Johann Hinrich Wichern

Johann Hinrich Wichern (ur. 21 kwietnia 1808 w Hamburgu; zm. 7 kwietnia 1881 w Hamburgu) – niemiecki teolog ewangelicki, pedagog, założyciel misji wewnętrznej Kościoła ewangelickiego i placówki „Rauhes Haus” w Hamburgu oraz reformator więziennictwa. Uważany za jednego z pionierów niemieckiego chrześcijańskiego ruchu społecznego mającego na celu opiekę na dziećmi, chorymi i więźniami oraz pomysłodawca wieńca adwentowego.

Johann Hinrich Wichern. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Johann Hinrich Wichern (zm. 1823), notariusz w Hamburgu;
• Matka: Karoline Maria Elisabeth z domu Wittstock (1784—1861);
• Żona: Amanda Böhme (1810–1888), potomkini filozofa i mistyka Jakoba Böhme;
• Dzieci: 4 synów i 5 córek.

Życiorys

Johann Hinrich Wichern był najstarszym z siedmiorga dzieci notariusza Johanna Hinricha Wicherna i jego żony Caroline Marii Elisabeth z domu Wittstock. Uczęszczał do szkoły prywatnej, w której uczono zgodnie z pedagogiką Johanna Heinricha Pestalozziego. Od 1818 roku kontynuował naukę w hamburskim gimnazjum Johanneum, którym kierował filolog Johannes Gottfried Gurlitt. Po śmierci ojca w 1823 roku udzielał lekcji gry na fortepianie, aby pomóc w utrzymaniu rodziny. W 1826 roku opuścił gimnazjum (przed zdaniem matury) i został pomocnikiem w prywatnej szkole z internatem w Pöseldorf. W tym samym roku poznał Johannesa Claudiusa, syna poety Matthiasa Claudiusa, dzięki któremu doszedł do przekonania, „że mamy jednego Boga, który nas niezmiernie kocha i chce nas zbawić”. Oprócz pracy uczęszczał na wykłady do gimnazjum akademickiego i zdał maturę. W gimnazjum akademickim spotkał Clemensa Theodora Perthesa, jednego z twórców misji wewnętrznej. W szkole w Pöseldorf usłyszał o placówce dla dzieci Johannesa Daniela Falka w Weimarze i postanowił podążyć za jego przykładem.

Wichern wcześnie zwrócił na siebie uwagę postępowych zarówno świeckich, jak również duchownych przedstawicieli hamburskiego życia kościelnego. Dzięki nim otrzymał stypendium i od października 1828 roku studiował teologię na uniwersytecie w Getyndze. Po trzech semestrach przeniósł się do Berlina, gdzie słuchał wykładów Hegla i Schleiermachera oraz Neandera, dzięki któremu poznał sławnego kaznodzieję Johannesa Goßnera i filantropa barona Hansa Ernsta von Kottwitza. W Berlinie spotkał też lekarza pochodzenia żydowskiego Nikolausa Heinricha Juliusa, który napisał pracę o reformie więziennictwa.

2 września 1831 roku Wichern wrócił do Hamburga, natychmiast podjął wcześniejszą pracę i roztoczył opiekę nad chorymi i ubogimi. Po zdanym w kwietniu 1832 roku egzaminie teologicznym został starszym nauczycielem w zainicjowanej przez Johanna Gerharda Onckena i pastora luterańskiego Johanna Wilhelma Rautenberga szkole niedzielnej w ewangelickim zborze w dzielnicy nędzarzy Hamburga St. Georg, dokąd wypędzano w średniowieczu chorych na dżumę oraz trędowatych, i gdzie stała szubienica. Wstąpił do towarzystwa „Besuchsverein”, którego członkowie odwiedzali rodziców uczniów szkoły niedzielnej w ich domach. Dzięki tej pracy Wichern poznał przerażającą biedę, duchowe i obyczajowe zaniedbanie w Hamburgu, co opisał w protokole, z którym zapoznało się wiele wpływowych osób w mieście. Jego idea stworzenia „domu ratunkowego”, czy nawet „wioski ratunkowej” znalazła poparcie i 12 września 1833 roku powstała na przedmieściach Hamburga w Horn placówka Rauhes Haus (właściwie Ruges Hûse) „dla zaniedbanych i trudnych do wychowania dzieci”. Johann Hinrich Wichern wraz z matką i siostrą zamieszkał w Rauhes Haus 31 października, gdzie do końca roku schronienie znalazło też 12 wychowanków. 29 października 1835 roku przeprowadził się z żoną Amandą z domu Böhme do nowo zbudowanego tzw. „domu matki” (Mutterhaus). Placówka ratunkowa rozrastała się dzięki budowie nowych domów mieszkalnych i warsztatów (przędzalnia, zakład szewski), które w dużej mierze powstawały dzięki pracy pomocników i wychowanków bez udziału zrzeszonych w cechach budowniczych. W ten sposób powstała mała rozproszona „wioska ratunkowa”, która pomimo wszelkich drwin i ataków znalazła też uznanie. Od 1835 roku przyjmowano do niej też dziewczęta. Dzieci żyły wspólnie w rodzinnych strukturach, dziesięć do dwunastu dzieci z jednym opiekunem, zwanym „bratem”. Owych „braci” Wichern kształcił w „pomocniczym instytucie” określanym przez niego od 1842 roku „seminarium misji wewnętrznej wśród niemieckich protestantów” („Seminar für die innere Mission unter den deutschen Protestanten“). Wichern stał się odnowicielem nowotestamentowej instytucji diakonijnej, którą już na nowo odkrył i wprowadził do życia kościelnego reformator genewski Jan Kalwin. Wichern określał „Jezusa Chrystusa jako pierwszego misjonarza wewnętrznego” i twierdził, że „prawdziwa chrystologia jest drogą „w dół””. Wykształceni przez Wicherna mężczyźni stali się nauczycielami biedoty, w szkołach ludowych i pracownikami socjalnymi. W celu propagowania misji wewnętrznej założył w lutym 1842 roku drukarnię i wydawnictwo w Rauhes Haus, w którym ukazywało się czasopismo „Fliegende Blätter aus dem Rauhen Hause“.

W 1846 roku przyjął go król Fryderyk Wilhelm IV, którego szczególnie interesowały dążenia Wicherna do polepszenia opieki nad więźniami. W marcu 1848 roku Wichern z pewną liczbą swoich braci udał się do Pszczyny na Górnym Śląsku, aby nieść pomoc sierotom po zmarłych na tyfus. W drodze powrotnej był 18 marca ponownie zaproszony na rozmowę z królem. Powstanie w Berlinie udaremniło audiencję. W Berlinie był naocznym świadkiem powstałego kryzysu, który miał silny wpływ także na jego życie i działalność. W powstaniu widział dowód na sens swojej działalności, której celem było poprawienie losu ubogich. W wydawanym czasopiśmie opublikował esej Rewolucja i misja wewnętrzna, w którym napisał, że „aktualne wydarzenie w Europie odsłoniły tysiące faktów, które codziennie następują… dyktują konieczność misji wewnętrznej; – albo kto może jeszcze zaprzeczyć jej konieczności, albo jej prawu?”. Niezmordowanie zabiegał o ustanowienie opieki nad sierotami na Górnym Śląsku, czym zjednał sobie uznanie także środowisk katolickich oraz pozyskał katolickich współpracowników. We wrześniu 1848 roku podróżował w tym celu na Śląsk jako członek komisji. Już wcześniej pojawiły się w Hamburgu głosy, że działalność placówki Rauhes Haus należy rozszerzyć na całe Niemcy.

Z Górnego Śląska udał się natychmiast do Wittenbergi, gdzie 21 września rozpoczęły się pierwsze Niemieckie Dni Kościoła Ewangelickiego (Der Deutsche Evangelische Kirchentag, DEKT). 22 września Wichern wygłosił na zgromadzeniu dotyczącym połączenia Kościołów krajowych przemówienie, w którym wzywał do utworzenia „Centralnej Komisji ds. Misji Wewnętrznej Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego”, która ukonstytuowała się 11 listopada 1848 roku. Stała się ona poprzedniczką obecnego Diakonisches Werk (Praca Diakonijna). 10 listopada 1848 roku powstało w Hamburgu Stowarzyszenie ds. Misji Wewnętrznej (Vereine für Innere Mission), które powołane zostało do życia także w innych miastach niemieckich. Również w 1848 roku Wichern założył w Hamburgu, inspirowany misjami miejskimi w Glasgow i Londynie, pierwszą niemiecką misję miejską (Stadtmission). Do 1855 roku powstało w Niemczech ponad 100 „domów ratunkowych” (Rettungshaus).

Tablica pamiątkowa w Berlinie-Moabit Źródło: Wikimedia Commons

Od początku 1850 roku stałym zarządcą i inspektorem w Rauhes Haus był teolog i nauczyciel Theodor Rhiem, co umożliwiło Wichernowi liczne podróże po Niemczech w celu organizowania nowych placówek pomocy. Rozkwit misji wewnętrznej i tworzenie misji miejskiej (Stadtmission) zrodziło liczne sprzeciwy konserwatywnej części kościelnej tzw. zagorzałej frakcji luterańskiej, konfesyjnych luteran Frankonii, Meklemburgi, Pruskiego Kościoła Krajowego, a przede wszystkim Hanoweru. Sprzeciwy spowodowały, że duża część Niemiec został zamknięta dla misji wewnętrznej. W 1851 roku Wichern przedstawił swoją pracę w Anglii przed Evangelical Alliance, gdzie nawiązał wartościowe kontakty.

Groby rodziny Wichern na cmentarzu Alteer Hammer Friedhof. Źródło: Wikimedia Commons

17 lipca 1851 roku król Fryderyk Wilhelm IV przyznał emerytom i braciom z Rauhes Haus prawo do objęcia stanowisk strażników więziennych. Krótko przed tym Wydział Teologiczny Uniwersytetu w Halle nadał Wichernowi tytuł doktora honoris causa teologii. W 1853 roku Rauhes Haus odwiedzili oprócz książąt także królowie Prus i Bawarii z małżonkami.

Na zlecenie rządu pruskiego odbył w 1852 i 1853 roku trzy podróże w celu odwiedzenia więzień, których efektem były różnorodne wnioski i zalecenia, z którymi wystąpił w 1852 roku podczas Niemieckich Dni Kościoła Ewangelickiego w Bremie. Związek z pruskim więziennictwem i udział w reorganizacji placówki karnej w Moabit (1854–56) spowodował, że w styczniu 1857 roku powołany został formalnie do pruskiej służby państwowej. W tym samym roku jako radca Najwyższego Konsystorza został członkiem Rady Najwyższej Kościoła Ewangelickiego Staropruskiej Unii w Berlinie. 25 kwietnia 1858 roku założył „dom braterski” (Brüderhaus) Johannesstift, który kształcił pracowników do działań wśród dzieci, chorych oraz więźniów. Jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na kształcenie pracowników więziennych. Odtąd spędzał zimę przeważnie w Berlinie, a lato w Horn. Podczas środowych spotkań w jego domu w Berlinie spotykali się m.in. August Twesten, Isaak August Dorner,  Karl Müllenhoff, Friedrich Adolf Trendelenburg i Richard Wilhelm Dove.

19 kwietnia 1866 Wichern doznał pierwszego udaru. W 1873 roku zrezygnował z pruskiej służby państwowej i kierownictwa w Rauhes Haus. Jeszcze przed formalnym pożegnaniem z berlińskimi posadami (9 listopada 1874) nastąpił 5 kwietnia 1874 roku kolejny udar, który w kolejnych latach doprowadził do paraliżu. Johann Hinrich Wichern zmarł 7 kwietnia 1881 w Hamburgu, w wieku 73 lat. Pochowany został na hamburskim cmentarzu Hammer Friedhof.

Wieniec adwentowy

Wieniec Wicherna. Źródło: Wikimedia Commons

Johann Hinrich Wichern wprowadził wieniec adwentowy pierwszy raz w 1839 roku, czym chciał urozmaicić i rozweselić czas oczekiwania swoim podopiecznym w Rauhes Haus na Boże Narodzenie. Miał on pokazywać dzieciom liczbę dni do Bożego Narodzenia, a jednocześnie uczyć liczenia. Wichern zawieszał wieniec w sali modlitw w sierocińcu.

Pierwotnie wieniec adwentowy Wicherna wykonany był na bazie koła od wozu i przyozdobiony 20 małymi czerwonymi i czterema dużymi białymi świecami. Między 1851 a 1860 rokiem koło zaczęto dekorować gałązkami jodłowymi. Każdego wieczora od pierwszej niedzieli adwentowej aż do wigilii Bożego Narodzenia zapalano jedną świecę. Duże świece zapalano w niedzielę, a małe w dni powszednie. Liczba małych świec każdego roku jest inna i oscyluje między 18 a 24, ponieważ pierwsza niedziela adwentowa każdego roku wypada w innym terminie.

Ten oryginalny wieniec adwentowy stosowany jest obecnie przez diakonie i Ewangelicki Kościół w Niemczech. W odróżnieniu od tradycyjnego wieńca z czterema świecami określany jest jako wieniec Wicherna.

W Kościele katolickim pierwszy wieniec adwentowy pojawił się w 1925 roku w Kolonii, a w 1930 w Monachium. Pochód nowego zwyczaju nie był już do zatrzymania. Jedynie z biegiem czasu zredukowano liczbę świec do czterech, ponieważ do mieszkań mieszczańskich był zbyt duży. Również kolor świec niedzielnych zmienił się z białego na czerwony.

Dzieła (wybór)

• Nothstände der protestantischen Kirche und die innere Mission (Sytuacje kryzysowe Kościoła protestanckiego a misja wewnętrzna), 1844.
• Die innere Mission der deutschen evangelischen Kirche (Misja wewnętrzna niemieckiego Kościoła ewangelickiego), 1849 (online).
• Die Behandlung der Verbrecher in den Gefängnissen und der entlassenen Sträflinge (Traktowanie przestępców w więzieniach i zwolnionych skazanych), 1853 (online).
• Der Dienst der Frauen in der Kirche (Służba kobiet w Kościele), 1857 (online)
• Das Rauhe Haus, seine "Kinder" und "Brüder" (Rauhes Haus, jego „dzieci” i „bracia”), 1862.
• Gesammelte Schriften, wydawcy Johannes Wichern i Friedrich Mahling, 6 tomów, Hamburg 1901–1908.

Literatura

• Friedrich Oldenberg: Johann Hinrich Wichern. Sein Leben und Wirken. Nach seinem schriftlichen Nachlaß und den Mittheilungen seiner Familie, 2 tomy, Hamburg 1884 i 1887.
• Ferdinand Sander: Wichern, Johann Hinrich w: Allgemeine Deutsche Biographie 42 (1897), s. 775-780; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd11863223X.html#adbcontent.

Linki

• Thomas Morell: Adventskranz – eine Erfindung aus Hamburg feiert Jubiläum. 27 listopad 2014 w nordkirche.de. (dostęp 27 styczeń 2020)
• Pisma Johanna Hinricha Wichnera i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.