Paul Gerhardt

Paul Gerhardt (ur. 12 marca 1607 w Gräfenhainichen koło Wittenbergi, zm. 27 maja 1676 w Lubinie (Lübben) na Łużycach Dolnych) – niemiecki teolog luterański i jeden z najwybitniejszych twórców pieśni religijnych.

Paul-Gerhardt-03
Paul Gerhardt, (ok. 1700). Lübben (Paul-Gerhardt-Kirche).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Christian (zm. w 1619), burmistrz w Gräfenhainichen;
  • Matka: Dorothea (zm. w 1621), córka Caspara Starke (zm. 1595), superintendent w Eilenburgu i Anny z domu Döbler (córka Gallusa Döbler (1525–70), 2 kaznodzieja dworski w Dreźnie, potem superintendent w Eilenburgu);
  • Ożenił się: w Berlinie 11 lutego 1655 r. z Anną Marią (1622–68), córką dworskiego adwokata w Berlinie Andreasa Bertholda i Elisabeth Hortleder;
  • Dzieci: 3 synów i 2 córki (2 synów i 2 córki wcześnie zmarły).

Życiorys

Paul Gerhardt był drugim z czworga dzieci Christiana Gerhardta i Dorothei z domu Starcke. Uczęszczał do szkoły miejskiej, gdzie nauczył się języka łacińskiego i śpiewu w chórze. Od 4 kwietnia 1622 roku był uczniem w szkole książęcej St. Augustin w Grimma, która nazywana była kuźnią saksońskich księży i urzędników. Oprócz nauki teologii uczył się tam siedmiu sztuk wyzwolonych (łac. septem artes liberales) czyli łacinę, dialektykę (logikę), retorykę, geometrię, arytmetykę, astronomię, muzykę. Po zdaniu egzaminów końcowych 12 grudnia 1527 roku udał się trzy dni później na studia do Wittenbergi. Od 2 stycznia 1628 roku studiował teologię między innymi u Paula Röbera, znanego twórcy pieśni kościelnych jak również u poety i filologa Augusta Buchnera. W tym czasie, aby pokryć koszty studiów pracował jako nauczyciel domowy u archidiakona wittenberskiego kościoła miejskiego Augusta Fleischhauera. Panująca w Wittenberdze w latach 1636-1637 dżuma, rabunki wojsk podczas wojny trzydziestoletniej, śmierć brata wywarły duży wpływ na dalsze życie Paula Gerhardta.

Po ukończeniu studiów w 1643 roku pojechał do Berlina, gdzie znalazł posadę u radcy Trybunału Sądu, Andreasa Bertholda. W tym czasie nawiązał też liczne kontakty i przyjaźnie m.in. z Michaelem Schirmerem i Johannem Crügerem, który w 1648 opublikował swój śpiewnik „Praxis pietatis melica“ z 18 pieśniami Gerhardta wśród, których znalazła się „Wach auf, mein Herz, und singe“. W następnym już wydaniu śpiewnika w 1653 roku znajdowały się 82 jego pieśni, a w 1661 roku 88. Johann Crüger uważany jest za odkrywcę talentu Paula Gerhardta. W wieku 44 lat Gerhardt objął pierwszy raz urząd kościelny, gdy został proboszczem w Mittenwalde. Trudno wyjaśnić co było powodem tak długich studiów i tak późnego wejście w służbę kapłańską. Prawdopodobnie jedną z przyczyn była tocząca się wojna, a drugą być może obawa czy podoła tak odpowiedzialnemu zadaniu, co znajduje też wyraz w jego korespondencji.

11 lutego 1655 roku poślubił w Berlinie Annę Marię Berthold (1622–68), z którą miał trzech synów i dwie córki (2 córki i 2 synowie wcześnie zmarlo). Urodzona w 1656 córka, zmarła po 8 miesiącach a jej tablica pamiątkowa znajduje się do dzisiaj w kościele w Mittenwalder. Z pozostałych dzieci jedynie Paul Friedrich przeżył swoich rodziców.

W latach 1657-1667 był diakonem w berlińskim kościele Nikolaikirche. W tym czasie w latach 1662-1663 brał udział w berlińskich rozmowach religijnych, u podstaw których stanął fakt przejścia Jana Zygmunta Hohenzollerna z luteranizmu na kalwinizm w 1613 roku. W 1662 roku elektor Fryderyk Wilhelm I zabronił swoim poddanym studiowanie w Wittenberdze i w myśl zasady „cuius regio eius religio” żądał od luteran podpisanie edyktu tolerancyjnego wydanego w 1664 roku, a regulującego stosunki między ewangelikami luterańskimi a reformowanymi. Edykt ten zabraniał zarówno luteranom i kalwinistom (zwłaszcza teologom) publicznej krytyki inaczej wierzących, ewangelicko-luterańskie pisma zostały ograniczone w ich stosowaniu na rzecz pism kalwinistycznych, co spowodowało w rzeczywistości odwołanie Formuły zgody. Zażądano od luteran złożenie podpisu pod tym edyktem. 31 stycznia 1666 roku swój podpis miał także złożyć Paul Gerhardt. Jednak nie uczynił tego i 13 lutego został zwolniony z funkcji pastora. Mieszczanie i rzemieślnicy domagali się jego przywrócenia i magistrat berliński zwrócił się w tej kwestii do elektora, który prośbę odrzucił. Ponieważ Gerhardt był już bardzo znany nie tylko w Berlinie, w jego sprawie interweniowały stany krajowe różnych marchii, co spowodowało, że elektor 12 stycznia 1667 roku przywrócił go na urząd. Jednak Gerhardt zrezygnował z tego ze względu na swoje przekonania religijne, czego konsekwencją było jego ostateczne zwolnienie 4 lutego 1667 roku i w tej sytuacji pozostał bez środków do życia. Śmierć żony i czworga z pięciu dzieci stłumiła pasję twórczą poety. Jednak testament dla syna z ostatniego roku życia Gerhardta pokazuje jego jasną i niezłamaną postawę religijną i ludzką.

Po śmierci Johanna Crügera współpracował z jego następcą, kantorem Johannem Georgiem Ebelingiem (1637-1676). Na przełomie lat 1666 i 1667, a więc pod koniec swojego pobytu w Berlinie obaj twórcy pracowali nad wspólnym zbiorem pieśni. Pierwsze wydanie – zbiór 120 pieśni – ukazało się w 1667 we Frankfurcie nad Odrą i w Berlinie pod tytułem „Pauli Gerhardi geistliche Andachten”.

4 października 1668 roku Paul Gerhardt odprawił kazanie gościnne w Lubinie, gdzie był wakat na stanowisko pastora. 29 października tegoż roku został powołany tam na archidiakona w tamtejszym kościele Nikolaikirche. Jednak urząd ten objął dopiero 16 czerwca 1669 roku i działał tu aż do śmierci.

Inspirację do tworzenia pieśni znajdował we własnych przeżyciach, w psalmach, hymnach łacińskich opata Arnulfa z Leuven (ok.1200-1250) czy modlitwach teologa Johanna Arndta (1555-1621). Jedna z jego najpiękniejszych pieśni „ O Haupt voll Blut un Wunden” (O głowo, coś zraniona) powstała właśnie na podstawie hymnu Arnulfa z Leuven Salve caput cruentatum, a znalazła ona uznanie u Jana Sebastiana Bacha, który użył ją w pasji według św. Mateusza (BWV 244).

Poza 15 łacińskimi wierszami okolicznościowymi pisał wyłącznie pieśni religijne. Do dzisiaj przetrwało 139 niemieckich tekstów pieśni, do których muzykę napisali Johann Crüger, Johann Georg Ebeling i Johann Sebastian Bach. Pieśni jego służyły i służą do budzeniu kościelnej i osobistej pobożności. U Marcina Lutra woła zbór do Boga a u Gerhardta poszczególna osoba. Liryka jego oznacza początek nowej epoki w niemieckiej poezji. Paul Gerhardt został uznany za najwybitniejszego twórcę poezji religijnej w Niemczech XVII wieku. Crüger natomiast zyskał miano jednego z najsławniejszych twórcy muzyki pieśni protestanckich, które śpiewane są do dziś. Badacz literatury Hans-Georg Kemper w 1987 roku napisał, że pieśni Gerhardta „należą, oprócz bajek braci Grimm i tłumaczeniem Biblii przez Marcina Lutra do najbardziej znanych tekstów”. (Kemper s. 266)

Dzieła (wybór)

W nawiasach podano numery pieśni w aktualnym Śpiewniku Ewangelickim wydawnictwa Augustana.

  • Wie soll ich Dich empfangen (Jak mam powitać Ciebie) – pieśń adwentowa (nr 11)
  • Warum willst du draußen stehen (Przeczże miałbyś stać na dworze) – pieśń adwentowa (nr 20)
  • Kommt und laßt uns Christus ehren (Do Chrystusa pospieszajmy) – kolęda (nr 47)
  • Ich stehe an Deinen Krippen (Przy Twoim żłóbku stoję dziś) muz. Jan Sebastian Bach- kolęda (nr 74)
  • Nun laßt uns gehn und treten (Pójdźmy z podziękowaniem, 1653) - pieśń noworoczna (99)
  • Ein Lämmlein geht und trägt die Schuld (Baranek niesie brzemię win) - pieśń pasyjna (nr 112)
  • O Haupt voll Blut und Wunden (O głowo, coś zraniona) - pieśń pasyjna (nr 142)
  • O Welt, sieh hier dein Leben (Patrz, świecie, życie święte) - pieśń pasyjna (nr 153)
  • Sei mir tausendmal gegrüßet (Tysiąckrotnie pozdrowiony) - pieśń pasyjna(nr 165)
  • Zieh ein zu deinen Toren (Wstąp do bram serca mego) - pieśń na Zesłanie Ducha Świętego (nr 230)
  • Wie schön ist doch, Herr Jesu Christ (Jak piękny jest małżeństwa stan) - pieśń na uroczystości małżeństwa (nr 461)
  • Die güldne Sonne (Słońce złociste) - pieśń pochwalna (nr 486)
  • Lobet den Herren alle (Wielbijcie Pana , gdy ze snu wstajecie) (nr 489)- muz. Johann Crüger, 1653 (nr 489)
  • Wach auf, mein Herz und singe (Wstań duszo ma) (nr 490)
  • Nun ruhen alle Walder (Spoczęły lasy, sioła) (nr 419)
  • Soll ich meinem Gott nich singen (Czyżbym nie miał śpiewać Bogu) (nr 588). muz. Johann Schop, 1641.
  • Ich singe dir mit Herz und Mund (Pieśń wznoszą usta)(nr619), muz. Crüger 1653
  • Du, meine Seele, singe (Zaśpiewaj , duszo moja) (nr 629), muz. Ebeling, 1666
  • Ist Gott für mich, so trete (Gdy ze mną Bóg) (nr 636)
  • Warum soll ich mich denn grämen? (Dokąd mam się w troskach męczyć) (nr 670), muz. Ebeling 1666
  • Befiehl du deine Wege (Polecaj drogi swoje) (nr 697), muz. Bartholomäus Gesius 1603, opr. Tellemann 1730
  • Geh aus, mein Herz, und suche Freud (Zaśpiewaj pieśni, serce me) (nr 899), muz. August Harder, 1813
  • Ich bin ein Gast auf Erden (Jam gościem na tym świecie), (nr 913)

Literatura

  • Friedrich Wilhelm Bautz: Gerhardt, Paul w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Band 2, Bautz, Hamm 1990,ISBN 3-88309-032-8, s. 219–223.
  • Carl Bertheau: „Paul Gerhardt” w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 8, Duncker & Humblot, Leipzig 1878, s. 774–783.
  • Waldtraut-Ingeborg Sauer-Geppert: „Gerhardt, Paul” w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 6, Duncker & Humblot, Berlin 1964,ISBN 3-428-00187-7, s. 286–288 .
  • Hans-Georg Kemper: Deutsche Lyrik der fruehen Neuzeit, tom 2, Tybinga 1987.