Werner Elert

Werner Elert (ur. 19 sierpnia 1885 r. w Heldrungen (wówczas Saksonia, a obecnie Turyngia); zm. 21 listopada 1954 r. w Erlangen) - niemiecki teolog luterański.

Genealogia

Ojciec August Elert (1851-1916), kupiec w Lunden (Holsztyn), pochodzący z pomorskiej rodziny chłopskiej; matka Friederike Graf (1851-1933); - ożenił się w 1912 r. z Annemarie (ur. 1892), córką radcy kościelnego Georga Frobößa (1854-1917) we Wrocławiu (wówczas niem. Breslau), który miał istotne zasługi w ponownym zjednoczeniu Immanuel-Synode z Altpreußische Evangelisch-Lutherische Kirche (1904) i utworzeniu zjednoczenia luterańskich wolnych Kościołów; dzieci 2 synów, obaj zginęli na wojnie i córka.

Życiorys

Werner Elert uczęszczał do gimnazjum realnego w Hamburgu-Heimfeld i do gimnazjum w Husum. W latach 1906-1912 studiował teologię, filozofię, historię psychologię i prawoznawstwo na uniwersytetach we Wrocławiu, Erlangen i Lipsku. W Erlangen doktoryzował się najpierw z filozofii, a później z teologii.

Po krótkiej działalności jako pastor, kapelan polowy i od 1919 r. jako dyrektor seminarium we Wrocławiu został w 1923 r. profesorem zwyczajnym historii Kościoła , a od 1932 teologii systematycznej w Erlangen, gdzie pracował do emerytury w 1953 roku. W tym czasie odrzucił powołania na uniwersytety w Münster (1927) i Getyndze (1936).

Stosunek do nacjonalizmu i paragrafu aryjskiego

Kontrowersyjne jest postępowanie Elerta w okresie Trzeciej Rzeszy.

Werner Elert i Paul Althaus (1888-1966) napisali w 1933 r. w imieniu Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Erlangen opinię dotyczącą tzw. paragrafu aryjskiego w Kościele »Theologisches Gutachten über die Zulassung von Christen jüdischer Herkunft zu den Ämtern der Deutschen Evangelischen Kirche« (Teologiczna opinia dotycząca dopuszczenia chrześcijan żydowskiego pochodzenia do urzędów Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego). W analogii do ustawy Rzeszy z 7 kwietnia 1933 „dotyczącej przywrócenia niemieckiego stanu urzędniczego” z usunięciem ze stanowisk urzędniczych „nie-Aryjczyków” ich orzeczenie poparło żądanie usunięcia chrześcijan pochodzenia żydowskiego z urzędów kościelnych, ale jednocześnie stwierdzili, że ich pełne członkostwo w Niemieckim Kościele Ewangelickim (niem. Deutsche Evangelische Kirche (DEK) nie będzie zanegowane ani ograniczone. Wyrok ten wynika z postulatu, że osoby sprawujące urząd kościelny powinny należeć do tego samego ludu, co członkowie wspólnoty, a więc w Niemczech muszą być Niemcami. Czy to dotyczy Żydów, pozostaje pytaniem, którego Kościół nie może rozstrzygnąć, dlatego postanowili podporządkować się prawodawstwu państwowemu.

Elert podpisał również manifest „Ansbacher Ratschlag” z 11 czerwca 1934 r., odrzucając Barmerską Deklarację Teologiczną (Barmer Theologische Erklärung) Karla Bartha (1886-1968). Manifest ten podpisali także czołowi członkowie Niemieckich Chrześcijan (niem. Deutsche Christen) i Nacjonalistycznego Związku Pastorów Ewangelickich (niem. Nationalsozialistische Evangelische Pfarrerbund, NSEP).

Wprawdzie Helmut Thielicke (1908-1986) pisze w swojej książce »Zu Gast auf einem schönen Stern« (1987), że Elert napominał i wzywał studentów mieszkających do wierności Hitlerowi, ale z drugiej strony dystansował się od nacjonalistów i Niemieckicb Chrześcijan (niem. Deutsche Christen, DC). Przez lata opierał się naciskom, aby wstąpił do NSDAP lub przynajmniej do Deutsche Christen. Chronił studentów teologii prześladowanych politycznie i rasowo, których liczbę sam określił na 40-50 osób, ponosząc ryzyko osobiste lub też dochodzenie gestapo”. Ostatecznie, w 1943 r., naziści usunęli go z funkcji dziekana Wydziału Teologii, gdy zdali sobie sprawę, że działał wbrew polityce nazistowskiej.

Sprzeciw Elerta wobec ideologii nacjonalizmu oddaje już orzeczenie w sprawie paragrafu aryjskiego. Jeśli nawet przyjmuje z rezerwą obejmowanie stanowisk kościelnych przez Żydów, którzy przyjęli chrześcijaństwo, to jednocześnie nie neguje ich pełnego członkostwa w Niemieckim Kościele Ewangelickim, co z pewnością nie odpowiada nacjonalistycznemu antysemityzmowi, który w Żydach widzi mniej wartościową rasę.

W czasie drugiej wojny światowej Werner Elert stracił obu synów. W wykładzie wygłoszonym 6 czerwca 1945 r., czyli zaledwie cztery tygodnie po zakończeniu wojny, przed społecznością studencką w Erlanger, Elert zinterpretował śmierć swoich synów, podobnie jak doświadczenia wojny, jako „nawiedzenie” Boga, jako doświadczenie niewyobrażalnego, osądzającego Boga, który chce zniszczyć bezpieczeństwo człowieka, aby otworzyć go na doświadczenie Ewangelii, radosnej nowiny przyjęcia przez Chrystusa.

Po dwóch dochodzeniach denazyfikacyjnych przeprowadzonych przez amerykańskie władze okupacyjne w 1945 i 1946 roku, Elert i jego koledzy z Wydziału Teologii zostali oficjalnie upoważnieni do wznowienia nauczania i pracy naukowej. W raporcie, który Werner Elert przygotował przed sierpniem 1946 r., wyjaśnił swoje stanowisko w sprawie narodowego socjalizmu, w którym stwierdził: „Musiałem zapłacić krwią moich synów za winę krwi, którą Hitler i jego ludzie sprowadzili na cały nasz naród. Nie muszę mówić, co myślę o zbrodniarzach wojennych. Jestem przekonany, że wraz z ideologią nazistowską należy również wyeliminować z naszego narodu całego ducha militaryzmu". Po wojnie Elert wstąpił do liberalno-demokratycznej partii politycznej.

Prace teologiczne

W swojej pracy akademickiej wywierał inspirujące i kształtujące działania i przyczynił się zdecydowanie do tego, że fakultet teologiczny w Erlangen stał się znanym poza granicami Niemiec ośrodkiem nowoluterańskiej teologii. Elert należał do różnych naukowych komisji m.in. do weimarskiej komisji wydającej pisma Marcina Lutra (1483-1546) (niem. Weimarer Ausgabe der Werke Luthers (WA)). Brał aktywny udział w ruchu ekumenicznym Faith and Order i był czołowym członkiem teologicznej komisji Światowej Federacji Luterańskiej (niem. Lutherischer Weltbund).

Działalność literacka Elerta znalazła wyraz w 4 wielkich dziełach, z których każde przedstawia pewną sumę historycznych badań i jednocześnie znaczące koncepcje myślowe, a oprócz tego obfitość oryginalnych jednostkowych badań. We wszystkich chodzi o nowe wykorzystanie istoty chrześcijaństwa ewangelicko-reformowanego i luterańskiego, wykazanie ich historyczno-tworzącej siły w omawianiu kultury powszechnej i w historii prądów intelektualnych oraz korzyści jakie niosą dla teraźniejszości. W swoich ostatnich latach Werner Elert zwracał się coraz bardziej ku badaniom patrystycznym. Jednak nie udało mu się dokończyć obszernego dzieła na ten temat.

„Morfologia luteranizmu”

Werner Elert był nie tylko wziętym dogmatykiem, lecz także gruntownie wykształconym historykiem Kościoła, jak pokazuje to jego „Morfologia luteranizmu” (niem. „ Morphologie des Luthertums”), w której przedstawił pewien rodzaj historii kultury luteranizmu. W dwutomowym dziele, które niekiedy postrzega się za jego „najwybitniejsze”, przedstawił duchowy rdzeń „dynamis” luteranizmu, który dostrzega w dialektycznym doświadczeniu Boga w Prawie i Ewangelii oraz znajduje wyraz w światopoglądzie i naukach społecznych. Dialektyczne doświadczenie Boga określa jako „oznakę ewangeliczną”. Jako „dynamis” gwarantuje ona jedność luteranizmu, czyli „postać” w sensie spójności całego życia.

Na teorię i koncepcję „Morfologii luteranizmu” wyraźny wpływ wywarła książka Oswalda Spenglera „Zmierzch Zachodu” (niem. „Der Untergang des Abendlandes“). Świadczy o tym zastosowanie typowego dla Spenglera pojęcia „morfologia”, jak również podział materiału na dwa tomy, ponadto szczególna pozycja luteranizmu (odpowiadająca kulturze Spenglera), kompleksowa struktura całości z zagadnieniami takimi jak „przestrzeń” i „czas”. „Oznaka ewangeliczna” jako „dynamis” luteranizmu odpowiada „duszy kultury” Spenglera.

Ponieważ nie tylko luteranizm jako kulturowy i kościelny fenomen, lecz w ogóle wiara chrześcijańska w rozumieniu luterańskim są pod wpływem opracowanej przez Elerta „teorii ewangelicznej” odpowiednie wyjaśnienia w „Morfologii luteranizmu” mają charakter nie tylko historyczny, ale także systematyczno-teologiczny. W tym miejscu pokazuje się to, co już wcześnie uznano za cechę charakterystyczną prac Elerta, które balansują na pograniczu teologii historycznej i systematycznej z skłonnością ku tej ostatniej.

Historia dogmatów

Werner Elert zajmował się nie tylko luteranizmem, lecz przede wszystkim w późniejszym okresie życia także kwestiami historii dogmatów. Jego celem nie było przedstawienie teologii wczesnego kościoła w sensie Adolfa von Harnacka jako hellenizacji, a tym samym alienacji pierwotnego chrześcijaństwa, ale jako próba osiągnięcia właściwego zrozumienia biblijnego świadectwa Chrystusa. Ten projekt miał również cel historyczny i teologiczny. Podczas gdy podstawowe rozumienie historii dogmatu przez Harnacka było kierowane, między innymi, ideą, że prawdziwe chrześcijaństwo jest niedogmatyczne, Elert skupił się na potrzebie dogmatów, które byłyby powszechnie uznawane, również dla teologicznej dyskusji o teraźniejszości. Pod tym względem jego starania w zakresie historii dogmatów można rozumieć jako rehabilitację dogmatu z konieczności systematyczno-teologicznej. Zamiar ten jest zgodny z jego podstawowym podejściem, które zakłada postrzeganie chrześcijaństwa nie w syntezie, ale w diastazie do powszechnej myśli. Chodziło mu więc o „rewizję klasycznej historii dogmatów”. Jego punktem wyjścia było stwierdzenie, że „każdy uczestnik” wczesnych kościelnych dogmatycznych dyskusji i sporów był „pod przymusem słuchanego przez niego Słowa Bożego”, i że „nie ma nikogo, kto by się do niego nie odwołał”.

Tezie hellenizującego wyobcowania chrześcijaństwa w rozwoju dogmatów starokościelnych Elert przeciwstawia pogląd, że dogmat kościelny był nawet skierowany przeciwko wpływowi greckiej metafizyki na teologię, a zatem historia dogmatów wykazuje raczej tendencję do dehellenizacji. Wprawdzie nie neguje, że w wczesnym okresie chrześcijaństwa niektórzy dogmatycy przyjmowali filozofię grecką. Dogmat nie jest jeszcze powszechnie uznawanym i akceptowanym dogmatem kościelnym, a Elert wskazuje, że na przykład filozofia grecka wpłynęła na spekulacje dotyczące terminu logos, tak jak te, które znajdują się od Justina Męczennika po Orygenesa, które nie włączono do dogmatu, sobór nicejski w swojej mowie o logos nawiązuje na przykład do prologu Ewangelii św. Jana. Zwłaszcza w epoce postnicejskiej historii dogmatów, kiedy dogmatycznie odpowiedziano na pytanie o związek istniejącego wcześniej logos wcielonego w Chrystusie z Bogiem, a dyskusja przeniosła się na kwestię stosunku natury boskiej i ludzkiej w Chrystusie, Werner Elert uznał, że nie spekulacje filozoficzne, lecz obraz Chrystusa w Ewangeliach stał się motywem historii dogmatu. Tak więc późniejsza historia dogmatu, nawet bardziej niż wcześniejsza, stała się próbą zrozumienia nowotestamentowego świadectwa o Chrystusie. „Pojawienie się ewangelicznego obrazu Chrystusa w postnicejskiej dialektyce oznacz początek końca greckiej metafizyki w teologii” (Elert: Kampf um das Christentum, s. 22).

Z powodu niespodziewanej śmierci Werner Elert nie przedstawił spójnej historii dogmatów. Opublikowano szereg prac przygotowawczych i fragmentów jego spuścizny pod tytułem „Der Ausgang der altkirchlichen Christologie“ („Schyłek chrystologii wczesnego Kościoła”).

Dzieła (wybór)

Rudolf Rocholls Philosophie der Geschichte. 1910.
Prolegomena der Geschichtsphilosophie : Studie zur Grundlegung der Apologetik. 1911.
Irrwege bei der Verteidigung des Glaubens. 1920.
Dogma, Ethos, Pathos : Dreierlei Christentum. 1920.
Morphologie des Luthertums. 2 tomy, 1931/1932.
Karl Barths Index der verbotenen Bücher. 1935.
Schrift und Bekenntnis. 1936.
Der christliche Glaube : Grundlinien der lutherischen Dogmatik. 1940.
Abendmahl und Kirchengemeinschaft in der Alten Kirche hauptsächlich des Ostens. 1954.

Literatura

Friedrich Wilhelm Bautz: Elert, Werner. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 1, Bautz, Hamm 1975, s. 1486-1487.
Ernst Kinder: „Elert, Werner” Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 4, Duncker & Humblot, Berlin 1959, ISBN 3-428-00185-0, s. 438 (online).

: Autor: Roman Penkała