Egon Friedell

Egon Friedell (ur. 21 stycznia 1878 w Wiedniu jako Egon Friedmann; zm. 16 marca 1938 tamże) – austriacki dziennikarz i pisarz, aktor, kabarecista i konferansjer. (wyznanie mojżeszowe, od 1897 ewangelickie)

Egon Friedell, 1931. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Moriz Friedmann (1842–91), fabrykant;
• Matka: Karoline (1853–1933), córka fabrykanta producenta jedwabiu Ignaza Eisenbergera i Therese Friedmann;
• Stan cywilny: kawaler.

Biografia

Egon Friedell był trzecim dzieckiem żydowskiego właściciela fabryki jedwabiu Moriza Friedmanna i jego żony Karoliny z domu Eisenberger. Matka opuściła rodzinę, gdy Friedell miał roczek i pozostawiła dzieci pod opieką męża. Rodzice rozwiedli się w 1887 roku. Po śmierci ojca w 1891 roku wychowywał się u ciotki we Frankfurcie nad Menem. Tam uczęszczał do szkoły, z której został wydalony po dwóch latach za niewłaściwe zachowanie. Następnie naukę kontynuował w różnych szkołach w Austrii i Niemczech. W 1897 roku konwertował na luteranizm. We wrześniu 1899 roku zdał maturę w gimnazjum w Bad Hersfeld.

Jeszcze przed zdaniem matury zapisał się w 1897 roku jako wolny słuchacz na Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Berlinie, gdzie uczęszczał na wykłady z germanistyki, nauk przyrodniczych i filozofii. Po maturze studiował od 1899 w Heidelbergu, słuchał tam wykładów historyka filozofii Kuno Fischera. Od 1900 roku studiował filozofię w Wiedniu. Odziedziczony spadek po ojcu zapewnił mu niezależność finansową. W tym czasie związał się z kręgiem skupionym wokół pisarza Petera Altenberga. Pisał eseje dla różnych czasopism, między innymi „Schaubühne” i „März”. W 1904 roku doktoryzował się pracą „Novalis als Philosoph“ (Novalis jako filozof), którą opublikował pod nazwiskiem „Friedell“.

Od 1906 roku występował jako kabarecista i konferansjer w kabaretach „Nachtlicht” i „Hölle” oraz w kabarecie „Fledermaus”, którego był kierownikiem artystycznym od 1908 do 1910 roku. Wspólnie z Alfredem Polgarem publikował od 1908 roku parodystyczne jednoaktówki (najbardziej znana „Goethe“, 1908), później dramat „Judastragödie“ (Tragedia Judasza, 1920), który w 1923 roku wystawił Burgtheater w Wiedniu.

Jako aktor wystąpił pierwszy raz w 1905 roku w realizowanym przez Karla Krausa prywatnym wystawieniu sztuki Franka Wedekinda „Puszka Pandory” („Büchse der Pandora”). Kiedy odkrył go jako aktora reżyser Max Reinhardt, przebywał naprzemiennie kilka miesięcy w Berlinie i Wiedniu. Friedell był także reżyserem. Zasłynął również jako tłumacz z języka francuskiego i angielskiego.

Od 1914 rok narastały jego problemy alkoholowe, co spowodowało, że udał się na odwyk do sanatorium w pobliżu Monachium. Jak wielu był zachwycony początkiem I wojny światowej. Publikował szowinistyczne pisma przeciwko przeciwnikom wojny i jako ochotnik zgłosił się do wojska, ale uznano go za niezdolnego do służby wojskowej. W 1916 roku zmienił oficjalnie nazwisko rodowe „Friedmann“ na „Friedell“, chociaż wcześniej używał też pseudonimu „Friedländer”. Po wojnie duża część jego majątku padła ofiarą szalejącej inflacji. Od 1919 do 1924 roku pracował jako dziennikarz i krytyk teatralny dla różnych czasopism, między innymi „Neues Wiener Journal”. Oprócz tego przyjął propozycję Maxa Reinhardta i do 1927 roku pracował jako reżyser, dramaturg i aktor w „Deutsches Theater” w Berlinie oraz w wiedeńskim „Burgtheater”. Od 1927 roku nie przyjmował już żadnych stałych posad i żył w Wiedniu jako pisarz, eseista i tłumacz.

Przy okazji 50-tej rocznicy urodzin pisarza pojawiła się jego matka, która pomimo, że go 49 lat wcześniej porzuciła, to teraz zażądała od niego alimentów, do płacenia których zmusił go wyrok sądowy.

Znaczenie europejskie Egon Friedell uzyskał dzięki trzytomowemu dziełu „Kulturgeschichte der Neuzeit” (Historia kultury epoki nowożytnej), które przetłumaczono na liczne języki europejskie. Także dwutomowa praca „Kulturgeschichte des Altertums” (Historia kultury starożytności, 1936) zawierała skarbnicę wiedzy historycznej.

Egon Friedell przyjaźnił się przez wiele lat z aktorką i pisarką Liną Loos. Ich obszerna korespondencja trafiła do w Wienbibliothek im Rathaus. Także nauczycielka i filantropka Eugenie Schwarzwald była jego przyjaciółką.

Po przejęciu w 1933 roku władzy przez Hitlera wszystkie niemieckie i austriackie wydawnictwa odmawiały publikowanie pism Friedella. W 1935 roku napisał o reżimie Hitlera: „Imperium Antychrysta. Każde poruszenie szlachetności, pobożności, wykształcenia, rozsądku jest prześladowane w najbardziej złośliwy i wulgarny sposób przez stado zdegenerowanych służących domowych.” Końcem 1937 roku pisma Friedella reżim nazistowski skonfiskował, ponieważ nie pasowały do poglądów NSDAP na historię. W lutym 1938 roku dzieło „Kulturgeschichte der Neuzeit” zostało zakazane.

16 marca 1938 roku Egon Friedell popełnił samobójstwo, skacząc z okna na trzecim piętrze, gdy tajna policja (gestapo) pojawiła się przed jego domem. Jego grób znajduje się na wiedeńskim Cmentarzu Centralnym (Zentralfriedhof). Jego spuściznę skonfiskowano.

Pisma

• Novalis als Philosoph. Bruckmann, München 1904.
• Der Petroleumkönig. 1908.
• Goethe. Eine Szene (z Alfredem Polgarem). C. W. Stern, Wien 1908.
• Ecce poeta. S. Fischer, Berlin 1912.
• Von Dante zu d’Annunzio. Rosner & Stern, Wien 1915.
• Die Judastragödie. In vier Bühnenbildern und einem Epilog. Strache, Wien 1920.
• Das Jesusproblem. Mit einem Vorwort von Hermann Bahr, Rikola, Wien 1921.
• Steinbruch. Vermischte Meinungen und Sprüche. Verlag der Wiener Graphischen Werkstätte, Wien 1922.
• "Das ist klassisch!" Nestroy-Worte. Hg. von Egon Friedell. Mit acht Rollenbildern, Wiener-Drucke, Wien 1922.
• Kulturgeschichte der Neuzeit. Die Krisis der europäischen Seele von der schwarzen Pest bis zum Weltkrieg. 3 Bde. Beck, München 1927–31.
• Kleine Philosophie. Vermischte Meinungen und Sprüche. Phaidon, Wien 1930.
• Kulturgeschichte des Altertums. Leben und Legende der vorchristlichen Seele. Erster Teil: Ägypten und der Alte Orient. Helikon, Zürich 1936.

Literatura

• Gertraud Heid: "Friedell, Egon" w: Neue Deutsche Biographie 5 (1961), s. 446, online.

Linki

• Egon Friedell w Personen im Wien Geschichte Wiki, online.