Johannes Tauler

Johannes Tauler (ur. 2 maja 1301 w Strasburgu, zm. 15 czerwca 1361 tamże) – niemiecki dominikanin, teolog i mistyk. Przedstawiciel mistyki nadreńskiej. Razem z Mistrzem Eckhartem i Heinrichem Seuse należy do najwybitniejszych przedstawicieli późnośredniowiecznego dominikańskiego mistycyzmu niemieckiego. Podobnie jak Mistrz Eckhart wychodził z założenia, że Bóg jest ciągle obecny w głębi ludzkiej duszy. Podstawowym warunkiem do wewnętrznego doświadczenia Boga jest jego zdaniem poznanie samego siebie. Poznanie samego siebie umożliwia pokonanie przeszkód, które utrudniają spotkanie z Bogiem. Kontemplacja, przez którą odwraca się od dążeń doczesnych i poświęca się swojemu wnętrzu i uzyskuje się opanowanie, nie oznacza w żadnym razie zaniedbywania obowiązków dnia powszedniego. Czynne i kontemplacyjne życie powinno raczej tworzyć jedność. Podkreślenie znaczenia codziennej pracy stanowi charakterystyczny element jego mistycyzmu.

Johannes Tauler
Johannes Tauler.
Źródło: Wikimedia Commons

Życiorys

Johannes Tauler pochodził - jak sam o sobie mówił - z zamożnej rodziny. Nazwisko osiadłej w Strasburgu rodziny od dziesiątek lat znane jest z różnych dokumentów z tego okresu. Klaus Tauler, przypuszczalnie jego ojciec, był rajcą.

Tauler wstąpił do zakonu dominikanów w swoim rodzinnym mieście. Odbył edukację przewidzianą dla kapłanów zakonu, a więc uczył się przez sześć lub osiem lat, która obejmowała obszerną naukę z zakresu filozofii i teologii. Prawdopodobnie jego nauka nie odbywała się w Strasburgu, ale w innym klasztorze należącym do zakonu dominikanów na południu Niemiec. Chyba w konwencie dominikanów w Strasburgu spotkał Mistrza Eckharta, który jak to wynika z dokumentów przebywał kilka razy w mieście między 1314 a 1322/1324 rokiem. Na podstawie swojej edukacji Tauler działał przede wszystkim w duszpasterstwie dla kobiet żyjących w klasztorach przeznaczonych dla sióstr dominikanek i beginek. Dla nich napisał ponad 80 kazań w języku niemieckim, które już bardzo wcześnie zostały zebrane w zbiór przekazywany w rękopisach. Te kazania poza jednym osobistym listem są jedynym jego pewnym autentycznym dziełem.

Podczas konfliktu między cesarzem Ludwikiem IV Bawarskim a papieżem Janem XXII Strasburg opowiedział się po stronie cesarza i został nałożony na niego interdykt. Ponieważ dominikanie ze Strasburga pozostali posłuszni nakazom papieża i wahali się, czy nadal celebrować msze dla obywateli, to zostali w 1339 roku wypędzeni z miasta. Tauler opuścił miasto prawdopodobnie w 1338 roku. Podobnie jak większość jego współbraci udał się do Bazylei. Tam pozostał przynajmniej do powrotu zakonu dominikanów do Strasburga tj. do 1342/43 roku. W latach 1343-1346 przebywał częściowo w Bazylei, Strasburgu i Kolonii. Podczas wychodźstwa w Bazylei włączył się w duchowo ukierunkowany krąg "przyjaciół Boga", do którego należały liczne świeckie osoby. Prowadził popularne kazania dla ludu, które jednak w przeciwieństwie do kazań głoszonych w żeńskim zakonie nie zachowały się. Do kręgu "przyjaciół Boga" należeli także Heinrich von Nördlingen i dominikanka Małgorzata Ebner.

Johannes Tauler wstawił się za beginkami, wspólnotą kobiet, które nie należały do żadnego zakonu kościelnego, ale należały do stanu świeckiego i prowadziły życie zakonne oraz postępowały według tradycyjnych ślubów zakonnych (ubóstwo, wstrzemięźliwość i posłuszeństwo). Beginki, którymi często opiekowały się duchowo dominikanki były wówczas prześladowane przez papieży i biskupów. Tauler w swoich kazaniach zwrócił się ostro przeciw osobom, które je znieważały czy przez złe pomówienia je zniesławiały. Swoje ostatnie lata życia spędził w domu ogrodowym w klasztorze dominikanek St. Nikolaus am Gießen (St. Nicolaus in undis) w Strasburgu. Po śmierci 16 czerwca 1361 roku został pochowany w klasztorze dominikanów, a jego płyta nagrobna, na której znajduje się jego postać zachowała się do dzisiaj.

Poglądy

Stosunek do autorytetów

Teoria Taulera jest niezależna, chociaż powołuje się często na autorytety między innymi na ojców Kościoła Augustyna z Hippony i Grzegorza I, ale także starożytnych filozofów Platona i Arystotelesa. Spośród średniowiecznych teologów zakonnych doceniał szczególnie Bernarda z Clairvaux jak również Hugona ze św. Wiktora. Wybitną rolę w jego twórczości odgrywali także neoplatońscy filozofowie i teolodzy jak Dionizy Areopagita, Dietrich von Freiberg oraz Mistrz Ekhart, którego wprawdzie raz wspomina. W stosunku do różnego gatunku autorytetów kładzie wielką wagę na różnicę między "uczonymi mistrzami", uczonymi teologami, którzy dużo wiedzą, ale praktycznie nie potrafią tego stosować, a "życiowymi mistrzami", którzy przykładowo żyją. Jego osąd "uczonych mistrzów" jest bardzo zły.[1]

Poglądy duchowe

Taulerowi chodzi o otworzenie drogi swoim słuchaczom do zjednoczenia z Bogiem. To doświadczenie, które w łacińskiej terminologii teologicznej jest znane jako "unio mystica" (zjednoczenie mistyczne) określa jako "przełom" lub "przeprawę". Według jego przekonania nie jest to możliwe dla każdego człowieka. Jego myśl zawsze krążyła wokół tego założenia i przebiegu tego zdarzenia. Tauler jest zdania, że człowiek jest w swoim charakterze i skłonnościach trójczłonowy jakby "z trzech ludzi był stworzony". Rozróżnia trzy rzeczy (aspekty) w człowieku: zewnętrznego człowieka, wewnętrznego człowieka i "najważniejszego wewnętrznego" człowieka, który tworzy sedno osobowości, podczas gdy oba pozostałe są określane jako "niższy człowiek". Zewnętrzny, widoczny człowiek "złączony jest mocno z naturą w ciele i krwi". Jest ukierunkowany zwierzęcymi, cielesnymi pożądaniami i kto tym skłonnościom ulega ten "trwa w sensie stworzenia i w stworzonych rzeczach".[2] Wewnętrzny człowiek dysponuje "naturalnym rozumem' i jest przez to zdolny do rozumnego działania, jednak jego myśli nigdy nie dostaną się w Boga "samotność". Trzeciego (najwyższego i najbardziej wewnętrznego) człowieka określa jako "podstawę" (osoby, ducha lub duszy) i często także jako "usposobienie" (nie w sensie nowoczesnym tego pojęcia). Tauler uczy, że tylko "podstawa" jest nosicielem zdolności, która osiąga jedność z Bogiem ponieważ to wydarzenie przerasta dane moce umysłu i rozumu. W "podstawie" jest Zawsze obecny Bóg, jeśli nawet często nie w odczuwalny sposób. Ponieważ te trzy instancje są o różnej naturze, więc istnieje między nimi sprzeczność, a ponadto dążą do różnych częściowo sprzecznych celów. Stąd też Tauler porównywał obu "niższych ludzi" z osłem (człowiek zmysłowy) i sługą (człowiek racjonalny), którzy podporządkowują się "najwyższemu człowiekowi".[3]

Droga do zjednoczenia z Bogiem

Kroczenie drogą duchową rozpoczyna się dla Taulera z "nawróceniem" do którego on stale wzywa. Powinno ono zewnętrznie wpływać na etyczną postawę i przez to poprawić relacje do innych ludzi. W pierwszej kolejności przedstawia jednakże jako zwrot do siebie samego. Podczas gdy kontemplacja jest ruchem skierowanym do wewnątrz do własnych "podstaw" duszy. Temu ruchowi towarzyszy pewien proces samopoznania, na który Tauler kładzie wielki nacisk ponieważ samopoznanie prowadzi ostatecznie do poznania Boga.

Na tej drodze Johannes Tauler rozróżnia trzy "poziomy" (osiągalne postawy lub formy życia). Najniższy poziom nazywa "Jubel"(wielka radość), "wielką, działającą radością". Ten pierwszy poziom powstaje z postrzegania "doskonałych oznak miłości" Boga w naturze, z "cudu nieba i ziemi" i z rozważania daru, który człowiek sam otrzymał. Kto to "w prawdziwej miłości rozważa będzie przez wewnętrzną radość tak ogarnięty, że słabe ciało nie będzie w stanie tej radości utrzymać". Tauler wyraźnie przestrzega przed tym "dzieci Boże", te które są w tym stanie, żeby unikały tego, rzucały sobie kłody pod nogi lub wykonywały "prostackie ćwiczenia", aby same siebie nie zniszczyły.[4]

Według wywodów Taulera człowiek, gdy osiągnie drugi poziom" nie jest już "dzieckiem" lecz niejako "stał się mężczyzną" i jako taki wytrzyma trudy życia. Ta faza jest nacechowana tarapatami i cierpieniem. Tu Bóg odbiera wszystko człowiekowi, co mu wcześniej dał i pozostawia go sobie samemu, tak że człowiek "już nic nie wie o Bogu" i "nie wie czy był kiedykolwiek na właściwej drodze, czy to dla niego istnieje Bóg lub nie". W tym stanie osoba przeżywa swój byt jako piekielny i wszystko, co mu można powiedzieć to "pocieszy go nie bardziej niż jakiś kamień".[5]

Drugi stopień służy do przygotowania przejścia ("przełom", "przeprawa") do trzeciego, na którym człowiek będzie znosił wszelkie biedy i pozna prawdę. W tym stopniu uzyska "najprawdziwsze poznanie własnej nicości", będzie "ubóstwiany" i "jednością z Bogiem". Jego pokorne zatopienie się w nicość jest jednocześnie wzniesieniem się, ponieważ "wzlot i upadek jest tutaj tym samym".[6] Człowiek jest "stworzoną otchłanią", Bóg jest "niestworzoną otchłanią". Obie wzywają się wzajemnie, jak to Tauler wyraził w oparciu o psalm 42, 8, spotykają się razem i potem płynnie jedna otchłań w drugą, "pogrąża się stworzona nicość w niestworzonej nicości".[7]

Stworzenie, pochodzenie świata z Boga uważa Tauler jako emanację (zesłanie), zbawienie jako powrót do początku: "Tym samym czym człowiek jest teraz w swoim działaniu był od samego początku w Bogu w niedziałaniu, z nim istniejącym bycie (istniejący byt z nim). I tak długo jak człowiek nie powróci do tego stanu braku istnienia wzoru, z którego pierwotnie wypłynął, z niedziałania w działanie nigdy ponownie nie wróci do wewnątrz."[8]

Różne metafory, które Tauler zastosował w tym kontekście wykazują, że dla niego pojednanie z Bogiem jako całkowite przeżycie będzie prowadzić do nierozróżnialności: tak więc mówi o kropli wody, która traci się w morzu lub zmieszaną z winem. Jednak inne jego wypowiedzi pozwalają poznać, że niezależnie od tych subiektywnych przeżyć osobowość człowieka pozostaje zawsze obiektywna. Teorii Teulera nie jest pojmowana jako panteistyczna. Aby zilustrować trudności, które spotykają na drodze poszukujący Boga, w jedenastym kazaniu porównuje los człowieka, który pragnie Boga z jeleniem, na którego polują psy. Najpierw prześladują go swoje "mocne, wielkie, prostackie ułomności", siedem grzechów głównych, które odpowiadają wielkim psom. Gdy z sukcesem się przed nimi obronił, na przykład w tym czasie jeden pies, który chciał go ugryźć rozbił głowę o drzewo, już żaden pies nie przyszedł, aby go kąsać. Nie istnieją żadne odchylenia jak "towarzystwo lub zabawa lub ludzka uprzejmość", które nie zachowują relatywnej harmonii. Ponieważ nie rozpoznaje ich niebezpieczeństwa są one "często bardziej szkodliwe niż wielkie pokusy". Jeśli jeleń pokonał ostatecznie wszystkie psy, więc dotarł do wody (Boga), gdzie może zaspokoić swoje pragnienie.

Głównym warunkiem do zupełnego pokonania tej drogi jest dla Taulera jak również dla Mistrza Eckharta oderwanie od wszystkiego. Prowadzi ono do "wolności" i "spokoju". Nie rozumie przez to tylko zewnętrzne ubóstwo w sensie pewnej rezygnacji z posiadania własnej własności i z doczesnych pragnień lecz obszerne duchowe ubóstwo i opuszczenie, do którego należy także rezygnacja z prawa własnego wybawienia i zbawienia.

Życie aktywne i kontemplacyjne

Johannes Tauler podobnie jak już Mistrz Eckhart odrzucił podział między aktywnym i kontemplacyjnym życiem i mniejsze znaczenie życia aktywnego. Ponieważ wymagane od niego "nawrócenie" jest pewnym duchowy wewnętrznym procesem nie wymagającym zewnętrznej rezygnacji z codziennych czynności życia codziennego. Chwali nadto nieuczonych laików (osoby nie należące do stanu duchownego) bez wiedzy teologicznej, którzy wypełniają swoje doczesne zadania i wykonują swoją ciężką pracę oraz zwraca się ostro przeciw ich poniżaniu przez niektórych kleryków.[9] Tauler podkreśla etyczną i duchową wartość pracy łącznie ze zwykłą pracą zarobkową. Każdy człowiek powinien podążając za "wezwaniem" Boga wybrać swoją aktywną lub kontemplacyjną formę życia odpowiadającą jego predyspozycji i zdolności. Dla Taulera sprzeczność między tymi formami życia istnieje pozornie, w rzeczywistości tworzą one jedność, która wynika ze zgodności z Bogiem. Zgodność ta jest osiągalna, tak działa sam Bóg w człowieku i dlatego określa także, kiedy jakieś dzieło powinno zostać wykonane i kiedy jest czas na kontemplację. Według takiego punktu widzenia działalność nie utrudnia życia duchowego i spokojny człowiek nie preferuje ani jednego ani drugiego, lecz oba są mu jednakowo miłe. Żadna działalność nie jest w sobie mniej ważna niż inna.[10]

Pojmowanie Boga

Tauler zastosował przy objaśnieniu swojego pojmowaniu Boga sposoby wyróżniania z piśmiennictwa dotyczącego negatywnej teologii, pochodzące podejście, które odegrało ważną rolę w neoplatońskiej teologicznej tradycji, a rozwinięte zostało szczególnie przez Pseudo-Dionizego Areopagitę i Mistrza Eckharta. Przy czym chodzi o pozytywną krytykę określeń Boskości jako niestosownych i zastąpienie ich negatywnych wypowiedzi, które powinny się trzymać, tego czym Bóg nie jest, podczas gdy one negują jako niewystarczające pozytywne rozważanie określenia. Tak więc Tauler zastosował w powołaniu się na Pseudo-Dionysiusa pojęcie boskiej "ciemności", chociaż w Nowym Testamencie (Jan 1,5) zostało ustalone, że w Bogu nie istnieje żadna ciemność. Określa także Boga jako "niestworzoną nicość". Kolejne pojęcia, które zastosował w wypowiedziach o Bogu to "głębia" i "otchłań". Według jego pojmowania Bóg jest bezimienny ("anonimowy").

Oprócz tego występują u Taulera także afirmatywne wypowiedzi o Bogu: nazywa go "niestworzonym światłem" i "dobrem" oraz mówi o jego "mądrości". Na tle negatywnej teologii okazują się te pojęcia jako metafory, które powinny nakreślać tylko myśli i mogą dawać właściwy opis.

Oddziaływanie

Teoria Taulera osiągnęła duże oddziaływanie w późnym średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym. Do tego przyczyniła się okoliczność, że w przeciwieństwie do Mistrza Eckharta, który często reprezentował takie same lub podobne poglądy do jego, nigdy mu nie zarzucono w średniowieczu herezji. Jego wielkie poważanie w późnym średniowieczu pokazało się między innymi w tym, że zostały mu przypisane pisma innych autorów. Wśród tych "pseudo-Taulerian", które przez niego współkształtowały wzór przyszłego, były kazania, traktaty i listy. Szerokie rozpowszechnienie we wczesnym okresie nowożytnym znalazło dzieło nieznanego autora, książka o duchowym ubóstwie, którą Daniel Sudermann przypisał Taulerowi. Sudermann wydrukował ją w 1621 roku pt. Doctors Johan Taulers Nachfolgung des armen Lebens Christi. Kazaniami Taulera bezpośrednio lub pośrednio inspirowany jest pierwowzór pieśni Es kommt ein Schiff, geladen (Evangelisches Gesangbuch Nr. 8), który został jemu przypisany.

Zbiór kazań rozpowszechnił się przede wszystkim w klasztorach, które uczestniczyły w XV wieku w religijnych dążeniach reformacyjnych. Zachowało się przynajmniej 178 rękopisów.[11] Pierwsze druki ukazały się w 1498 roku w Lipsku i w 1508 roku w Augsburgu, ale zawierają już obok autentyków również nieprawdziwe kazania.

Tradycjonalnie kontrowersyjne są rozmiary wpływu Taulera na Marcina Lutra i kwestia jak dalece może być uważany za prekursora Reformacji.[12] Wyznaniowe ukształtowanie tego sporu stoi na przeszkodzie bezstronnego wyjaśnienia stanu faktycznego. Luter napisał notatki na marginesie swojego egzemplarza augsburskiego wydania Taulera. [13] W 1516 roku wzmiankował w komentarzach do Listu do Rzymian tego dominikanina i często go później cytował. Teologię niemiecką, którą bardzo cenił i wydawał uważał za za streszczenie nauk Taulera. [14] Postawa ta prowadziła do dużej popularności Taulera w ewangelickim obszarze, gdzie zbiory jego kazań należały do XIX wieku do najpopularniejszych ksiąg budujących, a przede wszystkim w kręgach pietystycznych. Dopiero w okresie romantyzmu jego wpływ przewyższył Mistrz Eckhart. Do reformacyjnych osobowości, które ceniły Taulera należeli w XVI wieku Thomas Müntzer, Sebastian Franck, Michael Neander, który w 1581 roku opublikował Theologia Bernhardi et Tauleri , w XVII Johann Arndt, który w swojej popularnej książce Vier Bücher vom wahren Christentum cytuje liczne teksty Taulera z wydania w Bazylei, Jakob Böhme, Filip Jakub Spener i Ahasverus Fritsch, który w piśmie pt. Pietas Tauleriana („Pobożność Taulera“, 1676) zebrał wypowiedzi i reguły życia Taulera.

Powoływanie się teologów reformacyjnych w czasie Reformacji na Taulera spowodowało podejrzenia katolików. Katolicki przeciwnik Marcina Lutra Jan Eck nawet w 1523 roku w piśmie De purgatorio contra Ludderum („O czyśću przeciw Lutrowi“) posądzał go o herezję.[15] W obronie Taulera wystąpił w 1553 roku opat benedyktynów Louis de Blois w piśmie (Apologia pro Thaulero). Czwarty generał jezuitów Everard Mercurian urzędujący w latach 1573-1580 zabronił w swoim zakonie czytanie pism Taulera. Dzieła Taulera w XVI wieku uznane zostały częściowo za niewłaściwe i znalazły się na indeksie książek zakazanych. Z protestanckimi wydaniami pism Taulera konkurowały katolickie, wśród nich opracowane przez kartuzjanina Georga Carpentariusa, wprawdzie opatrzone przedmową luteranina, które zostało wydane w Bazylei (1521 i 1522) i oparte było na tekście z 1543 roku jezuity Piotra Kanizjusza. Kanizjusz dołączył obszerny zbiór tekstów, które nie pochodziły od Taulera, ale zostały zaliczone do jego ważnych dzieł. Dopiero w 1841 roku zostało to wyjaśnione. Kartezjanin Laurentius Surius opublikował w Kolonii w 1548 roku łacińskie tłumaczenia, które obok autentycznych kazań zawiera także nieautentyczne Kanizjusza lecz poza tym dodatkowo jeszcze pochodzące od Suriusa. Przez łacińskie tłumaczenie Johannes Tauler stał się znany w obszarze niemieckojęzycznym. Szczególne go cenił Paweł od Krzyża, który założył Zgromadzenia Pasjonistów. Stąd wynika stosunkowy duży wpływ Taulera na to zgromadzenie.

Pamiątka śmierci Taulera upamiętniona została w Ewangelickim Kalendarzu Imion.

Dzieła (wybór)

  • Predigten zu einen recht christlichen Leben, 1521.
  • Joannis Tauleri des hillige lerers Predige, 1523.
  • Jana Taulera zakonu św. Dominika Ustawy duchowe, tłumaczenie polskie przejrzał i wydał ks. Z. Golian. W Krakowie 1852
  • Predigten, 1522 (pol. przełożył Wiesław Szymona, W drodze, Poznań, 1985).

Literatura

  • Suzanne Eck: Gott in uns. Hinführung zu Johannes Tauler. St. Benno Verlag, Leipzig 2006.
  • Louise Gnädinger: Johannes Tauler. Lebenswelt und mystische Lehre. Beck, München 1993.
  • Preger, Wilhelm, "Tauler, Johann", w: Allgemeine Deutsche Biographie tom 37 (1894), s. 453-465 (online).

Linki

  • Artykuł "Johannes Tauler", w: de.wikipedia.org (online).

Przypisy

  • 1. Louise Gnädinger: Johannes Tauler, München 1993, s. 91.
  • 2. Tauler, kazanie 3 i kazanie 65 (Hofmann).
  • 3. Tauler, kazanie 59 (Hofmann s. 458) = 65 (Vetter s. 357).
  • 4. Tauler, kazanie 40 (Hofmann s. 303) = 39 (Vetter s. 159).
  • 5. Tauler, kazanie 40 (Hofmann s. 304) = 39 (Vetter s. 161).
  • 6. Tauler, kazanie 40 (Hofmann s. 305) = 39 (Vetter s. 161).
  • 7. Tauler, kazanie 41 (Hofmann s. 314, Vetter s. 175); Kazanie 44 (Hofmann s. 336) = 61 (Vetter s. 331).
  • 8. Tauler, kazanie 44 (Hofmann s. 337) = 61 (Vetter s. 331).
  • 9. Louise Gnädinger: Johannes Tauler, München 1993, s. 98–102, 310.
  • 10. Gösta Wrede: Unio mystica, Stockholm 1974, s. 108–111.
  • 11. 53 są opisane w Marburger Handschriftencensus.
  • 12. Gösta Wrede: Unio mystica, Stockholm 1974, s. 29–34; Henrik Otto: Vor- und frühreformatorische Tauler-Rezeption, Gütersloh 2003, s. 211–214.
  • 13. Johannes Ficker: Zu den Bemerkungen Luthers in Taulers Sermones (Augsburg 1508). W: Theologische Studien und Kritiken 107, 1936, s. 46–64; Henrik Otto: Vor- und frühreformatorische Tauler-Rezeption, Gütersloh 2003, s. 183–211.
  • 14. Henrik Otto: Vor- und frühreformatorische Tauler-Rezeption, Gütersloh 2003, s. 178.
  • 15. Henrik Otto: Vor- und frühreformatorische Tauler-Rezeption, Gütersloh 2003, s. 254–264.