Ludwig Feuerbach

Ludwig Andreas Feuerbach (ur. 28 lipca 1804 w Landshut; zm. 13 września 1872 w Rechenbergu, obecnie część Norymbergi) – niemiecki filozof i antropolog. Jego krytyka religii i idealizmu wywarła znaczący wpływ na ruch przedmarcowy (niem. Vormärz) i sformułowała stanowisko poznawcze, które stało się fundamentalne dla współczesnych nauk o człowieku, takich jak psychologia i etnologia.

Ludwig Feuerbach. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Paul Johann Anselm (1775–1833), karnista, od 1808 roku von Feuerbach;
• Matka: Eva Wilhelmine Marie z domu Tröster (1774–1852);
• Żona: od 1837 Bertha, córka Christopha Friedricha Löw, inspektora w fabryce porcelany w Bruckbergu;
• Dzieci: 2 córki;
• Bratanek: Anselm Feuerbach (1829–1880), malarz.

Biografia

Ludwig Feuerbach był synem prawnika Paula Johanna Anselma von Feuerbacha (1775–1833), który uchodzi za twórcę nowoczesnego niemieckiego prawa karnego. Dzięki niemu w 1806 roku zniesiono torturowanie więźniów w Bawarii. Jego matka, Eva Wilhelmine Marie Tröster (1774–1852), pochodziła z dość ubogiej rodziny, ale miała szlachetnych przodków. Jej dziadek z ojcowskiej strony był nieślubnym synem księcia Saksonii-Weimar Ernsta Augusta I, była więc drugą kuzynką wielkiego księcia Carla Augusta, przyjaciela i mecenasa Goethego^[1].

Jako dwulatek Ludwig Feuerbach przybył z rodzicami do Monachium. Po przeniesieniu ojca do Bambergu uczęszczał do tamtejszej szkoły. W 1816 roku rodzice rozstali się na kilka lat. Ludwig z braćmi Friedrichem i Eduardem zostali przy ojcu, który objął posadę w Ambergu, a trzy jego siostry wraz z matką nadal mieszkały w Bambergu. Już w gimnazjum Ludwig Feuerbach interesował się intensywnie teologią i nawet uczył się hebrajskiego u miejscowego rabina. Od 1823 roku studiował teologię ewangelicką w Heidelbergu u Carla Dauba, a w latach 1824–23 filozofię u Hegla. Od 1825 roku poświęcił się całkowicie filozofii. Jako stypendysta bawarskiego króla wrócił w 1826 roku do Bawarii. Po roku prywatnego studiowania filologii, literatury i historii zapisał się na uniwersytet w Erlangen, aby studiować tam botanikę, anatomię i fizjologię. W 1828 roku doktoryzował się w Erlangen dysertacją „De ratione una, universali, infinita” (O nieskończoności, jedności i ogólności rozumu). W tym samym roku habilitował się i rozpoczął pracę jako Privatdozent filozofii w Erlangen.

W 1830 roku Ludwig Feuerbach opublikował anonimowo pismo „Gedanken über Tod und Unsterblichkeit“ (Myśli o śmierci i nieśmiertelności) z dodatkiem „Satirisch-theologische Distichen“ (Dystychy satyryczno-teologiczne). Z powodu krytycznych treści religijnych tekst został natychmiast zakazany, a przeciwko autorowi wszczęto dochodzenie policyjne. To wpłynęło na dalszą karierę akademicką Feuerbacha; trzy razy bezskutecznie ubiegał się o posadę profesora nadzwyczajnego. Także zabiegi o posadę w Paryżu, Bernie i Grecji nie powiodły się. W 1836 roku zakończył ostatecznie karierę uniwersytecką i na zamku w Bruckberg koło Ansbach, gdzie jego żona była współwłaścicielką odziedziczonej fabryki porcelany, prowadził  od 1837 roku spokojne, oszczędne życie. Tutaj napisał „O istocie chrześcijaństwa” (Das Wesen des Christentums, 1841), „Vorläufige Thesen zur Reform der Philosophie“ (1842, Wstępne tezy o reformie filozofii); „Grundsätze der Philosophie der Zukunft“ (1843, Zasady filozofii przyszłości).

Przez Arnolda Ruge, Georga Herwegha, Christiana Kappa i Karola Marksa związał się z ruchem rewolucyjnym przed i po 1848 roku, ale trzymał się z dala od polityki. W latach rewolucji prowadził na zaproszenie studentów publiczne wykłady w ratuszu w Heidelbergu (zima 1848/49). Do jego słuchaczy należeli Jakob Moleschott i Gottfried Keller. Bankructwo fabryki porcelany zmusiło go w 1860 roku do zamieszkania w Rechenbergu. Tam żył aż do śmierci w niesprzyjających warunkach, częściowo uzależniony od datków zbieranych na jego rzecz m.in. przez socjaldemokrację.

Poglądy

Ludwig Feuerbach był założycielem nowego naturalizmu i antropologizmu, przez to że zastąpił kult istot nadprzyrodzonych naturą w jej nieskończoności. Wychodząc od Hegla, przeciwstawił idealizmowi to, co rzeczywiste, nie ideę, nic abstrakcyjnego, nadzmysłowego, lecz konkretny byt, który postrzegamy zewnętrznie i wewnętrznie. W ten sposób opowiedział się za pozytywizmem, empiryzmem i realizmem. „Bóg był moją pierwszą myślą, rozum moją drugą, człowiek moją trzecią i ostatnią myślą”.

W piśmie „Gedanken über Tod und Unsterblichkeit“ (Myśli o śmierci i nieśmiertelności, 1830) Feuerbach był jeszcze idealistycznym panteistą. Realność ducha jest wieczna. Człowiek jako indywiduum nie jest nieśmiertelny, jego śmierć jest prawdziwą śmiercią, oznacza rozproszenie w nieskończonym bycie. Nieśmiertelność należy tylko do ducha powszechnego i do całej ludzkości, w której żyjemy jako wspomnienie.

Główne znaczenie Feuerbacha polega na jego psychologiczno-krytycznej filozofii religii. Głównym dziełem filozofa była praca „O istocie chrześcijaństwa” (Das Wesen des Christentums, 1841), w której podkreślił sprzeczność między teologią i nauką; pierwsza ma za podstawę wolę, a druga ideę. W religii dużą rolę odgrywa fantazja i irracjonalność; dogmat jest sprzeczny z rozumem, wiara ma swoją własną zasadę. Należy prześledzić treść wiary religijnej aż do jej korzeni psychologicznych, aby wykazać, że cała teologia jest „antropologią”. Nie znaczy to, że religia jest tylko bezwartościową iluzją. „Religia jest marzeniem ducha ludzkiego. Ale i w snach nie jesteśmy w nicości ani w niebie, lecz na ziemi – w sferze rzeczywistości, tyle że rzeczy realne widzimy nie w świetle rzeczywistości i konieczności, lecz w rozkosznym blasku wyobraźni i dowolności”. Religia jest „świadomością człowieka, że jego byt nie jest skończony, ograniczony, lecz nieskończony”. Człowiek nie może wyjść poza swoją prawdziwą istotę. Tak jak myśli, taki jest też Bóg. „Świadomość Boga jest samoświadomością człowieka”. Istota boska jest „istotą człowieka, wyjętą poza granice tego, co jednostkowe, tzn. człowieka realnego, cielesnego, uprzedmiotowioną, tzn. oglądaną i czczoną jako inny, odrębny, własny byt”. Bogowie są istotami wymarzonymi, „pragnieniami człowieka pojmowanymi jako rzeczywiste, przekształconymi w rzeczywiste istoty”.

Ludwig Feuerbach wyraził pogląd, że zależność od wszechświata, z której wywodzi się religia, sprawia, że jest ona środkiem do zaspokojenia naszego instynktu szczęścia. W dogmatach są tylko realizowane pragnienia. Bóg jest miłością, która zaspokaja nasze pragnienia; miłość ta jest hipostazą miłości człowieka do samego siebie. „Miłość jest prawdziwą jednością Boga i człowieka, ducha i natury”. Wiara jest świadomością tego, co dla człowieka jest święte, a więc Bóg jest dla człowieka „zbiorową księgą jego najwyższych uczuć i myśli”. „Podstawowe dogmaty chrześcijaństwa są spełnionymi pragnieniami serca – istotą chrześcijaństwa jest istota umysłu”. Cennym sednem religii jest miłość do ludzkości jako gatunku, do istoty czysto ludzkiej; w miłości dokonuje się odkupienie człowieka. Każdy człowiek ma religię, która „ma swój cel, cel, który jest wewnętrznie prawdziwy i istotny”. Ostatecznym celem jest „jedność natury i ducha w człowieku”. „Rozum, miłość, siła woli są doskonałościami, są najwyższymi władzami, są absolutną istotą człowieka jako człowieka i celem jego istnienia”. Doskonałość i nieskończoność gatunku jest tym, co boskie w człowieku.

Ludwig Feuerbach był przeciwnikiem spekulacji niematerialnej. „Potrzebuję zmysłów, przede wszystkim oczu, aby myśleć; opieram moje myśli na materiałach, które możemy zdobyć jedynie za pomocą zmysłów; nie wytwarzam przedmiotu z myśli, lecz odwrotnie, myśl z przedmiotu, lecz przedmiotem jest tylko to, co istnieje poza głową”. „Jestem idealistą tylko w dziedzinie filozofii praktycznej”. „Krótko mówiąc, idea jest dla mnie tylko wiarą w przyszłość historyczną, w zwycięstwo prawdy i cnoty”. Filozofia dla Feuerbacha jest wiedzą o tym, co jest. Rzeczywistość jest zmysłowa, a to, co zmysłowe, jest „prawdziwą, nie wyobrażoną i wykonaną, ale istniejącą jednością tego, co materialne i tego, co duchowe”. „Tylko istota zmysłowa jest prawdziwą, realną istotą”. To, co duchowe, i to, co fizyczne, to tylko dwie strony tej istoty. Odczucia ludzkie mają znaczenie metafizyczne; dzięki nim poznajemy zarówno byt fizyczny, jak i stany psychiczne naszych bliźnich. Nasze doznania są obiektywnie uwarunkowane. Miłość jest prawdziwym dowodem na istnienie rzeczy zewnętrznych. Przestrzeń i czas są obiektywnymi formami istnienia rzeczy.

Nauka jest „świadomością gatunku”. „Prawdziwe jest to, co zgadza się z naturą gatunku, fałszywe to, co jej przeczy. Nie ma innego prawa prawdy”. Zgodność z bliźnimi jest pierwszym znakiem prawdy, ponieważ gatunek jest ostateczną miarą prawdy. Nauka jest „wspólnotowym aktem ludzkości”. Rozum jest wytworem kultury, wytworem społeczeństwa ludzkiego. „Tylko w mowie, akcie wspólnym, powstaje rozum. Pytania i odpowiedzi są pierwszymi aktami myślenia. Do oryginalnego myślenia potrzeba dwóch osób”. „Tylko życie wspólnotowe jest życiem prawdziwym, spełnionym w sobie, życiem boskim”.

Moralność (altruistyczną) można wyprowadzić jedynie z połączenia „ja” i „ty”, ze szczęścia, które obejmuje obu. „Moim prawem jest mój prawnie uznany instynkt szczęścia, moim obowiązkiem jest instynkt szczęścia wynikający ze zmiany, która zmusza mnie do jego uznania”.

Myśl Ludwiga Feuerbacha wywarła wpływ na Karla Grüna, Carla Nicolai Starcke, Jakoba Moleschotta, Karola Marksa, Karla Bartha i wielu innych.

Pisma (polskie wydania)

• Wykłady o religii, Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1953.
• O istocie chrześcijaństwa (Das Wesen des Christentums, 1841), Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1959.
• Wybór pism, tom 1. Myśli o śmierci i nieśmiertelności, Warszawa, seria: Biblioteka Klasyków Filozofii, 1988.
• Wybór pism, tom 2. Zasady filozofii przyszłości Warszawa, seria: Biblioteka Klasyków Filozofii, 1988.

Literatura

• Fryderyk Engels: Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofji niemieckiej : z dodatkiem Marks o Feuerbachu, Warszawa : "Książka", 1922.
• Henryk Jankowski: Etyka Ludwika Feuerbacha : u źródeł markowskiego humanizmu, Warszawa : Książka i Wiedza, 1963.
• Włodzimierz Gromiec: Teoria alienacji Ludwika Feuerbacha, Warszawa : Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli, 1962.
• Ryszard Panasiuk: Feuerbach, Warszawa : "Wiedza Powszechna", 1972.
• Carl von Prantl: "Feuerbach, Ludwig" w: Allgemeine Deutsche Biographie 6 (1877), s. 747-753, online.
• Ruth-Eva Schulz: "Feuerbach, Ludwig" w: Neue Deutsche Biographie 5 (1961), s. 113-114, online.

Przypisy

1. ↑Gustav Radbruch, w: Gustav Radbruch–Gesamtausgabe, wyd. Arthur Kaufmann, C. F. Müller Verlag, Heidelberg 1997, Band 6, s. 59.