August Graf Neidhardt von Gneisenau

August Wilhelm Antonius Graf Neidhardt von Gneisenau (ur. 27 października 1760 w Schildau koło Torgawy (Elektorat Saksonii) jako August Wilhelm Antonius Neidhardt; zm. 23 sierpnia 1831 w Poznaniu (Prowincja Poznań)) - pruski feldmarszałek i reformator wojska. Jako szef sztabu Blücher miał istotny udział w zwycięstwie pod Waterloo. (wyznania ewangelickiego)

George Dawe,August Neidhardt von Gneisenau, 1818
August Neidhardt von Gneisenau, obraz George Dawe, 1818.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Często wzmiankowane pochodzenie rodziny z Ulm czy z zamku Gneisenau w Górnej Austrii jest nie do udowodnienia. Pewny początek rodu zaczyna się dopiero od Georga Neithardta (1573-1669), krawca i obywatela Schleiz. Do tej samej rodziny należy Heinrich August Neithardt (1791-1861), dyrygent w berlińskiej katedrze i kompozytor pieśni Ich bin eine Preuße (1832). Ojciec August Wilhelm Neidhardt (1734-1802), porucznik artylerii, od 1772 r. dyrektor naczelny elektora Moguncji ds. budownictwa w Erfurcie i Eichsfeld, od 1790 r. pruski mistrz budowlany na Śląsku, ostatnia funkcja inspektor budowlany w Opolu. Był synem Georga Christiana Neithardta ze Schleiz, pisarza w kamerze Hrabstwa Reuß-Plauen (Grafschaft Reuß-Plauen) i w latach 1732-36 właściciela majątku Reick k. Drezna i córki pastora Dorothei Elisabeth Rothe z Greiz.; Matka Maria Eva (1735-61, wyznania katolickiego) była córką Johanna Georga Müllera (1693-1771), würzburskiego pułkownika artylerii, mistrza budowlanego oraz Evy Dorothei Rauscher z Ochsenfurtu nad Menem (Dolna Frankonia).; - Ożenił się w Wolmsdorfie w 1796 r. z Karoline (1772-1832), córką Sigismunda Wilhelma Freiherra von Kottwitza, pana na Wojcieszowie (auf Kauffung, obecnie powiat złotoryjski) itd. oraz Helene von Bassewitz; miał 3 synów m.in. Bruno (1811-89), pruski generał piechoty, członek Pruskiej Izby Panów (niem. Preußisches Herrenhaus) i 4 córki; 4 jego potomków zostało straconych jako bojownicy ruchu oporu w okresie nacjonalizmu: Nikolaus Graf von Üxküll-Gyllenband, Cäsar von Hofacker, Berthold Schenk Graf von Stauffenberg, Claus Schenk Graf von Stauffenberg.

Życiorys

Lata 1760-1806

Młodość (1760-1782)

W czasie wojny siedmioletniej ojciec brał udział w walkach prowadzonych przez wojsko pruskie, a jego żona z synem Augustem Wilhelmem Antoniusem wędrowała w ciągnących za nim taborach. Razem z innymi chorymi położono ją na chłopskiej furmance, straciła przytomność i dziecko, które trzymała w ramionach upuściła. Wkrótce znalazł je grenadier i następnego dnia przyniósł go zrozpaczonej matce, która w tym czasie z mężem osiągnęła kwaterę zimową między Hof a Saalfeld. W wyniku wyczerpania matka wkrótce zmarła. 22 października 1761 r. ojciec powierzył syna żonie żołnierza, a sam brał udział w dalszej kampanii wojennej. Po zawarciu pokoju, a może wcześniej, ojciec ponownie się ożenił, tym razem z osobą z niższego stanu. Przybrana matka, która miała już kilkoro własnych dzieci, źle traktowała Augusta.

O smutnym losie dziecka dowiedzieli się dziadkowie w Würzburgu, którzy po ślubie córki z protestantem byli jako twardzi katolicy niezadowoleni z tego, ale w 1769 r. zabrali wnuka do siebie. Dziadek Müller jako wojskowy stacjonował w Hiszpanii, Włoszech, nad Renem i Węgrzech i był człowiekiem wykształconym. Babcia z kolei z domu Hegewalt również była wykształcona i uważano ją za osobę zamożną. Ochrzczony w wierze protestanckiej chłopiec prowadzony był przez dziadków do kościoła katolickiego, otrzymał skromną edukację udzieloną przez zabobonnych jezuitów i mnichów franciszkanów. W domu dziadków mieszkał profesor Herwig, który zachwycał się rozgarniętym chłopcem i zainteresował go literaturą. Niestety w 1772 r. dziadkowie zmarli i August wrócił do ojca, który wówczas żył w Erfurcie. August Neidhardt von Gneisenau uczęszczał tam do szkoły kupieckiej, ojciec uczył go rysunku, potem pobierał naukę w gimnazjum ewangelickim Evangelisches Ratsgymnasium Erfurt, gdzie profesor Siegling, z którego synem był zaprzyjaźniony, dawał mu lekcje matematyki. Kiedy ojciec przeprowadził się do Brunszwiku, August Wilhelm Antonius wrócił do Erfurtu, żył w bardzo skromnych warunkach, po pewnym czasie zamieszkał w domu profesora Sieglinga, który tak dobrze zadbał o jego dalszą edukację, że już 1 października 1777 r. immatrykulował na uniwersytet w Erfurcie, gdzie w tamtejszym rejestrze widnieje jako "Antonius Neidhardt". Studiował tam matematykę, sztukę umocnień, kartografię i nabywał wiedzę artyleryjską. W tym czasie otrzymywał pieniądze ze spadku dziadków, utrzymywał własnego konia i spełniał wszystkie swoje zachcianki. Z powodu związku miłosnego z córką Sieglinga musiał opuścić ich dom.

Wstąpienie do armii

Roztrwonione dziedzictwo i utrata lokum spowodowały przerwanie w 1778 r. studiów i wstąpienie do austriackiego regimentu huzarów "Graf Wurmser", a wraz z nim udział w bawarskiej wojnie sukcesyjnej. Po zawartym pokoju w Cieszynie w 1779 r. wstąpił na służbę murgrabiego Karla Alexandra von Brandenburg-Ansbacha. Na liście stopni tamtejszego batalionu jegrów (niem. Jägerbataillon) pierwszy raz pojawia się jego nazwisko jako "Neidhardt von Gneisenau", które w międzyczasie przyjął jego ojciec. W 1782 r. awansował na drugiego porucznika i udał się z częścią batalionu jegrów do Anglii, a stamtąd do Ameryki. Ponieważ wojna była już prawie zakończona większość czasu spędzał w tamtejszym garnizonie w Québecu. Po uznaniu niepodległości prowincji i zawarciu pokoju w Wersalu wrócił w lecie 1783 r. do Europy, a jesienią do garnizonu w Ansbach.

Początek kariery w armii pruskiej

Służba w batalionie jegrów nie spełniała jego aspiracji i 4 listopada 1785 r. napisał list z ówczesnego jego garnizonu w Bayreuth do Fryderyka Wielkiego, w którym prosił króla prus o posadę. Ponieważ Fryderyk Wielki nisko cenił nabyte doświadczenia żołnierzy w wojnie amerykańskiej, prośby Gneisenau nie przyniosły rezultatu. Dopiero po audiencji u króla August Neidhardt von Gneisenau otrzymał stanowisko w pruskiej armii i 18 lutego 1786 r. dziękował królowi za posadę podpisując list jako "Neidhard von Gneisenau".

Najpierw przez krótki czas był drugim porucznikiem w kwaterze sztabu generalnego w Poczdamie, następnie został pierwszym porucznikiem w nowo formowanym regimencie piechoty w Lwówku Śląskim (Löwenberg). W tym czasie uczył się języka francuskiego, angielskiego i polskiego oraz studiował historię, literaturę i sztukę wojenną. W następnym roku regiment został przekształcony w batalion fizylierów, a w 1790 r. Gneisenau został kapitanem sztabowym w swoim batalionie. W latach 1792-1795 r. Gneisenau razem z batalionem brał udział w drugim rozbiorze Polski. W 1795 r. awansował na kapitana i jako szef kompanii został przeniesiony do Jawora (Jauer).

Lata 1806-1816

Obrona Kołobrzegu i następujące po tym awanse

Po wybuchu wojny przeciw Napoleonowi Bonaparte został ranny w 1806 r. w potyczce straży przedniej pod Saalfeld. Wycofał swój oddział w regularnym szyku i brał jeszcze udział przy próbie przeciwnatarcia w tej przegranej bitwie, po czym wszystkie oddziały zaczęły uciekać. Po krótkim okresie w Grudziądzu (Graudenz), gdzie zbierały się rozbite pruskie oddziały, awansował 17 grudnia 1806 r. na majora i razem z batalionem został przeniesiony na granicę prusko-litewską. Jego nazwisko pierwszy raz dotarło do publicznej wiadomości dzięki temu, że od 29 kwietnia 1807 r. razem z burmistrzem miasta Joachimmem Nettelbeckiem (1738-1824) kierował obroną twierdzy Kołobrzeg (Kolberg). Zawieszenie broni między Prusami a Francją zakończyło 2 lipca 1807 r. walki o Kołobrzeg, a już 13 czerwca 1807 r. Gneisenau awansował na podpułkownika i otrzymał order Pour le Mérite. Na życzenie Gerharda von Scharnhorsta został powołany do komisji zajmującej się reformą wojskową. Nastąpiły teraz kolejne awanse i zadania: w 1808 r. mianowano go komendantem Kołobrzegu, wszedł w skład komisji badającej wydarzenia podczas kampanii 1806/07, komisji opracowującej nowy regulamin musztry, komisji do spraw artylerii i inżynierii, został inspektorem wszystkich twierdz i szefem korpusu inżynieryjnego.

Myśli zawarte w memorandum

W swoim memorandum August Neidhardt von Gneisenau wyraził następujące główne myśli: szanowanie ludzkiej godności przez zniesienie kary chłosty, którą szczególnie często stosowano wobec rezerwistów i mieszczan, nowa organizacja armii na podstawie doświadczeń wojny napoleońskiej, wprowadzenie służby polowej zamiast przesadnego rygoru paradnego, zniesienie przywilejów stanowych, zajmowanie stanowisk oficerskich na podstawie dokonań, założenie wojskowych placówek edukacyjnych, stworzenie nowych podstaw wychowania i edukacji. Jego główną myślą, podobnie jak u innych reformatorów, było zniesienie powstałych barier między armią a ludem, wciągnięcie każdego do udziału w życiu publicznym. Z tego też powodu zwrócił się przeciw armii zawodowej. Jego propozycje (powszechny obowiązek służby wojskowej, obrona krajowa, pospolite ruszenie) zostały wprowadzone dopiero w wojnie wyzwoleńczej. Król Prus zbył propozycje Gneisenau jako "poezję, a we wpływowych kręgach uchodził, podobnie jak inni reformatorzy, za rewolucjonistę.

Działania podczas wojny wyzwoleńczej

W 1809 r. August Neidhardt von Gneisenau awansował na pułkownika. W sierpniu tegoż roku udał się do Anglii w celu organizowania tam pomocy dla Prus. W 1810 r. wrócił do Prus i został tajnym doradcą, bez posady służbowej. W 1812 r., wspierany przez Karla Augusta von Hardenberga, udał się przez Austrię do Rosji, Anglii i Szwecji. Nawiązał różnorodne, obiecujące sukces znajomości. Przez Kołobrzeg podróżował na pruski dwór królewski do Wrocławia, gdzie przybył 11 marca 1813 roku. Po konwencji w Taurogach (30 grudnia 1812) udał się wiosną 1813 r. ponownie do Prus, 11 marca awansował na generał-majora i jako taki został drugim generalnym kwatermistrzem w śląskiej armii Blüchera. Po odniesieniu ciężkiej rany przez von Scharnhorsta (2.05) został 8 sierpnia jego następcą jako generalny kwatermistrz i 8 grudnia generałem dywizji (Generalleutnant). Podczas zawieszenia broni był generalnym gubernatorem Śląska, położył duże zasługi dla stworzenia oddziałów obrony krajowej (Landwehr) i pospolitego ruszenia (Landsturm). Po ponownym rozpoczęciu działań wojennych miał duży udział w zwycięstwach nad Kaczawą (26.08), pod Lipskiem (16-19.10) i przede wszystkim - pomimo kilku porażek - w ataku na Paryż (1814). Główna kwatera Blüchera stała się pewnym politycznym centrum walczącym ustawicznie przeciw opóźniającym wpływom na prowadzenie wojny, które wychodziły od dyplomatów. Tutaj jasno zdawano sobie sprawę, że tylko zupełne zwycięstwo nad Napoleonem może zagwarantować pokój.

Po zajęciu Paryża Gneisenau został podniesiony do stanu hrabiego, otrzymał jako dotację majątek Sommerschenburg w okręgu Magdeburga. 3 sierpnia 1814 r. uniwersytet w Berlinie nadał jemu, Hardenbergowi, Blücherowi i innym tytuł doktora honoris causa filozofii. Swoje przeżycia z wojny wyzwoleńczej opisał w wielu listach m.in. do zwolnionego swojego protektora generała Ernsta von Rüchela.

Wszystkie te awanse nie były w stanie przezwyciężyć rozczarowania jakie doznał w 1815 r. licząc, że w nowej kampanii przeciw Napoleonowi będzie samodzielnym wodzem. Ponownie August Neidhardt von Gneisenau został pomocnikiem Blüchera, do czego walnie przyczyniły się intrygi kręgów dworskich przeciw przyjaznemu reformom generałowi. Po porażce pod Ligny (16.06.) Gneisenau w zastępstwie rannego Blüchera, dał rozkaz do wycofania się w kierunku Wavre, co pozwoliło pruskiej armii w bitwie pod Waterloo (18.06.) przeprowadzić decydujący atak na lewe skrzydło wojsk napoleońskich. Wg najnowszych badań było to zrobione całkowicie zgodnie z myślą Blüchera. 7 lipca Prusacy wmaszerowali do Paryża. Gneisenau w wielu listach i esejach starał się wpłynąć na czołowe postacie kongresu wiedeńskiego, podnosząc argument, że nie może być pojednania z Francją i że należy ją trwale osłabić. Nie miał żadnego zrozumienia dla koncepcji nowej Europy Metternicha.

Lata 1816-1831

Po kampanii wojennej August Neidhardt von Gneisenau został najpierw naczelnym dowódcom w Koblencji. Dzięki liberalnym poglądom był w stanie pojednać nadreńskie społeczeństwo z pruskim panowaniem. Jednak przy powstającym braku zaufania w kręgach konserwatywnych zrezygnował z posady w 1816 roku. Uchodził za przywódcę rewolucyjnych tendencji, obawiano się, że mogłyby one wstrząsnąć podstawami państwa pruskiego. Zarzut ten był zupełnie niesprawiedliwy, gdyż Gneisenau był zadowolony z dotychczasowej konstytucji, za którą zawsze się opowiadał. W następnych latach mieszkał przemiennie w Berlinie i Mysłakowicach (Erdmannsdorf). Był członkiem Rady Państwa, gubernatorem Berlina, prezesem Najwyższej Wojskowej Komisji Egzaminacyjnej oraz pełnił wiele mniej lub bardziej reprezentacyjnych stanowisk. Do jego kręgu berlińskich przyjaciół należeli Achim von Arnim, Ludwig Tieck, Christian Daniel Rauch, Karl Friedrich Schinkel, a w Mysłakowicach spotykał się z bratem króla pruskiego. Po jego śmierci posiadłość w Mysłakowicach kupił król pruski Fryderyk Wilhelm III i uczynił tam swoją letnią rezydencję.

18 czerwca 1825 r. podczas obchodów 10-tej rocznicy bitwy pod Waterloo August Neidhardt von Gneisenau otrzymał awans na feldmarszałka. Po śmierci jego szczątki w 1841 r. złożone zostały w Sommerschenburgu w mauzoleum wzniesionym dla niego przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV.

Dzieła (wybór)

  • Briefe des Generals Neidhardt von Gneisenau. 1913.
  • Briefe August Neidhardts von Gneisenau: eine Auswahl. München: Koehler und Amelang, 2000, ISBN 3-7338-0236-5.

Literatura

Linki