Jean Paul

Jean Paul (właśc. Johann Paul Friedrich Richter; ur. 21 marca 1763 roku w Wunsiedel (Fichtelgebirge), zm. 14 listopada 1825 roku w Bayreuth) - niemiecki pisarz i poeta. (wyznania ewangelickiego)

Jean Paul
Jean Paul.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Christian Christoph Richter (1727–79), nauczyciel domowy w St. Georgen k.Bayreuth, od 1759 roku nauczyciel w szkole łacińskiej i organista w Wunsiedel, od 1765 pastor w Joditz k. Hof, od 1776 roku w Schwarzenbach/Saale; matka Sophia Rosina (1737–97), córka Johanna Paula Kuhna (1710–80), sukiennika w Hof/Saale i Evy Barbary Zapf; - ożenił się w 1801 roku w Berlinie z Caroline (1777–1860), córką tajnego radcy Johanna Siegfrieda Wilhelm Mayera (zm. w 1819 roku) i Caroline Friederike Germershausen; miał 2 dzieci.

Życiorys

Dzieciństwo i nauka w gimnazjum

Atmosfera protestanckiego wiejskiego domu parafialnego kształtowała jego charakter. Dwa wydarzenia z jego wczesnych lat dały kierunek drodze jego duchowego rozwoju: w Jodlitz „narodziny” jego „samoświadomości”, które spadło na niego jak ”piorun z jasnego nieba”; później w Schwarzenbach pierwsza Wieczerza Pańska, przy której przyjęciu „rozkosz wzrosła aż do cielesnego uczucia błysku cudownego połączenia”. Pierwszy kontakt z filozoficzno-teologicznymi tendencjami oświecenia przekazał mu kapelan ze Schwarzenbach Johann Samuel Völkel.
Pierwszym jego nauczycielem był jego ojciec. Fritz uważał, że nie zdał egzaminu wstępnego do gimnazjum w Hof, ale ku zaskoczeniu jego ojca rektor stwierdził, że posiada nieprzeciętną wiedzę i chciał go przyjąć zaraz do ostatniej klasy. Jednak na prośbę ojca przyjęto go w 1779 roku do Prima średniej, ale nie otrzymał jak to było w zwyczaju w przypadku nowo przyjętych miejsca w ostatniej ławce, ale w połowie klasy. Po początkowych trudnościach, które wynikały z jego wiejskiego pochodzenia i samokształcenia, zaprzyjaźnił się z Adamem Lorenzem von Oerthel, Johannem Bernhardem Hermann i Georgiem Christianem Otto. Jak później pisał Christian Otto, poziom naucznia w gimnazjum był przeciętny:»Żaden z obu mężczyzn, którzy nauczali uczni z Prima nie miał wielkiego talentu, aby czysty naukowy zapał i wdzięczność w uczniach obudzić. Winą tego było chyba ich skromne wynagrodzenie.« 5 kwietnia 1779 roku zmarł w Schwarzenbach jego ojciec. Śmierć ojca usunęła poważny konflikt z zawziętym rozwijającym sią chłopcem. Jak pisze Walter Harich »Nie mamy żadnego świadectwa na to, jak śmierć ojca oddziałała na młodzieńca. Z jego milczenia można by wnioskować, że miał bardziej uczucie pewnego wyzwolenia niż straty.« Taka ocena Haricha sugeruje, że stosunki między synem, a ojcem nie układały się najlepiej.

Po dwóch latach nauki, 11 października 1780 roku ukończył gimnazjum wygłaszając mowę przed komisją egzaminacyjną w Bayreuth na temat przydatności i możliwej szkodliwości odkrycia nowych prawd. Podczas dwuletniego pobytu w gimnazjum korzystał z biblioteki pastora Vogela w Rehau, gdzie poznał twórczość Theodor Gottlieb von Hippela

Studia

19 maju 1781 roku przybył do Lipska z rektorem gimnazjum Kirschem i swoim przyjacielem Oerthelem i tego samego dnia immatrykulował na studia teologiczne na uniwersytecie w Lipsku. Jean Paul sądził, że wreszcie wstąpi w elegancki świat i pozna wybitnych ludzi. Zamiast tego po wyjeździe Kirscha poczuł się samotny, opuszczony i tęsknił za pejzażem swojej ojczyzny. Pierwszy list do rektora Wernera odzwierciedla jego rozczarowanie: »Miasto jest ładne; jeśli można jakieś miasto tak nazwać, ma wielkie domy i długie uliczki - dla mnie jest ono jednak jednostajne. I wspaniała okolica - którą Pan mi obiecywał - a której wokół Lipska nie znajduję. Wszędzie wieczna monotonia - żadnych dolin i pagórków - zupełnie nie odkrywa tak przyjemnych uroków dla mnie jak okolica, gdzie Pan jeszcze mieszka.«
Tylko jeden wykładowca wywarł na niego tutaj wpływ, a był nim lekarz, antropolog i filozof Ernst Platner, który wykładał logikę, metafizykę i estetykę. W kontekście Platnera, który musiał tłumaczyć się przed konsystorzem z powodu posądzenia go o popieranie materializmu, co zresztą nie było prawdą, pierwszy raz pojawia się jego ostra satyra: »Przecież to był konsystorz; i ten ma prawo być z większą godnością głupim i z większą świętobliwością złośliwym niż inny człowiek.« Teologię wykładał wówczas spokojny łagodny profesor Samuel Friedrich Nathanael Morus, filologię Johann August Ernesti, o moralności Christoph Martin Wieland.
Trudna sytuacja finansowa rodziny spowodowała, że postanowił zarabiać na utrzymanie rodziny jako pisarz i przerwał studia teologiczne. W sytuacji człowieka, który nie mógł liczyć na pomoc z jakiejkolwiek strony może wydawać się to bezsensem tak samo zresztą jak bycie studentem bez środków na utrzymanie. Bilans swoich rozważań przedstawił we wrześniu 1781 roku liście do rektora Wernera pisząc o braku możliwości otrzymania tzw. Freitische: »Nie mam tutaj żadnej informacji, żadnego stołu, znajomości ze studentami, w ogóle nic. Nie jest lekko, otrzymać dostęp do profesorów.Ci, którzy są sławni i których miłość byłaby mi konieczna, są zajęci wielością spraw... tak, że każdy,którego nie poleca jego ubiór lub stan, z wielkim trudem zostanie ich znajomym. Zastanawia mnie jeszcze liczba biednych studentów, których tak lekko zdradza głód na ich twarzach, liczba złych studentów, którzy podążają za ludzkim profesorem i robią srogim wobec lepszych, tak mogę objaśnić sobie cały ten fenomen.«

Pierwsze próby literackie i uznanie

Rozwiązanie problemu i persektywę jakiegoś honorarium widział w eseju »Etwas über den Menschen«, który wysłał do Christiana Boie, wydawcy »Deutschen Museum« w Getyndze. Jednak kilka tygodni później otrzymał odmowną odpowiedź. Trochę wcześniej powstała autobiograficzna powieść epistolograficzna „Abelard und Heloise“ wzorowana na dziełach „Nouvelle Héloïse" (”Nowa Heloiza”, 1761) Jean-Jacques'a Rousseau i „Siegwart“ Johanna Martina Millera.

Już w Hof rozpoczął pisać „Übungen im Denken“ („Ćwiczenia w myśleniu”), składające się z małych popularno-filozoficznych rozpraw i aforystycznych notatek powstałych pod wpływem lektur francuskich i angielskich pisarzy (Helvétius, Rousseau, Voltaire, Pope, Swift, Young, Sterne). Notatki te miały służyć tylko jemu w przygotowaniu przyszłych pism.
Napisał eseje "Lob der Dummheit"(„Pochwała głupoty”) poruszające filozoficzne i religijne zagadnienia. Te trochę satyryczne i ironiczne eseje poprzedzały jego pierwsze duże dzieło "Grönländischen Processe oder satirischen Skizzen", które ukazało się pod pseudonimem J. P. F. Hasus w Berlinie w 2 tomach w 1783 roku, a wydał je Johann Heinrich Voss. Jean Paul otrzymał pierwsze honorarium w wysokości 16 ludwików, a pierwszy egzemplarz autorski posłał pastorowi Vogelowi. Po tej pierwsze publikacji nie nastąpiły jednak dalsze sukcesy. Napisał kolejną książkę "Auswahl aus des Teufels Papieren", ale nie znalazł dla niej wydawcy (została wydana dopiero w 1789 roku również pod pseudonimem J. P. F. Hasus). W 1784 roku musiał uciekać przed wierzycielami i wrócił do rodzinnego domu w Hof. Ten okres swego życia opisał w powieści Siebenkäs. W tym okresie doskwierała mu wielka bieda. Dopiero w 1787 roku otrzymał pracę jako prywatny nauczyciel młodszego brata swego przyjaciela Oerthela. W lecie 1789 roku ponownie wrócił do Hof, a od marca następnego roku został nauczycielem w Schwarzenbach.
Od marca 1791 roku do lutego 1792 roku napisał "Die unsichtbare Loge". Gotowy manuskrypt przesłał do Karla Philippa Moritza, autora "Anton Reiser". Moritz postarał się o dobrego wydawcę i w 1793 roku ukazała się w Berlinie książka w 2 tomach zawierająca również "Schulmeisterlein Wuz". Po raz pierwszy Johann Friedrich Richter użył tutaj swój pseudonim Jean Paul, który po części wynikał z podziwu do Jean-Jacques'a Rousseau. Książka ta była jego pierwszym sukcesem literackim. W 1795 roku ukazała się kolejna powieść "Hesperus oder 45 Hundposttage", która stała się kolejnym wielkim sukcesem i uczyniła go sławnym. Entuzjastycznie wypowiadali się o niej między innymi Johann Gottfried von Herder , Christoph Martin Wieland i Johann Wilhelm Ludwig Gleim, natomiast Johann Wolfgang von Goethe i Friedrich Schiller nie znaleźli w niej nic szczególnego.
Na zaproszenie Charlotte von Kalb w czerwcu 1796 roku odwiedził Weimar. Został tam z szacunkiem przyjęty, chociaż stosunek Goethego i Schillera pozostał chłodny. Dwa lata później zamieszkał w Weimarze.

Miłostki, małżeństwo i schyłek życia

Nie tylko Charlotte von Kalb, ale również Julie von Krüdener i pisarka Emilie von Berlepsch darzyły go uczuciem. Podczas pobytu w Weimarze utrzymywał stosunki miłosne z Josephine von Sydow, Henriette von Schlabrendorff. Zakochał się jednak w Karoline von Feuchtersleben, ale różnica stanu przyniosła wiele kłopotów, a gdy te zostały wreszcie przezwyciężone Jean Paul zerwał zaręczyny.
W 1800 roku udał się do Berlina, gdzie poznał Karolinę Mayer, z którą w następnym roku się ożenił. Podróż ta stanowiła ponadto szczytowy punkt jego literackiej sławy. Dzięki księżnej Charlotte von Mecklenburg poznał pruską królową Luise, która okazała się pełną podziwu czytelniczką jego dzieł. W październiku 1800 roku przeniósł się do Berlina, gdzie poznał między innymi braci Augusta Wilhelma i Friedricha Schlegela jak również Johanna Ludwiga Tiecka, Friedricha Schleiermachera i Johanna Gottlieba Fichte . Bywał w kręgu literackim Raheli Varnhagen von Ense, Henrietty Herz i Wilhelminy von Chézy. Kolejne jego powieści Titan (1800-1803) i Flegeljahre (1804-1805) nie zostały już tak entuzjastycznie przyjęte, chociaż dzisiaj należą do jego najważniejszych dzieł.
W 1804 roku wraz z rodziną przeniósł się do Bayreuth, gdzie prowadził samotne życie, przerywane jedynie kilkoma podróżami między innymi do Bambergu, gdzie odwiedził E. T. A. Hoffmanna czy do Heidelbergu, gdzie otrzymał tytuł doctora honoris causa.
W 1820 roku został członkiem korespondencyjnym Bawarskiej Akademii Nauk w Monachium.
Kolejne jego powieści nie przyniosły już oczekiwanego sukcesu. Ostatnia jego powieść "Der Komet" pozostała nie dokończona z powodu śmierci syna Maxa w 1821 roku. Od 1823 roku zaczął chorować na zaćmę, co stopniowo doprowadziło do ślepoty. W 1825 roku doszło do tego jeszcze wodobrzusze i ostatecznie zmarł 14 listopada 1825 roku.

Znaczenie

Jean Paul zajmuje w literaturze niemieckiej szczególną pozycję i zawsze dzielił swoich czytelników. U jednych budził najwyższe uznanie, a u innych całkowity brak zainteresowania. August Wilhelm Schlegel nazwał jego powieści „samo rozmowami”, w których czytelnik bierze udział.
Jego dzieła są ukształtowane pod wpływem dzikiej metaforyki. Miesza w nich refleksje z poetycznymi komentarzami. Obok bogatej duchowo ironii, znajduje się w nich gorzka satyra i lekki humor, a obok realizmu istnieje często ironiczna idylla, krytyka społeczeństwa.
Jego powieści szczególnie ceniły czytelniczki. To ich zainteresowanie leży przede wszystkim w empatii, z którą Jean Paul ukształtował kobiece sylwetki w swoich dziełach. Nigdy dotąd w niemieckiej literaturze charaktery kobiece nie zostały przedstawione z taką psychologiczną głębią. Wprawdzie nigdzie również nie znajdują się tak wesołe, mizogeniczne docinki jak u niego.
Podobnie zawiły i różnolity jak wiele jego powieści musiał także być jego charakter. Był osobą towarzyską i błyskotliwą, jednocześnie ekstremalnie sentymentalną, o prawie dziecinnym usposobieniu i szybko wzruszał się aż do łez. Jego dzieła pozwalają poznać, że nie tylko literaturą się interesował lecz również astronomią i innymi naukami.
Nie jest zatem zadziwiające, że jego stosunek do klasyków weimarskich, Goethego i Schillera zawsze był sprzeczny. Herder i Wieland go cenili i wspierali. Chociaż zawsze pozostawał na dystans do klasyków i chociaż w jego teoretycznym założeniu – na przykład w „Vorschule der Ästhetik” - można ustalić wyraźne wpływy romantyzmu, to nie można go zaliczyć do romantyków. Również w stosunku do nich zachował krytyczny dystans. Posiadał klasyczną powagę i romantyczną ironię, co było wówczas rzadkie. Do tego można zauważyć, że Jean Paul był jednym z pierwszych zwolenników filozofii Arthura Schopenhauera. Nie próbował indokrynować wzrastające odosobnienie ludzi w środowisku, lecz przedstawiać szczęście człowieka.
W swoich pismach nazywa nie tylko jako pierwszy literacki motyw „doppelgängera” (sobowtóra), lecz tworzy go w licznych wariantach (np. w Siebenkäs (1796) jest to postać Heinricha Leibgebera). Tak on definiuje ten motyw w Siebenkäs: „ Doppeltgänger (tak nazywają się ludzie, którzy sami siebie widzą)”.
Dzieła Jeana Paula odzwierciedlają całe światopoglądowe spektrum jego czasu. Chociaż dzieła E.T.A Hoffmanna są w swojej groteskowej komice bliskie tym Jeana Paula, to jednak nie miał następcy w typowym sensie. Jednakże pod jego wpływem znajdują się na przykład wczesne pisma Adalberta Stiftera, a w dziełach Wilhelma Raabe można znaleźć liczne zapożyczenia z jego utworów. Można by także autorów XX wieku takich jak Georg Heym, Hermann Burger, Albert Vigoleis Thelen i Arno Schmidt uznać za spadkobierców jego prozy na podstawie artyzmu języka i sztuki dygresji. Jean Paul cieszył się w późniejszych pokoleniach poetów coraz większym poważaniem. Od Arno Schmidta pochodzi cytat mówiący, że Jean Paul był "jednym z naszych wielkich(...), jeden z dwudziestu, za których biłbym się z całym światem".

Arno Schmidt w swoim opowiadaniu „Tina oder über die Unsterblichkeit„ czyni tematem przedstawienie elizjum i sięga w związku z tym po argumenty pojedynczych postaci powieści Jeana Paula „Selina oder über die Unsterblichkeit“.
W jeszcze większym stopniu powołuje się na utwory Jeana Paula „Das Kampaner Tal“ i nieukończony „Selina oder über die Unsterblichkeit“ Walter Kappacher w swojej powieści „ Selina oder Das andere Leben” poprzez wariacje tytułu i motto „Pewne wieczne istnienie przyglądając się pewnemu istnieniu, które rozmyśla nad swoją zagładą”.
Należy jeszcze wspomnieć, że do jego utworów muzykę napisało wielu znanych kompozytorów m.in. Robert Schumann, Walter Zimmermann, Günter Bialas i Ludger Stühlmeyer.

Dzieła (wybór)

  • Abelard und Heloise. 1781.
  • Grönländische Prozesse. 1783 wydane pod pseudonimeme J. P. F. Hasus.
  • Auswahl aus des Teufels Papieren. wydane pod pseudonimeme J. P. F. Hasus.
  • Die unsichtbare Loge. 1793.
  • Titan. 1800–03.
  • Vorschule der Ästhetik, nebst einigen Vorlesungen in Leipzig über die Parteien der Zeit. 1804.
  • Der Komet oder Nikolaus Marggraf. 1820–22.

Literatura

  • Franz Muncker: Richter: "Richter, Johann Paul Friedrich". W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 28, Duncker & Humblot, Leipzig 1889, s. 467–485 (online).
  • Adalbert Elschenbroich: "Jean Paul". W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 10, Duncker & Humblot, Berlin 1974, s. 372–382 (online).
  • Walther Harich: Jean Paul, H. Haessel, Leipzig 1925.

Linki

  • Artykuł "Jean Paul" na stronie de.wikipedia.org (online).