymywał się z renty dla pisarzy Fundacji Schillera (niem. Schiller-Stiftung), wsparcia skarbu państwa oraz dotacji z stanów śląskich. W 1878 roku Holtei obchodził osiemdziesiąte urodziny i został odznaczony przez króla pruskiego Krzyżem Rycerskim Orderu Hohenzollernów (niem. Königlicher Hausorden von Hohenzollern).

Od 11 grudnia 1876 roku Karl Eduard von Holtei mieszkał w klasztorze Braci Miłosierdzia we Wrocławiu, gdzie zmarł 12 lutego 1880 roku. Po ceremonii pogrzebowej w ewangelickim kościele św. Bernarda, w której udział wzięło tysiące ludzi, w tym Gerhart Hauptmann, został pochowany na Cmentarzu Bernardyńskim. Na nagrobku z czerwonego granitu widniał napis w śląskim dialekcie: „Suste nischt ack heem!“ (Sonst nichts nur heim! W wolnym tłumaczeniu: „Wracam do domu!”). Podczas polonizacji Wrocławia na początku lat 50-tych cmentarz został zniszczony, nagrobki połamane, a niemieckie napisy usunięte.

Twórczość

Karl Eduard von Holtei usiłował dowartościować język niemiecki w porównaniu z językiem francuskim, z którego wówczas jeszcze większość literatury i sztuk teatralnych była tłumaczona na język niemiecki, poprzez stosowanie różnych dialektów. Ten zabieg stylistyczny nie istniał w języku francuskim. To docenienie dialektu w stosunku do języka literackiego rozumiał jako podniesienie rangi mieszczaństwa w stosunku do arystokracji. Chociaż sam należał do niższej szlachty, starał się pośredniczyć między szlachtą a mieszczaństwem, zamiast podkreślać konflikty, które doszły do głosu w rewolucyjnych latach 1830 i 1848. Dlatego też jego sztuki są raczej apolityczne a bardziej patriotyczne jak przykładowo Der alte Feldherr (Stary wódz). Zajmował się w nich głównie życiem prywatnym i poruszał aktualne tematy społeczne, takie jak na przykład swoboda wyboru partnera do małżeństwa. Jednocześnie wzywały one widzów do tolerancji. W Simmelsammelsurium w rozdziale Juden und Jesuiten (Żydzi i jezuici) opisał ich jako „dążących do uzurpowania sobie panowania nad światem”, a urażony tym polemicznym artykułem biskup wrocławski Heinrich Förster (1799–1881) ostatecznie zerwał z nim przyjaźń. Znane stały się farsy Holteia Berliner in Wien (Berlińczyk w Wiedniu) i Wiener in Berlin (Wiedeńczyk w Berlinie), w których operował różnicami językowymi. Przez pewien czas pozostawała w repertuarze opera Des Adlers Horst (Gniazdo szlachcica) Franza Gläsera (1798–1861), do której Holtei napisał tekst. Słynną balladę Gottfrieda Augusta Bürgera Lenore przerobił na melodramat sceniczny. W powieści Der letzte Komödiant (Ostatni komediant) nadał sztukom teatralnym formę narracyjną. W jego sztukach przeplatały się pieśni do znanych melodii, do których akompaniował sobie na gitarze.

Pisma (polskie wydania)

  • Szekspir w domu rodzinnym czyli Przyjaciele : drama w IV. aktach. Warszawa : w Drukarni Gazety Powszechnej, 1842.
  • Hansa Jurga obrazek dramatyczny w 1m akcie. Kuczyn, 1875.
  • Stary wódz : epizod na tle życia Tadeusza Kościuszki w jednym akcie. Lwów : nakł. Księgarni Polskiej B. Połonieckiego, ok. 1914.
  • Żyd Wieczny Tułacz. Łubowice : Górnośląskie Centrum Kultury i Spotkań im. Eichendorffa, 2009.

Literatura

  • Wilcke, Joachim: "Holtei, Carl von" w: Neue Deutsche Biographie 9 (1972), s. 553-554; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118706640.html#ndbcontent.
  • Kürschner, Joseph: "Holtei, Karl von" w: Allgemeine Deutsche Biographie 13 (1881), s. 3-5; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118706640.html#adbcontent.
  • Constantin von Wurzbach: "Holtei, Karl von" w: Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich. 9. Theil. Kaiserlich-königliche Hof- und Staatsdruckerei, Wien 1863, s. 233–241, online.
  • Christian Andree, Jürgen Hein: "Karl von Holtei. Ein schlesischer Dichter zwischen Biedermeier und Realismus". Bergstadtverlag Korn, Würzburg 2005, ISBN 3-87057-267-1.
  • Leszek Dziemianko: "Der junge Karl von Holtei. Leben und Werk". Neisse, Dresden 2007, ISBN 978-3-940310-04-0.

Linki

  • Karl von Holtei w: de.wikipedia.org, online.

Przypisy

  1. ↑ Michael Sachs: ‚Fürstbischof und Vagabund‘. Geschichte einer Freundschaft zwischen dem Fürstbischof von Breslau Heinrich Förster (1799–1881) und dem Schriftsteller und Schauspieler Karl von Holtei (1798–1880). Nach dem Originalmanuskript Holteis textkritisch herausgegeben. In: Medizinhistorische Mitteilungen. Zeitschrift für Wissenschaftsgeschichte und Fachprosaforschung. Band 35, 2016 (2018), s. 223–291, tu: s. 282.
Autor: Roman Penkała