Sebastian Franck

Sebastian Franck (także Sebastian Franck von Wörd, łac. Sebastianus Francus Woerdensis, pseudonimy: Friedrich Wernstreyt, Felix Frei; ur. w 1499 w Donauwörth; zm. w 1542 w Bazylei) - niemiecki teolog, pisarz, kronikarz, geograf, filozof, tłumacz i drukarz. (wyznanie katolickie, później protestanckie)

Sebastian Franck
Sebastian Franck. Źródło: Digitaler Portraitindex.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Sixt Franck, tkacz;
  • Żona: 1) od 17.3.1528 Ottilie Beham (zm. ok. 1540) z Norymbergi, przypuszczalnie siostra miedziorytników i malarzy Barthel (zm. 1540) i Sebalda Behama (zm. 1550), 2) od 1541 Margarete, córka drukarza Reinharda Becka (zm. 1522), pasierbica drukarza Balthasara Becka (zm. 1551);
  • Dzieci: 4.

Biografia

Sebastian Franck urodził się w 1499 roku w Donauwörth jako syn tkacza Sixta Francka. Po nauce w szkole łacińskiej w Nördlingen lub szkole klasztornej benedyktynów Heilig Kreuz w Donauwörth immatrykulował 26 marca 1515 roku na uniwersytet w Ingolstadt, gdzie 13 grudnia 1517 roku uzyskał stopień bakałarza siedmiu sztuk wyzwolonych. Następnie studiował teologię katolicką w kolegium dominikanów w Heidelbergu, gdzie jego kolegami byli Marcin Bucer i Martin Frecht, późniejsi reformatorzy. W tym czasie na uczelniach dominowała jeszcze scholastyka, a humanistyczna edukacja dopiero się rozwijała. Często skarżył się, że nigdy nie usunął całkowicie luk w wykształceniu. W rzeczywistości jego łacina pozostała niezręczna, znajomość greki ograniczona, a hebrajskiego nie znał.

Przypuszczalnie 26 kwietnia 1518 roku był świadkiem dysputy heidelberskiej, w której Marcin Luter bronił swoją naukę o usprawiedliwieniu z łaski przez wiarę. Być może przy tej okazji Franck zetknął się z nową teologią.

W latach 1524/25 był katolickim księdzem w diecezji Augsburg, po czym w 1526 roku został protestanckim pastorem w Büchenbach, a w 1527 roku w Gustenfelden koło Norymbergi.

17 marca 1528 roku Franck ożenił się w Norymberdze z Ottilie Beham, siostrą lub bliską krewną znanych malarzy i rytowników Barthela Behama i Sebalda Behama. Dzięki krewnym żony, których wypędzono z Norymbergi z powodu ich religijnych i politycznych poglądów, zetknął się z radykalnymi myślami reformatorskimi i społeczno-rewolucyjnymi. Zapewne pewną rolę odegrała w tym jego żona, która była blisko prześladowanego przez państwo ruchu anabaptystów. W tym czasie Sebastian Franck współpracował jeszcze z przeciwnikiem anabaptystów reformatorem Andreasem Althamerem, którego przetłumaczył z łaciny na język niemiecki pismo „Diallage” (niem. „Vereinigung der streitigen Sprüche in der heil. Schrift“, Nürnberg 1528), które rozszerzył i opatrzył przedmową. W tym dziele, wydrukowanym w 1528 roku, zajął stanowisko w dużej mierze luterańskie. Nadużycia doktryny wiary zwalczał jeszcze mocniej w książeczce „Vom Laster der Trunkenheit” (O nałogu pijaństwa, 1528), w której skarżył się, że prawdziwego zgromadzenia apostolskiego, z wygnaniem jawnych grzeszników, jeszcze nigdzie nie ma. Podejrzewany o anabaptyzm, być może dlatego, że wraz z Johannem Brenzem nie pochwalał gwałtownych działań przeciwko anabaptystom, zrzekł się końcem 1528 roku urzędu i zamieszkał w Norymberdze, która była wówczas znaczącym miastem gospodarczym i kulturalnym.

Reformacja w Norymberdze została przeprowadzona oficjalnie już w 1525 roku. Część społeczeństwa była otwarta na radykalne idee reform religijnych i społecznych. Rada miejska była jednak podejrzliwa i chętnie rozprawiała się z szerzeniem heretyckich i podburzających myśli. Prawdopodobnie to właśnie stosunkowo represyjne warunki panujące w Norymberdze skłoniły Francka do przeniesienia się jesienią 1529 lub w 1530 roku do Strasburga. W Norymberdze, podobnie jak w Strasburgu, miał kontakt ze środowiskami anabaptystów. Ze Strasburga miał też kontakt z Michaelem Servetem, Johannesem Bünderlinem i Kasparem von Schwenckfeldem. Być może pod wpływem Hansa Dencka odrzucił kościół, sakramenty i wszelkie zewnętrzne zwyczaje i oddał się mistycznemu spirytualizmowi. Decydująca dla niego była inspiracja przez Ducha Bożego. Bóg objawia się nie tylko w Biblii, ale także w przyrodzie i historii. Sebastian Franck wyraził te poglądy w swojej „Türkenchronik“ („Kronika turecka”, Strasburg 1530) i w „Chronica, Zeitbuch und Geschichtsbibel” („Kronika, księga czasu i Biblia historyczna”, Strasburg 1531), w których reprezentował kierunek wolnego, bezstronnego, niesekciarskiego chrześcijaństwa umysłu i życia, niewidzialnego duchowego kościoła bezpośrednio zarządzanego przez samego Boga, obejmującego wszystkich wierzących i kochających Boga wśród wszystkich narodów. W tej historii świata i Kościoła, opisał poprzez fragmenty pism Erazma z Rotterdamu, Huttena, reformatorów, anabaptystów świat przed Chrystusem, cesarzy, papieży, filozofów i poetów, żydowskich proroków, podstawowe idee ruchu reformacyjnego, które zmierzały do narodowej, religijnej i społecznej przemiany, potraktował papiestwo jako skazanego Antychrysta z powodu jego „pogańskich” nadużyć i wypaczeń pierwotnego chrześcijaństwa, zganił upór Marcina Lutra w kwestii Wieczerzy Pańskiej, wielokrotnie obalił nauki anabaptystów, ale opowiedział się za bezwarunkową wolnością religijną i otwarcie odmówił władzom prawa do wymierzania kary śmierci tzw. fałszywym wyznawcom lub heretykom. Twierdził, że ani Luter, ani Zwingli, ani anabaptyści nie posiadali pełnej prawdy, ta byłaby dana dopiero „czwartej wierze”, która trzyma się kościoła duchowego. W Strasburgu spirytualizm Francka stawał się coraz wyraźniejszy w jego doktrynie o niewidzialnym „słowie”. W odpowiedzi na skargę Erazma z Rotterdamu rada Strasburga skonfiskowała jego „Chronica, Zeitbuch und Geschichtsbibel”, uwięziła go i wydaliła wraz z rodziną 30 grudnia 1531 roku z miasta.

Przez kilka lat Sebastian Franck zarabiał na skromne utrzymanie w Esslingen jako mydlarz, aż w 1534 roku otrzymał w Ulm obywatelstwo, gdzie ponownie zaczął drukować swoje dzieła i rozpoczął walkę z protestanckimi kaznodziejami. W Ulm ukazały się w 1534 roku „Paradoxa Ducenta octoginta...” i „Die vier Kronbüchlein”, w których przedstawił swoje poglądy. Człowiek jest dziwną „mieszaniną” ciała i ducha. Musi „zgodzić się na wewnętrzne słowo”, wtedy będzie miał najbardziej niesamowite doświadczenia. Doświadczenie jest także kluczem do zrozumienia Pisma Świętego. W Ulm nadal bronił swoich mocno kontrowersyjnych przekonań religijnych i uparcie odrzucał wszelką władzę kościelną. Doprowadziło go to do poważnego konfliktu z wpływowymi teologami Martinem Frechtem, Marcinem Bucerem i Filipem Melanchtonem. Melanchton zwrócił się do landgrafa Hesji Filipa Wielkodusznego, który następnie w piśmie z 31 grudnia 1534 r. do rady miejskiej Ulm zażądał wydalenia „buntownika”. Wprawdzie Filip Wielkoduszny prosił radę w Ulm o wydalenie Francka ze względu na jego błędne nauki, ale rada miasta, mając na względzie wpływowych przyjaciół Francka, zadowoliła się jego obietnicą, że nie będzie pisał nic przeciwko porządkowi kościelnemu w Ulm i kaznodziejom. Sebastian Franck oświadczył, że nie jest anabaptystą. Powołana przez radę komisja śledcza zbadała go i przedstawiła negatywną ekspertyzę napisaną przez Martina Frechta. Po przedłużającym się sporze, 5 listopada 1535 roku rada miejska postanowiła zezwolić Franckowi na pobyt, pod warunkiem ścisłego podporządkowania się cenzurze miejskiej. Po tym okresie nastąpił stosunkowo spokojny okres, w którym Franck zlecił wydrukowanie w Augsburgu swojego wybuchowego pamfletu „Die Guldin Arch...”, który nie miał prawa ukazać się w Ulm. Wówczas jego przeciwnicy ponownie się uaktywnili i rada miejska zarządziła 1 lipca 1538 roku nowe śledztwo. Martin Frecht zażądał wydalenia Francka z miasta, na co rada miejska przystała w styczniu 1539 roku.

Sebastian Franck osiedlił się z rodziną w lipcu 1539 roku w Bazylei, gdzie związał się z drukarzem Nicolausem Brylingerem. W 1541 roku poślubił Margarete (Barbara) Beck, pasierbicę strasburskiego drukarza Balthasara Becka. W Bazylei mógł kontynuować działalność pisarską i jako drukarz.

Sebastian Franck zmarł jesienią 1542 roku w Bazylei. 31 października 1542 roku sporządzono inwentarz jego spuścizny, która obecnie znajduje się w Archiwum Państwowym w Bazylei (niem. Staatsarchiv Basel-Stadt).

Pisma (wybór)

  • Von dem grewlichen laster der trunckenheit, so in disen letsten zeite[n] erst schier mit den Frantzosen auffkom[m]en, Was füllerey, sauffen vnd zutrincken, für jamer vnnd vnrath, Schadenn der seel und des leybs, auch armut vnd schedlich not anricht, vnd mit sich bringt. Vnd wie dem vbel zu raten wer, grüntlicher bericht vnd ratschlag, auß götlicher geschrifft, Augsburg], 1531 (online).
  • Chronica, Zeyt Buch und geschycht bibel von anbegyn biß inn diß gegenwertig MDXXXI. jar: Darinn beide Gottes und der welt lauff/hendel/art/wort/werck/thuns/lassen/Kriegen/wesen/und leben ersehen und begriffen wirt. Wie vil wunderbarlichen gedechtniß würdigen worten und thaten/guoten und bösen Regimenten Decreten etc. Von allen Römischen Keisern/Bäpsten/Concilien/Ketzern/Orden und Secten/beide der Juden/und Christen.Von dem ursprung und urhap aller breuch der Rhömischen Kirchen/als der Bilder/H.eer/Meß/Ceremonien etc. so yetz im Babsthumb im schwanck geen/wie eins nach dem anderen sey einbrochen/was/wa/wann/durch wen/und warumb. Ankunffte viler Reich/breuch/neüwer fünd etc.Innhalt begriff und gleichsam ein Innventarium und Register diser gantzen Chronicken/findestu zuoruck diß plats. Kompt her und schawet der werk des Herrn, Straßburg, 1531 (online.
  • Von der achtfaltigen Belegerung und erschröcklichen Zerstörung der notfesten Statt Jerusalem: Glaubwirdige Historien, voller Geheymnus Gottes ..., Franckfurt am Meyn, 1532 (online).
  • Von ankunfft der Meß vnnd der wandlung brots vnnd weins im hochwürdigen Sacrament des Altars, Augsburg, 1533 (online).
  • Weltbuch: spiegel vn[d] bildtniß des gantzen erdbodens, Tübingen, 1534 (online).
  • Das Gott das ainig ain, und höchstes gut, sein almechtigs, wars, lebendigs wort ..., 1534 (online).
  • Paradoxa Ducenta octoginta: Das ist CCLXXX Wunderred und gleichsam Rhäterschafft auß der H. Schrifft, so vor allem flaisch ungläublich und unwar sind, doch wider der gantzen welt wahn und achtung gewiß und war ..., Ulm, ok. 1534 (online).
  • Germaniae Chronicon: Von des gantzen Teutschlands, aller Teutschen völcker herkom[m]en, Namen, Händeln, Guten vnd bösen Thaten, Reden, Räthen, Kriegen, Sigen, ..., Frankfurt, 1538 (online).
  • Die Guldin Arch darein der kern unnd die besten hauptsprüch der Heyligen schrifft, alten Lerer und Väter der kirchen ... verfasset un[d] eingeleibt seind, Augspurg, 1538 (online).
  • Von dem Bawm des Wissens guts vnnd böses, Dauon Adam den Tod hat gessen, vn[d] noch heüt alle Menschen den tod essen: Was der sey, vn[d] wie er noch heüt yederman, wie Adam verbotten sey ..., Augspurg, 1538, (online).
  • Die Guldin Arch darein der kehrn unnd die besten hauptsprüch der Heyligen Schrifft ... verfasset unn eingeleibt seind ..., Augspurg, 1538 (online).
  • Was gesagt sei: Der Glaub thuts alles: Vnd warumb jm die Rechtfertigung alleyn werde zugeschriben, Außzogen grundtlicher bericht vnd vrteyl auß der schrifft, Strassburg, 1539 (online).
  • Von Christo dem Sun Gotts, vnnd seiner verheyssung zeugnus der Schrifft: Auch vom ewigen Reich Christi, Von der beruffung der Heyden ..., Franckfurt am Meyn, 1539 (online).
  • Das Kriegbüchlin des frides: Ein krieg des frides, wider alle lermen, auffrur und unsin[n]igkait zu kriegen, mit gründlicher anzaigung ... das der krieg nicht allein in das Reich Christi nit gehöre, sonder auch nicht sey dan[n] ein Teuflisch ... ding ... Im gegensatz ein lob des fridens ..., Augsburg, 1539 (online).
  • Das verbüthschiert mit siben Sigeln verschlossen Buch: das recht niemandt auffthun, verstehen, oder lesen kan, dann das lamb, vnd die mit dem Thaw bezaichnet, das lamb angehören, sampt einer vorred von den siben Sigeln ..., Augsburg, 1539 (online).
  • Sprichwörter, Schöne, Weise, Herrliche Clugreden, vnnd Hoffsprüch: Zusamen tragen in ettlich Tausent, Jnn lustig höflich Teutsch bekürtzt, Beschriben vnnd außgeleget, Franckenfurt am Meyn, 1541 (online).
  • Weltbuch: spiegel vnd bildtnis des gantzen Erdtbodens, Ulm, 1542 (online).

Literatura

  • Franz Weinkauff: "Franck, Sebastian" w: Allgemeine Deutsche Biographie 7 (1878), s. 214-219 (online).
  • Robert Stupperich: "Franck, Sebastian" w: Neue Deutsche Biographie 5 (1961), s. 320-321 (online).
  • Andreas Wagner: "Das Falsche der Religionen bei Sebastian Franck. Zur gesellschaftlichen Bedeutung des Spiritualismus der radikalen Reformation". Berlin 2007 (dysertacja online).