Émile Zola

Émile Zola, właściwie Émile Édouard Charles Antoine Zola (ur. 2 kwietnia 1840 w Paryżu; zm. 29 września 1902 w Paryżu) – francuski pisarz uważany za twórcę i czołową postać naturalizmu w literaturze oraz jeden z najpopularniejszych na świecie autorów francuskich. Jego powieści znane są z licznych adaptacji kinowych i telewizyjnych. Życie i twórczość pisarza są obiektem wielu studiów historycznych. Na niwie literackiej najbardziej znany jest dzięki serii Les Rougon-Macquart, dwudziestotomowemu cyklowi powieści, w którym przedstawił społeczeństwo francuskie w okresie Drugiego Cesarstwa na podstawie historii rodziny Rougon-Macquart.

Ostatnie lata życia pisarza są naznaczone jego zaangażowaniem w sprawę Dreyfusa poprzez opublikowanie w styczniu 1898 roku w dzienniku L'Aurore artykułu zatytułowanego J'accuse...! (Oskarżam...!), co w tym samym roku skutkowało pozwem o zniesławienie i emigracją do Londynu. W dużej mierze dzięki jego wysiłkom doszło później do rehabilitacji fałszywie oskarżonego o zdradę państwa i skazanego oficera Alfreda Dreyfusa.

Powieści Zoli są skarbnicą dla badaczy historii społecznej.

Émile Zola
Émile Zola, około 1898.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Genealogia

  • Ojciec: François Zola (zm. 27 marca 1847), inżynier robót publicznych i były młodszy oficer włoski;
  • Matka: Émilie Aubert (zm. 1880) pochodząca z Dourdan (region Île-de-France);
  • Żona: od 31 maja 1870 Éléonore Alexandrine Meley.

Życiorys i twórczość

Dzieciństwo i młodość

Émile Zola urodził się 2 kwietnia 1840 roku w Paryżu jako jedyne dziecko urodzonego w Wenecji François Zola i jego żony Émilie Aubert pochodzącej z Dourdan (region Île-de-France). 19 kwietnia 1843 roku ojciec otrzymał kontrakt na doprowadzenie wody pitnej z góry Sainte-Victoire do Aix-en-Provence, gdzie zamieszkał wraz z rodziną. Koncesję podpisano w 1844 roku. Razem z francuskimi partnerami finansowymi założył przedsiębiorstwo Société du canal Zola. Prace rozpoczęto w 1847 roku, ale już 27 marca 1847 roku François Zola zmarł na zapalenie płuc, kiedy kierował budową tamy (Le barrage Zola) w pobliżu Aix-en-Provence. Od tego czasu wierzyciele prześladowali firmę Société du canal Zola.

W 1851 roku Émilie Aubert z synem udała się do Paryża, aby wszcząć prawne działania przeciwko Jules'owi Migeon i wierzycielom, którzy nękali Société du canal Zola. Wierzyciele zażądali w 1852 roku ogłoszenie bankructwa Société du canal Zola. W dniu 10 maja 1853 roku sprzedano na aukcji firmę Société du canal Zola, której właścicielami stali się wierzyciele i Migeon et Compagnie.

Émilie Aubert, całkowicie pozbawiona środków do życia, zajmowała się synem razem z babcią, Henriette Aubert. Pozostała blisko syna aż do swojej śmierci w 1880 roku i silnie wpłynęła na jego pisma oraz życie codzienne.

W okresie szkolnym w Aix-en-Provence Émile Zola zaprzyjaźnił się z Paulem Cézannem, który pozostał jego bliskim przyjacielem do 1886 roku. Paul Cézanne wprowadził go w tajniki grafiki, a w szczególności nauczył malować.

Od początku młodości Émile Zola był zafascynowany literaturą. Gromadził lektury i bardzo wcześnie rozważał zajęcie się pisarstwem zawodowo. Od wczesnej młodości uważał pisarstwo za swoje prawdziwe powołanie. Już w szóstej klasie gimnazjum napisał powieść o krzyżowcach, która jednak się nie zachowała. Jego przyjaciele Paul Cézanne i Jean-Baptistin Baille byli jego pierwszymi czytelnikami. W listach do nich informował ich kilka razy, że zostanie znanym pisarzem.

Życie wśród paryskiej cyganerii

Émile Zola opuścił Aix-en-Provence w 1858 roku i dołączył do matki w Paryżu z nadzieją na osiągnięcie tam sukcesu. Stopniowo powstało małe grono przyjaciół, pochodzących głównie z Aix-en-Provence. Uzupełniał swoją kulturę humanistyczną czytając Molière'a, Montaigne'a i Shakespeare'a, ale jeszcze nie Balzaca, który zainspiruje go dopiero później. Był także pod wpływem innych współczesnych mu pisarzy, takich jak historyk Jules Michelet, który stał się jego źródłem inspiracji naukowych.

W 1859 roku dwukrotnie nie zdał matury (fr. baccalauréat). Wydarzenie to bardzo go dotknęło, ponieważ nie chciał zawieść matki, a także był świadomy, że bez dyplomu nie ma przyszłości i popadnie w tarapaty finansowe.

Pierwszą miłością Zoli była Berthe, młoda prostytutka, w której się zakochał w zimie 1860/61. Zamierzał pomóc jej „wyjść z rynsztoku”, przywrócić chęć do uczciwej pracy, lecz jego idealizm zderzył się z twardymi realiami życia biedoty paryskich dzielnic. Doświadczenie to dostarczyło mu materiał do powieści Wyznanie Klaudiusza (La Confession de Claude, 1878).

Inną pasją Zoli w tym okresie życia był świat malarstwa. Był bardzo blisko ruchu impresjonistycznego i utrzymywał kontakty z jego przedstawicielami. Zyskał przyjaźń Édouarda Maneta, który go uwiecznił na kilku swoich płótnach oraz dzięki niemu poznał Stéphane'a Mallarmé. Do kręgu jego przyjaciół należeli także Camille Pissarro, Auguste Renoir, Alfred Sisley, Johan Barthold Jongkind i oczywiście na pierwszym miejscu Paul Cézanne. Przez dziesięciolecia malarz i pisarz żyli obok siebie, korespondowali ze sobą, a nawet pomagali sobie finansowo. Ale z czasem przyjaźń ich uległa ochłodzeniu, a zupełnie wygasła z chwilą ukazania się w 1886 roku powieści Dzieło (L'Œuvre, ponieważ Cézanne uznał, że rozpoznaje siebie w charakterze upadłego malarza Claude'a Lantiera. Paul Cézanne zaadresował ostatni list do pisarza w 1886 roku i nigdy się już później nie zobaczyli.

Praca w wydawnictwie Hachette

Po oblanym egzaminie dojrzałości Émile Zola zmierzył się bez kwalifikacji z rynkiem pracy i w kwietniu 1860 roku został pisarzem w urzędzie celnym. Niezadowolony z tej pracy złożył po dwóch miesiącach wypowiedzenie i przez długi okres był bezrobotny, borykając się z problemami moralnymi i finansowymi, do momentu aż nawiązał kontakt z Louisem Hachettem, który 1 marcu 1862 roku zatrudnił go w swojej księgarni. 31 października 1862 roku otrzymał obywatelstwo francuskie. Przez cztery lata pracował w dziale reklamy, nawiązał liczne kontakty w świecie literackim i ostatecznie awansował na stanowisko odpowiadające współczesnemu rzecznikowi prasowemu.

Panująca w księgarni Hachette pozytywistyczna i antyklerykalna ideologia pozostawiła na nim głębokie piętno. Nauczył się tutaj również wszystkich technik związanych z powstawaniem książki i jej marketingiem. Pracując nieustannie w wolnym czasie, udało mu się opublikować pierwsze artykuły i w 1864 roku pierwszą książkę Bajki z Ninon (Les Contes à Ninon).

Końcem 1864 roku Émile Zola poznał Éléonore Alexandrine Meley, która kazała nazywać się Gabrielle. Imię to było imieniem jej własnej córki, którą w wieku 17 lat musiała oddać pod opiekę państwa. O tych okolicznościach opowiedziała pisarzowi dopiero po ich ślubie. Éléonore Alexandrine Meley urodziła się 23 marca 1839 roku w Paryżu jako córka siedemnastoletniej handlarki i typografa z Rouen. Zola uwiecznił ją w 1865 roku w opowiadaniu Miłość pod dachem (L’amour sous les toits), które ukazało się w paryskiej gazecie Le Petit Journal. Początki ich znajomości nie są znane. Być może zetknął ich przypadek, ponieważ Zola i Alexandrine mieszkali oboje na Wzgórzu św. Genowefy (Montagne Sainte-Geneviève). Istnieją też pogłoski o jej wcześniejszym związku z Paulem Cézannem, lub mogła pozować jako modelka zaprzyjaźnionym z Zolą malarzom. Jednak żadna z tych teorii nie została udowodniona.

W 1865 roku Émile Zola zamieszkał z Alexandrine w dzielnicy Batignolles (Quartier des Batignolles), w pobliżu Montmartre, gdzie wówczas znajdowały się biura ważniejszych wydawców prasowych. Zastrzeżenia matki Zoli opóźniły małżeństwo o pięć lat. Początkiem 1866 roku Zola odszedł z księgarni Hachette, gdyż swoją przyszłość wiązał jedynie z pisarstwem. Alexandrine podejmowała prace dorywcze, żeby mogli związać koniec z końcem.

Praca dziennikarska

Od 1863 roku Émile Zola pracował dorywczo, a od 1866 regularnie jako krytyk literacki i artystyczny dla różnych czasopism. Gazety codzienne umożliwiły młodemu człowiekowi szybko opublikować pisma, pokazać swoje umiejętności pisarskie szerszej publiczności i poprawić warunki życia. Korzystał przy tym z gwałtownego rozwoju prasy w drugiej połowie XIX wieku. Do ostatnich dni życia polecał wszystkim przyszłym pisarzom, którzy go pytali o radę, publikowanie najpierw w gazetach.

Początkowo Zola pracował dla północnofrancuskich gazet, które były przeciwne Drugiemu Cesarstwu. Wykorzystywał znajomość kręgów literackich i artystycznych, aby pisać cenione artykuły krytyczne. W wieku 26 lat, w 1866 roku prowadził rubrykę literacką i o sztuce w gazecie L'Événement. W czasopiśmie L’Illustration opublikował z sukcesem dwa opowiadania. Potem jego artykuły stały się liczniejsze: ich setki pojawiły się w różnych czasopismach i gazetach, m.in. w L'Événement, L'Événement Illustré, La Cloche, Le Figaro, Le Voltaire, Le Sémaphore de Marseille i Le Bien public z Dijon.

Oprócz recenzji teatralnych i literackich opublikował w prasie ponad 100 opowiadań i powieści w odcinkach. Praktykował dziennikarstwo polemiczne, w którym ukazywał swoją wrogość, ale także i smak, podkreślając swoje stanowisko estetyczne i polityczne. Jednak największe znaczenie miały jego prasowe wypowiedzi polityczne, zwłaszcza po liberalizacji prawa prasowego w 1868 roku. Za pośrednictwem przyjaciół Maneta rozpoczął pracę w republikańskim tygodniku La Tribune, gdzie wcielał w życie swoje polemiczne talenty, pisząc piękne antyimperialne satyry. Jednak jego najbardziej zgryźliwe ataki na Drugie Cesarstwo ukazały się w La Cloche. Powieść Thérèse Raquin nie zachwyciła Louisa Ulbacha, dyrektora gazety, ale podziwiał bezczelność felietonisty. Czasem Zola wykorzystywał zajmowane stanowisko do promowania swoich dzieł literackich.

31 maja 1870 roku poślubił Éléonore Alexandrine Meley. Po rozpoczęciu wojny francusko-niemieckiej Alexandrine namówiła męża, aby opuścili Paryż przed jego oblężeniem. We wrześniu 1870 małżonkowie dotarli do Marsylii, skąd w grudniu wyjechali do Bordeaux, gdzie znajdowała się siedziba delegatury rządowej. Próbował wraz z republikańskimi przyjaciółmi uzyskać stanowisko podprefekta Aix-en-Provence lub Castelsarrasin. W końcu został zatrudniony tylko jako sekretarz ministra Alexandre'a Glais-Bizoina.

W marcu 1871 roku małżonkowie wrócili do Paryża. Émile Zola wznowił pracę w czasopiśmie La Cloche, które było wrogie Komunie Paryskiej. Zola został zatrzymany 20 marca, ale już 21 zwolniono go. W kwietniu oburzył się zakazem wydawania niektórych gazet, a 10 kwietnia grożono mu, że zostanie wzięty jako zakładnik. Zola z żoną uciekli przez Saint-Denis, który był pod pruską kontrolą, i schronili się w Bennecourt. Do Paryża wrócili końcem maja, po krwawym stłumieniu Komuny Paryskiej.

Od lutego 1871 do sierpnia 1872 roku wydawał kroniki parlamentarne pod tytułem La République en marche, publikowane w La Cloche i Le Sémaphore de Marseille. Dzięki nim stał się znany w świecie polityki, nawiązał solidne przyjaźnie, ale zyskał też wrogów. Zebrał też mnóstwo szczegółów, które później wykorzystał w swoich powieściach. To zaangażowanie było nieco ryzykowne dla pisarza i skutkowało dwukrotnym aresztowaniem, ale za każdym razem został zwolniony tego samego dnia. Pomimo politycznego zaangażowania Zola nigdy nie kandydował w jakichkolwiek wyborach, gdyż uważał się przede wszystkim za pisarza. Postrzegany był jako wolnomyśliciel i niezależny moralista, co dało mu reputację umiarkowanego liberała. W powieści Podbój miasta Plassans ( La conquête de Plassans) radykalnie sprzeciwiał się wprowadzonemu po upadku II Cesarstwa prawu moralnemu oraz ostro krytykował Kościół katolicki. Bronił też aktywnie komunardów, z których część stracono, a część deportowana do Nowej Kaledonii wróciła do Francji dopiero po amnestii ogłoszonej w 1880 roku. W powieści Brzuch Paryża (Le ventre de Paris) nawiązał też do rewolucji z 1848 roku i zamachu stanu z 2 grudnia 1851. W artykułach prasowych bronił też lewicowego dziennikarza Jules'a Vallès'a, aby ten mógł publikować swoje teksty. W tym okresie były to ostatnie polityczne artykuły Zoli, ponieważ rozpoczął cykl Rougon-Macquart, którym zajmował się przez dwadzieścia dwa lata.

Émile Zola jako powieściopisarz

Już w 1867 roku Émile Zola zwrócił na siebie uwagę powieścią Thérèse Raquin. W 1869 roku rozpoczął monumentalny cykl Rougon-Macquart. Od 1871 roku publikował corocznie nową powieść, obok artykułów prasowych i sztuk teatralnych jak Thérèse Raquin (czteroaktowy dramat, 1875), według powieści o tym samym tytule. Pierwsze powieści cyklu Rougon-Macquart miały charakter satyryczny i polityczny. Gdy po proklamacji republiki jego powieść Zdobycz (La Curée, 1871–1872) stała się ofiarą cenzury, pisarz był bardzo rozczarowany. Jednak pozostał żarliwym republikaninem, gdyż republika była dla niego „jedyną prawdziwą formą rządów, jaka jest możliwa” (Émila Zola: Adieux. Le Figaro, 22 września 1881). Zola zachował dystans do działań politycznych. Politycy wydawali mu się niegodni zaufania i do czasu sprawy Dreyfus nie miał w polityce żadnych przyjaciół. Potwierdzają to jego listy z lat 1871–1897.

Po wielu latach walki z problemami finansowymi, poprawiła się sytuacja pisarza po wielkim sukcesie powieści W matni (L'Assommoir) z 1877 roku. Już w 1878 roku mógł kupić dom w Médan w pobliżu Poissy, w którym częstymi gośćmi byli Guy de Maupassant, Paul Alexis, Joris-Karl Huysmans, Léon Hennique i Henri Céard. Od tego momentu jego roczne dochody wynosiły 80.000 do 100.000 franków. Stał się zamożnym człowiekiem, pomimo że utrzymywał matkę i dwa domy.

Bardzo trudny był dla Zoli rok 1880, w którym mocno przeżył śmierć Edmonda Durantyego, Gustave'a Flauberta i wreszcie matki, co ostatecznie doprowadziło autora do depresji. Stabilizacja finansowa pozwoliła mu na rezygnację w 1881 roku z działalności dziennikarskiej. Z tego powodu w czasopiśmie Le Figaro opublikował 22 września 1881 artykuł Adieux (Pożegnania), w którym podsumował piętnastoletni okres swojej pracy w czasopismach.

Émile Zola charakteryzował się wielką dyscypliną pracy, co określa łacińska sentencja znajdująca się na kominku w jego gabinecie w Médan, a która brzmi Nulla dies sine linea (nie ma dnia bez jednej linii). W Médan wstawał o 7 rano, jadł szybkie śniadanie, po czym pół godziny spacerował wzdłuż Sekwany z psem o imieniu Pinpin. Następnie rozpoczynała się jego pierwsza sesja pracy trwająca około 4 godzin, w czasie której pisał pięć stron. Popołudnie spędzał z lekturą i zajmował się korespondencją, która zajmowała dużą część czasu pisarza. U schyłku życia zmienił te zwyczaje, aby więcej czasu spędzić z dwójką nieślubnych dzieci, które miał z kochanką Jeanne Rozerot. Z tego powodu część prac wykonywał w godzinach wieczornych lub w nocy.

Czasami jego zaangażowanie polityczne prowadziło do spadku sprzedaży jego powieści i groziły mu chwilowe problemy finansowe. To z reguły miało miejsce jedynie sporadycznie i Zola do końca życia nie miał większych trudności materialnych. Oprócz wydań książkowych jego powieści ukazywały się w odcinkach w gazetach, liczne zostały przetłumaczone na inne języki, a niektóre przerobione na sztuki teatralne. W ten sposób dochody Zoli około 1895 roku wzrosły do 150.000 franków rocznie.

W 1891 roku został wprowadzony przez Alphonse'a Daudeta do Towarzystwa Literatów Francuskich (la Société des gens de lettres de France). Wybrano go do komitetu tej organizacji i był jej prezydentem w latach 1891–1894 i 1895-1896. Powierzoną funkcję wykonywał bardzo poważnie, interweniował w prasie, aby przedstawić organizację i jej walory, dzięki niemu uznano towarzystwo za instytucję użyteczności publicznej, pod jego zwierzchnictwem rozwijały się prawo własności literackiej i obrona autorów we Francji, a z zagranicznymi krajami, takimi jak np. Rosja, podpisano konwencje.

W latach 1894–1898 Émile Zola opublikował składający się z trzech książek drugi cykl powieści Trzy miasta (Trois Villes).

Sprawa Dreyfusa

Coraz bardziej zjadliwe antysemickie kampanie nienawiści we Francji w latach 90-tych XIX wieku skłoniły Emile'a Zolę do zaangażowania się w sprawy żydowskie. W czasopiśmie Le Figaro napisał 16 maja 1896 roku: „Istnieje garstka szaleńców, głupców lub kombinatorów, którzy krzyczą do nas każdego ranka: «Zabijmy Żydów, zjedzmy Żydów, zmasakrujmy, eksterminujmy, wróćmy do stosów i smoków. […] Nic nie byłoby głupsze, gdyby nie było nic bardziej potwornego.»”

13 stycznia 1898 roku, w liście otwartym do prezydenta Félixa Faure'a, próbował wykorzystać swój osobisty prestiż, aby pomóc kapitanowi Alfredowi Dreyfusowi, pierwszemu francuskiemu Żydowi w Sztabie Generalnym, który został niesłusznie skazany jako proniemiecki zdrajca. Ten list, zatytułowany Oskarżam...! (J'accuse...!) wywołał bezprecedensową burzę polityczną w kraju (sprawa Dreyfus), która przez lata, często na poziomie rodzinnym, dzieliła Francję na zwolenników i przeciwników Dreyfusa, czyli na postępowy obóz lewicowy i konserwatywny obóz prawicowy, który był zarówno militarystyczno-nacjonalistyczny jak i antysemicki.

Sam Zola został jeszcze w 1898 roku pozwany przez ministra wojny, a także przez niektóre osoby prywatne i został skazany w procesach politycznych na karę grzywny i (krótkiego) więzienia za zniesławienie. Uniknął kary, uciekając do Londynu, gdzie przebywał prawie rok. Pomimo poniesionych konsekwencji pisarz nigdy nie żałował swojego zaangażowania w tej sprawie. W swoich notatkach zapisał: „Mój list otwarty wyszedł jak krzyk. Wszystko przekalkulowałem, przekazano mi tekst ustawy, wiedziałem co ryzykowałem.” Jedną z konsekwencji było odebranie 26 lipca 1898 pisarzowi nadanego 13 lipca 1893 roku Krzyża Oficerskiego Orderu Legii Honorowej. Godność ta już nigdy nie została mu przywrócona. Od sprawy Dreyfusa był też obiektem licznych artykułów satyrycznych, karykatur, pieśni i broszur, w których go szkalowano i obrażano. W niektórych gazetach był nawet przedmiotem codziennych ataków.

Ostatnie lata życia

Pomimo afery Alfreda Dreyfusa i emigracji Zola wciąż poświęcał się pisarstwu. W 1899 roku opublikował pierwszy tom Płodność (Fécondité) niedokończonego cyklu Cztery Ewangelie (Les Quatre Évangiles). W 1901 ukazał się kolejny tom Praca (Travail) i pośmiertnie w 1903 Prawda (Vérité). Czwarty tom Sprawiedliwość (Justice) nie ukazał się i pozostał w formie szkicu.

Émile Zola zajmował się od 1894 roku także fotografią. Zorganizował własne laboratoria fotograficzne (w Paryżu, Médan i Verneuil). Sam wywoływał swoje negatywy, wykonywał powiększenia i zajmował się obróbką zdjęć. Fascynowały go sceny z życia codziennego, wystawa światowa w 1900 roku, którą obficie udokumentował na swoich fotografiach, wykonywał fotografie z Paryża, Médan i Verneuil. Lubił też fotografować krajobrazy, zwłaszcza z podróży do Włoch i podczas emigracji w Londynie. Ostatnim tematem, który go zajmował była jego rodzina i dzieci.

29 września 1902 roku, po powrocie z Médan, gdzie spędził lato, Émile Zola i jego małżonka Alexandrine zatruli się w nocy w ich paryskim mieszkaniu tlenkiem węgla uchodzącym z kominka w ich pokoju. Przybyły na miejsce następnego ranka lekarz stwierdził o 10 godzinie zgon pisarza, a jego żona przeżyła. W związku z zaangażowaniem pisarza w aferę Alfreda Dreyfusa pojawiły się plotki, że został zamordowany przez celowe zatkanie komina, co nie zostało do dziś całkowicie obalone. Pisarz został pochowany na cmentarzu Montmartre. W dniu 4 czerwca 1908 roku prochy Zoli przeniesiono do Panteonu, mauzoleum wybitnych Francuzów. Na zakończenie ceremonii, nacjonalistyczny i antyżydowski dziennikarz, Louis Grégori, otworzył ogień z rewolweru do Alfreda Dreyfusa, który został tylko lekko ranny w ramię.

Pisma (wybór)

Szkice krytyczne

  • Mes haines, causeries littéraires et artistiques, A. Faure, Paris, 1866.
  • Mon Salon, Librairie centrale, Paris, 1866.
  • Édouard Manet, étude biographique et critique, E. Dentu, Paris, 1867.
  • Le Roman expérimental, Charpentier, Paris, 1880.
  • Nos auteurs dramatiques, Charpentier, Paris, 1881.
  • Les Romanciers naturalistes, Charpentier, Paris, 1881.
  • Le Naturalisme au théâtre, les théories et les exemples, Charpentier, Paris, 1881.
  • Documents littéraires, Charpentier, Paris, 1881.
  • Une campagne (1880-1881), Charpentier, Paris, 1882.
  • Nouvelle campagne (1896), Fasquelle, Paris, 1897.
  • Humanité, vérité, justice. L'affaire Dreyfus. Lettre à la jeunesse, Fasquelle, Paris, 1897.
  • J'accuse… !, L'Aurore, 13 janvier 1898 (wyd.pol. Oskarżam!, [przeł. z fr. Zbigniew Bieńkowski, Jadwiga Dmochowska, Irena Rolewska; Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953).
  • Les Quatre Évangiles, 1899.
  • L'Affaire Dreyfus, la vérité en marche, Fasquelle, Paris, 1901.

Powieści i nowele

  • Contes à Ninon, J. Hetzel et A. Lacroix, Paris, 1864.
  • La Confession de Claude (powieść), A. Lacroix, Verboeckhoven et Cie, Paris, 1865.
  • L'Attaque du Moulin, 1880 (wyd.pol. Atak na młyn, tłum. Zygmunt Niedźwiecki, Lwów : W. Zukerkandel, 1929).
  • Le Vœu d'une morte, A. Faure, Paris, 1866 (wyd.pol. Życzenie zmarłej ; 1893, Lwów : "Gazeta Urzędnicza").
  • Les Repoussoirs, 1866.
  • Les Mystères de Marseille (powieść), A. Arnaud, Marseille, 1867 (pol. wyd. Tajemnice Marsylii, 2 tomy; przeł. Bolesław Londyński, 1885, Warszawa : Red. "Bibl. Romansów i Powieści").
  • Thérèse Raquin (powieść), A. Lacroix, Verboeckhoven et Cie, Paris, 1867 (wyd.pol. Teresa Raquin, przeł. Halina Kowzan; Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974). Była to pierwsza wybitniejsza powieść Zoli, w której tytułowa bohaterka, cudzołożnica i morderczyni, zostaje połączona z złym przedstawieniem paryskiego drobnomieszczaństwa. Przedmowa do drugiego wydania w 1868 roku, w której autor bronił się przed krytykami (zwłaszcza Louisem Ulbachem) i ich zarzutem braku smaku, stała się manifestem młodego ruchu naturalistycznego, a pisarz stopniowo stawał się jego przywódcą.
  • Madeleine Férat (powieść), A. Lacroix, Verboeckhoven et Cie, Paris, 1868.
  • Nouveaux Contes à Ninon, 1874.
  • Nantas, 1878 (wyd.pol. Nantas, tłum. Z. Niedźwiecki, 1923, Lwów : W. Zukerkandel).
  • Les Soirées de Médan (1880), we współpracy z Maupassantem, Huysmansem, Léonem Hennique, Henri Céardem i Paulem Alexisem, Charpentier, Paris, 1880.
  • Jacques Damour, 1880.
  • Madame Sourdis, 1880.
  • Le Capitaine Burle, Paris, Éditions G. Charpentier, 1883.
  • Naïs Micoulin (nowele), Charpentier, Paris, 1884.
  • La Mort d'Olivier Bécaille (nowele), 1884.

Seria Rougon-Macquart

Od 1869 roku Émile Zola planował na wzór Honoré de Balzaca zebrać większość swoich powieści w cykl pt. Les Rougon-Macquart. Histoire naturelle et sociale d’une famille sous le Second Empire (Rougon-Macquart. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa. Łącznie 20 powieści miało być swego rodzaju pozytywistyczną historią rodzinną, przy czym ród Rougon należał do mieszczaństwa, a ród Macquart do niższych klas. Poszczególne postacie miały być przedstawiane jako zdeterminowane przez ich cechy dziedziczne (np. skłonność do alkoholizmu), środowisko (mieszczańskie lub niższe) oraz uwarunkowania historyczne (warunki społeczno-gospodarcze Drugiego Cesarstwa, 1852-1870).

Mimo że powieści Zoli były entuzjastycznie podziwiane dzięki literackiemu temperamentowi autora, z czasem ściągnął na siebie zarzut mechanicznego i zbyt naukowego podejścia. Sam przyznawał od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, że jego uznanie jako "starego, zmarszczonego pozytywisty" wyjdzie z mody i zostanie obalone przez erę „nowego mistycyzmu”.

Kilka powieści, między innymi W matni, Nana i Germinal zostały wkrótce po ukazaniu się opracowane z sukcesem jako sztuki teatralne.

  • La Fortune des Rougon, A. Lacroix, Verboeckhoven et Cie, Paris, 1871.
  • La Curée, A. Lacroix, Verboeckhoven et Cie, Paris, 1872 (wyd. pol. Odprawa; przekład Aleksandra Callier, 1895, Warszawa: Wydawnictwo "Przeglądu Tygodniowego".
  • Le Ventre de Paris, Charpentier, Paris, 1873.
  • La Conquête de Plassans, Charpentier, Paris, 1874 (wyd. pol. Podbój Plassans, 1897, Warszawa: Przegląd Tygodniowy). Powieść opowiada o intrygach duchownych, którzy ściągają nieszczęście na pewną rodzinę. Po interwencji Kościoła katolickiego sprzedaż powieści została zakazana na dworcach kolejowych.
  • La Faute de l'abbé Mouret, Charpentier, Paris, 1875 (wyd. pol. Błąd Abbé Moureta; przeł. Artur Gruszecki, 1898, Warszawa: Wyd. „Przeglądu Tygodniowego”). Autor skrytykował tutaj kościelny dogmat czystości.
  • Son Excellence Eugène Rougon, Charpentier, Paris, 1876.
  • L'Assommoir (W matni), Charpentier, Paris, 1878. Na przykładzie losu praczki i jej rodziny opisał przekonująco oddziaływanie alkoholizmu w paryskich niższych warstwach społecznych.
  • Une page d'amour, Charpentier, Paris, 1878 (wyd.pol. Kartka miłości, 1923. Warszawa : "Lux").
  • Nana, Charpentier, Paris, 1880 (wyd.pol. Nana, królowa paryskiego półświatka; tłum. Czesław Mastelski, 1910, Warszawa : Cz. Mastelski). Jest to historia młodej kobiety, która dzięki swojej seksualnej atrakcyjności staje się kochanką hrabiego, ale w wyniku rozpusty doświadcza upadku, choruje i wcześnie umiera. Powieść stała się wielkim sukcesem.
  • Pot-Bouille, Charpentier, Paris, 1882.
  • Au Bonheur des Dames, Charpentier, Paris, 1883 (pol. wyd. Magazyn nowości pod firmą Au Bonheur des Dames; przeł. Feliks Mierzejewski, 1883, Warszawa : Wydaw. Przeglądu Tygodniowego).
  • La Joie de vivre, Charpentier, Paris, 1883 (pol. wyd. Rozkosze życia, 1884, Warszawa: Kuryer Codzienny).
  • Germinal, Charpentier, Paris, 1885 (pol. wyd. Germinal, 1891, Londyn: „Przedświt”). To dramatyczna historia górniczego strajku w ówczesnych pełnych antagonizmów uwarunkowaniach ekonomicznych i ideologicznych. Zola napisał tę powieść z perspektywy osoby zaangażowanej społecznie i przedstawił przeciwstawne kierunki ruchu zawodowego (zwłaszcza Marksa, Bakunina i reformizmu) w ich praktycznych implikacjach.
  • L'Œuvre, Charpentier, Paris, 1886 (pol. wyd. Dzieło; przeł. Aleksandry Callierowej, 1886, Warszawa: Przegląd Tygodniowy).
  • La Terre, Charpentier, Paris, 1887 (pol. wyd. Ziemia, 1887. Warszawa: Przegląd Tygodniowy). Powieść opowiada o środowisku chłopskim.
  • Le Rêve, Charpentier, Paris, 1888 (pol. wyd. Marzenie, 1889, Warszawa : Wydaw. Przeglądu Tygodniowego).
  • La Bête humaine, Charpentier, Paris, 1890 (wyd. pol. Człowiek zwierzę, 1927, Warszawa : Biblioteka Romansów i Powieści).
  • L'Argent, Charpentier, Paris, 1891 (pol. wyd. Pieniądz, 2 tomy, 1891, Warszawa).
  • La Débâcle, Charpentier et Fasquelle, Paris, 1892 (wyd. pol. Klęska, 1892, Warszawa : "Romans i powieść" lub Pogrom; przeł. W. P., 1892, Warszawa : Wydaw. "Przeglądu Tygodniowego"). Powieść ta odniosła największy sukces za życia Zoli. Jej akcja rozgrywa się na tle wojny francusko-pruskiej 1870/71 i krwawym stłumieniu Komuny Paryskiej.
  • Le Docteur Pascal, Charpentier et Fasquelle, Paris, 1893 (wyd. pol. Doktór Pascal, 1894, Warszawa: czerwony. tyg. „Romans i Powieść”).

Seria Trzy miasta

Pierre (Piotr), młody ksiądz, poznaje dzięki pracy w paryskich dzielnicach biedoty społeczną i ekonomiczną nędzę. W walce między wiarą i rozsądkiem, wybiera rozsądek i rezygnuje z urzędu.

  • Lourdes, Charpentier et Fasquelle, Paris, 1894 (wyd. pol. Lourdes, 1895, Warszawa: „Przegląd Tygodniowy”).
  • Rome, Charpentier et Fasquelle, Paris, 1896 (wyd. pol. Rzym, 3 części, 1897, Warszawa: Wydaw. Przeglądu Tygodniowego).
  • Paris, Charpentier et Fasquelle, Paris, 1898 (wyd. pol. Paryż, 2 tomy, 1898, Warszawa: "Przegląd Tygodniowy").

Seria Cztery Ewangelie

Polityczna afera Dreyfusa stała się punktem zwrotnym w twórczości Zoli, co znalazło wyraz w ostatnim cyklu Cztery Ewangelie, który zrodził się z bodźców socjalistycznych. Cykl ten jest dokumentem mijającej epoki.

  • Fécondité, Fasquelle, Paris, 1899 (wyd.pol. Płodność, 3 tomy, 1900, Warszawa : "Przegląd Tygodniowy").
  • Travail, Fasquelle, Paris, 1901.
  • Vérité, Fasquelle, Paris, 1903 (wyd. pol. Prawda; tłum. Ferdynand Zarzycki, 1908, Warszawa : Przegląd Tygodniowy).
  • Justice (pozostała na etapie notatek).

Literatura

  • Henri Mitterand: Biographie d'Émile Zola, 3 tomy, 1999-2001-2002.

Linki

  • Émile Zola w fr.wikipedia.org (online).