Günter Wallraff

Günter Wallraff (ur. 1 października 1942 w Burscheid koło Kolonii) – niemiecki pisarz i dziennikarz śledczy. Stał się znany dzięki reportażom o wielkich przedsiębiorstwach i instytucjach, w których podejmował pracę, często posługując się fałszywą tożsamością.

Günter Wallraff
Günter Wallraff.
Źródło: Wikimedia Commons

Życiorys

Ojciec Güntera Wallraffa był początkowo pracownikiem, a później urzędnikiem w zakładach Forda w Kolonii. Jego matka pochodziła z francuskiej rodziny hugenotów, a jej rodzice byli wytwórcami fortepianów. Kiedy miał pięć lat, ciężko zachorował jego ojciec, co było efektem pracy w lakierni w zakładach Forda, co później Günter Wallraff nazwał „piekłem lakieru”. Ponieważ matka musiała podjąć pracę, aby utrzymać rodzinę, Günter Wallraff przebywał chwilowo w katolickim sierocińcu. Pomimo, że ochrzczony został jako ewangelik, to pod presją sióstr zakonnych i z przyzwoleniem ojca musiał zostać katolikiem.[1] Gdy miał 16 lat zmarł jego ojciec. W okresie gimnazjalnym Günter Wallraff napisał kilka wierszy i wysłał je do Heinricha Bölla (1917–1985), z którego bratankiem (siostrzeńcem) się przyjaźnił, a którego siostrzenicę (bratanicę) później poślubił. Po skończeniu 10 klasy opuścił gimnazjum i rozpoczął naukę księgarstwa, którą ukończył w 1962 roku.

Günter Wallraff dopiero dwa miesiące przed powołaniem wniósł wniosek o odmowie służby wojskowej i wbrew własnej woli został powołany 1 lipca 1963 r., i usiłował różnymi sposobami doprowadzić do przedwczesnego zwolnienia.[2] Kiedy końcem września odrzucono jego wniosek złożył odwołanie. Przez 10 miesięcy wzbraniał się przed wzięciem broni do ręki. Swoje doświadczenia notował i wspierany przez Heinricha Bölla zapowiadał opublikowanie dziennika z pobytu w Bundeswehrze. Na skutek tego zaproponowano mu zwolnienie w zamian za rezygnację z publikacji, co odrzucił. Lekarz wojskowy uznał, że w wyniku upadku doznał uszkodzenia mózgu i skierował go do zamkniętego oddziału neurologiczno-psychiatrycznego Bundeswehry w Koblencji. Tam nie stwierdzono „żadnej choroby” czy „dolegliwości fizycznych”, jednak uznano go za „trwale niezdatnego”.

Wojskowa diagnoza lekarska „nieprzeciętna osobowość” (kategoria wojskowa VI) i „niezdolny do wojny i pokoju” w karcie leczenia szpitalnego została uzasadniona publikacjami Wallraffa w „Zeitschrift für Lyrik“ i jego zainteresowaniem literaturą pacyfistyczną. Z powodu „rozwoju indywidualistycznego przekonania pacyfistycznego” był „trwale nieprzydatny” jako żołnierz i także „w przypadku obrony zachowywałby się tylko jak nieudacznik” – to orzeczenie z 14 lutego 1964 r. lekarza wojskowego oddziału neurologiczno-psychiatrycznego szpitala Bundeswehry wystawione jest obecnie w Muzeum Wojskowo-Historycznym Bundeswehry (niem. Militärhistorisches Museum der Bundeswehr) w Dreźnie. Swoje doświadczenia Günter Wallraff opublikował najpierw w ówczesnym czasopiśmie młodzieżowym „Twen” (1964) i potem w dwóch wydaniach książkowych (1982, 1994). Pomimo tego opowiada się za obowiązkiem służby wojskowej względnie obowiązkową roczną pracą społeczną, ponieważ widzi w armii zawodowej niebezpieczeństwo zamkniętej wspólnoty, a korzyści społeczne w rocznym obowiązku pracy pracy społecznej.[3]

Pierwsze reportaże

Między 1963 a 1965 rokiem Günter Wallraff pracował w różnych dużych zakładach m.in. w oddziale spieków stalowni koncernu ThyssenKrupp AG. Czasopismo branżowe „Metall” wydrukowało w 1965 r. pierwsze jego reportaże, którymi wywołał sensację. W następnym roku opublikował pierwszy tom zbiorowy pt. Wir brauchen dich – Als Arbeiter in deutschen Industriebetrieben. Jego reportaże dostarczyły autentyczny wgląd w przemysłowy świat pracy. W 1965 r. przyłączył się w Dortmundzie do koła publicystów zwanego Grupą 61 (niem. Dortmunder Gruppe 61). W następnym roku pracował dla czasopism „Hamburger Abendecho”, „pardon” i od 1968 r. dla czasopisma „konkret”.

Pomimo tzw. „listów gończych–Wollraff”[4] w siedzibach dyrekcji odwiedzanych przez niego przedsiębiorstw, którymi przestrzegane były inne biura personalne, mógł swoje badania nierozpoznany kontynuować, przez to że zawsze przyjmował inną tożsamość. W ten sposób ukazało się w 1969 r. 13 niepożądanych reportaży (13 unerwünschte Reportagen), które napisał wcielając się między innymi w rolę alkoholika w klinice psychiatrycznej, bezdomnego, studenta poszukującego pokoju, jak również dostawcę napalmu do amerykańskich sił zbrojnych.

Po publikacji książki został oskarżony z powodu przywłaszczenia funkcji publicznej, gdyż telefonując do różnych firm przedstawiał się jako „radca ministerialny Kröver z komisji cywilnej Federalnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych”. Sąd rejonowy we Frankfurcie nad Menem uniewinnił go 9 grudnia 1969 roku i uzasadnił to prawem opinii publicznej do informacji.[5]

W 1971 r. ZDF emitował napisany przez Güntera Wallraffa reportaż telewizyjny zatytułowany Flucht vor den Heimen, w którym chodziło o opiekę i wychowanie młodzieży. W tym samym roku wstąpił do stowarzyszenia pisarzy PEN-Zentrum Deutschland i w następnym okresie prowadził dochodzenia razem z innymi autorami. W 1973 r. ukazał się bestseler Wy na górze - my na dole (Ihr da oben – wir da unten). Podczas gdy Bernt Engelmann (1921–1994) badał poglądy i zwyczaje przemysłowców, Wallraff prowadził dochodzenie w odpowiednich zakładach jako robotnik w Melitta-Werke, Fichtel & Sachs und Thurn und Taxis, jak również w roli portiera i gońca w kolońskim koncernie ubezpieczeniowym Gerling-Versicherungsgruppe.

W 1982 r. sąd administracyjny Nadrenii Północnej-Westfalii oddalił skargę Güntera Wallraffa w sprawie decyzji z marca 1974 r. o kontroli jego telefonu i określił ją jako prawomocną.

Protest i aresztowanie w Grecji

Jako delegat „Komisji Solidarności z Grecją” przywiązał się 10 maja 1974 r. do słupa oświetleniowego na Placu Sindagma w Atenach i rozdawał ulotki, które krytykowały reżim greckiej dyktatury wojskowej. Ponieważ tajna policja uznała go za miejscowego, zmaltretowali go na miejscu. W głównej kwaterze policji bezpieczeństwa był torturowany do momentu ujawnienia swojej tożsamości. Po skazaniu trafił na 14 miesięcy do więzienia Korydallos. Po upadku reżimu zostali w sierpniu uwolnieni wszyscy więźniowie polityczni, wśród nich Wallraff. W książce Unser Faschismus nebenan. Griechenland gestern – ein Lehrstück für morgen przedstawił swoje doświadczenia, w czym pomógł mu Eckart Spoo (1936–2016).

Akcja Spinola

W roli handlarza bronią i negocjatora Franza Josefa Straußa (1915–1988) spotkał się 25 marca 1976 r. w Düsseldorfie z portugalskim prezydentem generałem António de Spínolą (1910–1996), którego popleczników poznał w czasie trzymiesięcznego pobytu w Portugalii. Zanim Spinola zrealizował swój plan puczu, Günter Wallraff ujawnił 7 kwietnia szczegóły o tym podczas konferencji prasowej w Bonn. Podczas gdy w zagranicznych mediach europejskich o tym obszernie informowano, w Niemieckiej Republice Federalnej zaledwie ARD-Magazin, der Stern, jak również niskonakładowe gazety antyfaszystowskie podjęły temat. Günter Wallraff, który w tym czasie był inwigilowany przez Federalną Służbę Wywiadowczą[6], i Hella Schlumberger (ur. 27 czerwca 1943 w Reczu (niem. Denkhaus) napisali potem książkę pt. Aufdeckung einer Verschwörung. Die Spínola-Aktion.

„Trylogia anty–Bild“

W roku 1977 Günter Wallraff jako redaktor pracował przez trzy i pół miesiąca w gazecie „ Bild-Zeitung” w Hanowerze. W bestselerze Wstępniak : człowiek, który był w "Bildzie" Hansem Esserem (Der Aufmacher. Der Mann, der bei „Bild“ Hans Esser war) przedstawił swoje doświadczenia w lokalnej redakcji hanowerskiej i wskazał ciężkie zaniedbania dziennikarskie i nieczyste metody poszukiwań. Na skutek tego Niemiecka Rada Prasowa wniosła sześć skarg przeciw gazecie „Bild–Zeitung” i zganiła także Wallraffa za „niedopuszczalne tajne dochodzenia”. Koncern wydawniczy Axel Springer AG pozwał kilkakrotnie Wallraffa, i dlatego w kolejnych wydaniach książki musiał wprowadzić zmiany. Od października 2009 można było znaleźć pierwotną wersję na WikiLeaks, a w 2012 r. ukazała się także książka w wersji początkowej.

Emisję wyprodukowanego w 1977 r. przez WDR filmu dokumentalnego Informationen aus dem Hinterland odrzucił ówczesny dyrektor programowy telewizji Heinz Werner Hübner (1921–2005), ponieważ o produkcji dowiedziało się wydawnictwo Axel-Springer-Verlag i było „bardzo oburzone”.[7] Później film pokazany został w kilku kinach.

W 1978 r. Günter Wallraff powołał do życia fundusz pomocniczy „Wenn Bild lügt, kämpft dagegen“ („Jeśli Bild kłamie, walcz przeciw temu”), aby zapewnić wsparcie prawne osobom pokrzywdzonym przez „Bild-Zeitung”. W 1979 r. ukazała się książka Zeugen der Anklage. Die „Bild“-Beschreibung wird fortgesetzt. W niej wypowiedzieli się po raz pierwszy długoletni pracownicy gazety oraz wiele osób pokrzywdzonych przez gazetę. W 1981 r. pojawiła się książka Das „Bild“-Handbuch. Das Bild-Handbuch bis zum Bildausfall jako rodzaj prawnego doradztwa dla poszkodowanych.

W tym samym roku koncern wydawniczy Axel Springer AG zakończył serię procesów, które służyły represjonowaniu tej pracy. Trybunał Federalny zdecydował w dużej mierze na korzyść Wallraffa.[8] Przeciwko temu Axel Springer AG złożył skargę konstytucyjną do Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, który w wyroku z 25 stycznia 1984 r. [9] ganił jedynie częściowo słowne przedstawienie pewnej konferencji redakcyjnej.

W 1987 r. Hermann Ludwig Gremliz (ur. 1940), wydawca czasopisma „konkret” poinformował, że jest autorem dużej części „trylogii anty–Bild”.[10] Günter Wallraff żadną ze swoich książek nie napisał całkiem sam. W styczniu 2012 r. Gremliz powtórzył, że sam napisał od początku do końca książkę Der Aufmacher. Der Mann, der bei „Bild“ Hans Esser war.[11] Uwe Herzog podał, że przeprowadził część dochodzenia do Ganz unten i jako ghostwriter napisał część tej książki. Sam Wallraff nie neguje, że pracował z innymi autorami, uważa to jednak za drugorzędne, a żaden z nich nie domaga się jakichkolwiek praw do tych dzieł.[12][13]

Na samym dnie

Od 1983 r. Günter Wallraff pracował przez dwa lata jako turecki gastarbeiter „Ali Levent Sinirlioğlu“ w różnych firmach m.in. McDonaldzie i Thyssen. Poza tym brał udział w studiach klinicznych w zakresie badań farmakologicznych. Zebrane negatywne doświadczenia o traktowaniu gastarbeiterów, praktykach podatkowych firm, naruszaniu podstawowych praw pracowniczych opisał szczegółowo w książce Na samym dnie (Ganz unten, 1985), która powstała w kooperacji z innymi autorami. Później założył fundację „Ausländersolidarität“ („Solidarność z obcokrajowcami”). Rok po wydaniu książki powstał film dokumentalny Ganz unten w reżyserii Jörga Gfrörera. W Niemczech sprzedano ponad 5 milionów egzemplarzy książki, która przetłumaczono na 38 języków. W Polsce książka ukazała się po raz pierwszy w 1988 roku w przekładzie Ryszarda Turczyna.

W Izraelu podczas wojny w Zatoce Perskiej

Po tym jak Saddam Husajn (1937–2006) 24 grudnia 1990 r. zagroził Izraelowi, że w przypadku ataku sił koalicyjnych zniszczy Izrael, podróżował Wallraff w 1991 r. przez izraelskie kibuce (spółdzielcze gospodarstwo rolne w Izraelu) i rozmawiał między innymi z żydowskimi ofiarami holocaustu. Swoje wrażenia opisał w posłowiu do książki Lei Fleischmann (ur. 1947) Gas. Tagebuch einer Bedrohung – Israel während des Golfkriegs.

U Abdullaha Öcalana w Syrii

W grudniu 1996 r. spotkał się z liderem Partii Pracujących Kurdystanu (PKK) Abdullahem Öcalanem (ur. 1948) w syryjskim obozie szkoleniowym, aby porozmawiać z nim o Die Suren Apos kurdyjskiego dysydenta Mehmeta Selima Çürükkaya (ur. 1954), który Öcalanowi zarzucał zły styl kierowania partią, prześladowanie i zamordowanie wewnątrz partyjnych krytyków. W wyniku tej krytyki Öcalan kazał aresztować Selima Çürükkaya i skazał go na karę śmierci. Temu jednak udało się uciec z aresztu, emigrował do Niemiec, gdzie ukrywał się przed kurdyjską organizacją.

Dzięki roli tureckiego pracownika „Aliego” Wallraff został uprzejmie przyjęty przez Öcalana, ale nie udało mu się nakłonić rozmówcy do cofnięcia polecenia zamordowania Selima Çürükkaya. Rozmowa ta z czasem została opublikowana.[13]

Stosunek_do_NRD

Günter Wallraff przyjaźnił się z enerdowskim pisarzem i działaczem na rzecz praw obywatelskich Jürgenem Fuchsem (1950–1999). W mowie obrończej przed ateńskim trybunałem wojskowym krytykował w 1974 r. Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD). W 1976 r. znalazł u Wallraffa schronienie poeta i piosenkarz Wolf Biermann (ur. 1936), którego nie wpuszczono do NRD i pozbawiono tamtejszego obywatelstwa. Na skutek tego zaprzestano dystrybucję jego książek , które otrzymały licencję na wydawanie w NRD, a Wallraff nie mógł już więcej podróżować do NRD. W 2015 r. Wallraff przyznał: „Wiedzieliśmy o łamaniu praw człowiek w socjalizmie, ale nie zajęliśmy się tym tematem na dłuższą metę”.[15]

We wrześniu 2003 r. oskarżono Güntera Wallraffa o współpracę w latach 60-tych i 70-tych z Ministerstwem Bezpieczeństwa Państwowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej, powszechnie zwanym Stasi. Jednak 17 grudnia 2004 r. sąd krajowy w Hamburgu postanowił z powodu pozwu Wallraffa przeciw wydawnictwu Axel-Springer-Verlag, które kilka razy określiło go współpracownikiem Stasi, że przedłożone przez wydawnictwo dokumenty nie potwierdzają tego i dlatego w przyszłości wydawnictwo nie może rozpowszechniać takich wiadomości. 10 stycznia 2006 r. Hanseatisches Oberlandesgericht w Hamburgu (hanzeatycki sąd najwyższy) potwierdził ostatecznie wyrok przeciw wydawnictwu Axel-Springer-Verlag, w który zabronił mu posądzanie Wallraffa o współpracę z enerdowskim służbami bezpieczeństwa Stasi.

Dalsze dochodzenia

Już w latach 90-tych XX wieku prowadził poszukiwania w Japonii jako pracownik irański. Reportaże z tego okresu znalazły zainteresowanie w telewizji japońskiej.

Od maja 2007 r. Günter Wallraff pracował dla czasopisma Zeit-Magazin Leben. W dochodzeniu do pierwszego reportażu tej serii prowadził w centrum obsługi telefonicznej firmy CallOn sprzedaż bezpośrednią kuponów loterii firmy LottoTeam. Ponieważ nie zatrudniano tam „starszych ludzi”, dzięki charakteryzatorowi Wallraff przyjął tożsamość 16-letniego mężczyzny i poinformował opinię publiczną o stosowanych tam metodach oraz skrytykował oprócz dokuczania telefonującym, systematyczne łamanie prawa przeciwko nieuczciwej konkurencji i próby wymuszenia respektowania umów za pomocą nieprawdziwych zarzutów, twierdzeń i zastraszania dzwoniących.[16] W grudniu 2007 r. ZDF emitował film dokumentalny pt. Bei Anruf Abzocke.[17]

W celu napisania drugiego reportażu tej serii pracował w 2008 r. przez miesiąc w fabryce pieczywa Gebr. Weinzheimer Brotfabrik w Strombergu, której jedynym klientem był wówczas dyskont Lidl.[18] Efektem tego był artykuł Unser täglich Brötchen, w którym krytykował oprócz złego opłacania pracowników, warunki pracy, stan higieniczny i nie przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa pracy. Lidl zareagował na publikację publicznym zajęciem stanowiska [19], a Bernd Westerhorstmann, właściciel fabryki złożył doniesienie przeciw Wallraffowi z powodu zakłócenia miru domowego.[20] Według informacji radia NDR, fabryka zgodziła się jednak w przyszłości wypłacać wynagrodzenie ponad obowiązujący dotychczas taryfikator. [21] We wrześniu 2010 r. poinformowano, że przedsiębiorstwo zostało zamknięte w następstwie ujawnionych faktów.[22] Przeciw właścicielowi wszczęto proces z powodu nieumyślnego uszkodzenia ciała, w którym Wallraff był świadkiem. Właściciel został uniewinniony.[23]

Od grudnia 2008 r. do lutego 2009 r. badał warunki panujące w schroniskach dla bezdomnych m.in. w Kolonii, Frankfurcie nad Menem i Hanowerze, co sprawdził na własnej skórze, udając człowieka bez stałego miejsca zamieszkania.[24] Przy tej okazji odkrył liczne niedociągnięcia w schroniskach: niektóre były nocami od wewnątrz zamknięte, panował klimat strachu i przemocy oraz brakowało personelu opiekuńczego.

Wallraff postrzega bezdomność jako centralny temat we wzrastającym kryzysie gospodarczym, która może spotkać każdego. W skutek jego reportażu schronisko „Bunker am Welfenplatz“ w Hanowerze zamknięto.[25][26] W kwietniu 2009 r. ujawnił w czasopiśmie Zeit kolejny skandal dotyczący kolei niemieckich Deutsche Bahn.[27]

Warunki pracy w przedsiębiorstwie logistycznym General Logistics Systems (GLS) były treścią kolejnego śledztwa dziennikarskiego Günter Wallraffa, które przeprowadził w maju 2012 roku. Po kilkumiesięcznej działalności w GLS dziennikarz zarzucił przedsiębiorstwu dumping płacowy i trudne warunki pracy. Pracownicy zmuszani byli do fałszywego samozatrudnienia i musieli pracować do 14 godzin dziennie. Dzięki sfałszowanym danym ukrywano ten fakt przed władzami.[28]

Dzieła (wybór)

  • Wir brauchen dich, 1966.
  • Vorläufiger Lebenslauf, 1968.
  • Meskalin – Ein Selbstversuch, 1968.
  • 13 unerwünschte Reportagen, 1969 (wyd. pol. Trzynaście niepożądanych reportaży przeł. Henryk Wandowski, 1973).
  • Industriereportagen, 1970.
  • Von einem, der auszog und das Fürchten lernte, ,1970.
  • Neue Reportagen, Untersuchungen und Lehrbeispiele, 1972.
  • Was wollt ihr denn, ihr lebt ja noch, 1974.
  • Ihr da oben, wir da unten, wspólnie z Berntem Engelmannem, 1975 (wyd. pol. Wy na górze - my na dole przeł. Henryk Wandowski, 1976).
  • Wie hätten wir’s denn gerne?, wspólnie z Berndem Kuhlmanne, 1975.
  • Unser Faschismus nebenan, wspólnie z Eckartem Spoo, 1975.
  • Die Reportagen, 1976.
  • Aufdeckung einer Verschwörung, wspólnie z Hellą Schlumberger, 1976.
  • Der Aufmacher – Der Mann, der bei „Bild“ Hans Esser war, 1977 (wyd. pol. Wstępniak : człowiek, który był w "Bildzie" Hansem Esserem przekł. Henryk Wandowski, 1982).
  • Zeugen der Anklage, 1979.
  • Das „Bild“-Handbuch, 1982.
  • Nicaragua von innen, 1983.
  • Mein Lesebuch, 1984.
  • Ganz unten, 1985 (wyd. pol. Na samym dnie przeł. Ryszard Turczyn, 1988).
  • Predigt von unten, 1986.
  • Wallraff war da. Ein Lesebuch von Günter Wallraff, 1989.
  • Aus der schönen neuen Welt. Expeditionen ins Landesinnere, 2009 (wyd. pol. Z nowego wspaniałego świata przeł. Urszula Poprawska, 2012).
 

Literatura

  • Jürgen Gottschlich: Der Mann, der Günter Wallraff ist. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2007, ISBN 978-3-462-03926-9.

Linki

Przypisy

  1. "Die besten Träume sind die, in denen ich fliege", Süddeutsche Zeitung Magazin, 30 października 2015, s. 16–17.
  2. Günter Wallraff: Als Pazifist bei der Bundeswehr ZEIT online.
  3. Wallraff für Wiedereinführung der Wehrpflicht. Der Enthüllungsjournalist sieht in der Wehrpflicht Vorteile für eine Demokratie. Deutschlandfunk Kultur, 25. Juni 2018, abgerufen am 1. August 2018.
  4. Ina Braun: Günter Wallraff: Leben, Werk, Wirken, Methode. Würzburg 2007, ISBN 978-3-8260-3542-5, s. 26.
  5. Jo, Jo, Jo. In: Der Spiegel. Nr. 51, 1969, s. 86 (online – 15 grudnia 1969).
  6. Otto Köhler: Der „Fall Wallraff“ – Vom Regen in die Jauche. w: der Freitag, 12. September 2003.
  7. Peter Kleinert: Zensierte Filme ins WDR-Programm. Neue Rheinische Zeitung, Online-Flyer Nr. 24 z 27 grudnia 2005
  8. Recht: Das Anstößige, w: Der Spiegel. Nr. 5, 1981, s. 48–50 (online – 26 stycznia 1981).
  9. Grundsatzurteil vom 25. Januar 1984.
  10. Hermann L. Gremliza: Preisrede Karl Kraus-Preis 1987. Konkret 11/1987, s. 41.
  11. Hermann L. Gremliza: „…der das Buch über Wallraffs Erlebnisse in der Bild-Redaktion von der ersten Zeile des Vorworts bis zur letzten Zeile des Nachworts geschrieben hat, das war ich…“ w Konkret 1/2012, s. 66.
  12. Jan Süselbeck: Ali im Rosenholz. jungle world, Nr. 38 z 10 września 2003.
  13. H[eribert] S[eifert]: Moralische Schriftstellerei w: Neue Zürcher Zeitung, 19 października 2007.
  14. Günter Wallraff im Gespräch mit den PKK-Führer Abdullah Öcalan, w: zeit.de. 28 lutego 1997.
  15. "Die besten Träume sind die, in denen ich fliege", Süddeutsche Zeitung Magazin, 30 październik 2015, s. 18.
  16. Undercover, Die Zeit, 24 maj 2007.
  17. ZDF-Dokumentation: „Bei Anruf Abzocke“ z 11 grudnia 2007.
  18. Unser täglich Brötchen, Die Zeit, 1 maj 2008.
  19. Stanowisko Lidla odnośnie reportażu Unser täglich Brötchen von Günter Wallraff
  20. Netzeitung: Billig-Backfabrik zeigt Kritiker Wallraff an.
  21. Wo Arbeit weh tut: Die Enthüllungen des Günter Wallraff – WDR, audycja Menschen und Schlagzeilen z 14 maja 2008, NDR.
  22. Bäckerei schließt nach Wallraff-Bericht: 23 Arbeitslose. Merkur-online.de, 30 września 2010.
  23. Bäcker undercover. Der Tagesspiegel, 4 pażdziernik 2011.
  24. DIE ZEIT: Unter null. Wie leben Obdachlose in Deutschland?, 5 marca 2009.
  25. Bunker am Welfenplatz hat für Obdachlose ausgedient Hannoversche Allgemeine Zeitung z 10 listopada 2011.
  26. "Es kann jeden treffen" w Zeit-online.
  27. Die Zeit: Datenschutz: In Mehdorns Diensten, 23 kwietnia 2009.
  28. Wallraff erhebt schwere Vorwürfe gegen Paketdienst GLS. w: Spiegel Online. 30 maj 2012.