Paul Ehrlich

Paul Ehrlich (ur. 14 marca 1854 w Strzelinie (wówczas niem. Strehlen) na Dolnym Śląsku; zm. 20 sierpnia 1915 w Bad Homburg vor der Höhe) – niemiecki lekarz, chemik, bakteriolog, twórca współczesnej chemioterapii. Dzięki metodzie barwienia rozróżnił różne rodzaje komórek krwi, w wyniku czego stało się możliwe zdiagnozowanie licznych chorób krwi. Był odkrywcą salwarsanu – pierwszego w miarę skutecznego lekarstwa przeciwko kile. Poza tym uczestniczył w rozwoju serum leczniczego (surowicy) przeciwko błonicy, co przypisywane jest zwykle tylko Emilowi von Behringowi.

W 1908 roku Paul Ehrlich otrzymał razem z rosyjskim mikrobiologiem Ilja Miecznikowem Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny za prace nad odpornością. (wyznanie mojżeszowe)

Paul Ehrlich. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Ismar, producent likierów, królewski poborca loterii, zwierzchnik gminy żydowskiej w Strzelinie;
• Matka: Rosa (1826-1909), córka Abrahama Weigerta (1785-1868), sukiennika i piwowara w Oleśnie (niem. Rosenberg) na Górnym Śląsku i Rosy Kohn (1791-1866);
• Kuzyn: Carl Weigert (1845–1904), patolog;
• Żona: (ślub w Prudniku, niem. Neustadt in Oberschlesien) od 1883 Hedwig (1864–1948), córka przemysłowca Josepha Pinkusa i Auguste Fränkel;
• Dzieci: dwie córki Stefanie (ur. 1884) i Marianne (ur. 1886).

Życiorys i twórczość

Po ukończeniu szkoły ludowej w Strzelinie Paul Ehrlich uczył się od 1864 do 1872 roku w ewangelickim Gimnazjum im. Marii Magdaleny (niem. Maria-Magdalenen-Gymnasium) we Wrocławiu, gdzie poznał Alberta Neissera. Od 1872 roku studiował medycynę we Wrocławiu, Strasburgu, Fryburgu w Bryzgowi i Lipsku. Jego nauczycielami byli Wilhelm von Waldeyer, Carl Weigert, Julius Cohnheim i Rudolf Heidenhain. W 1877 zdał egzamin państwowy, w 1878 doktoryzował się w Lipsku u Juliusa Cohnheima pracą Beiträge zur Theorie und Praxis histologischer Färbung (Przyczynki do teorii i praktyki barwienia histologicznego).

Po studiach Paul Ehrlich pracował jako asystent i starszy lekarz u internisty Theodora Frerichsa w Charité w Berlinie. W tym czasie zajmował się szczególnie histologią, hematologią i chemią barwienia. W 1885 roku następcą Theodora Frerichsa w Charité został internista Carl Gerhardt, z którym nie układała mu się współpraca. W 1887 roku został Privatdozentem medycyny na uniwersytecie w Berlinie. Brak perspektyw na stałą posadę skłonił Paula Ehrlicha w 1889 roku do otwarcia prywatnej praktyki lekarskiej i założenia małego laboratorium. W 1890 został ponadplanowym profesorem na uniwersytecie w Berlinie. W następnym roku Robert Koch zatrudnił Paula Ehricha w Instytucie Chorób Zakaźnych (Institut für Infektionskrankheiten), gdzie zajmował się kwestiami immunologicznymi. Tam pracował także z Emilem von Behringiem nad rozwojem metody standaryzacji antytoksyny dyfterytowej (surowicy leczącej dyfteryt). Z powodu nowego pola działania, jak również wzrastającej potrzeby standaryzacji oraz kontroli szczepionki i serum leczniczego (surowicy) założono w 1896 roku w Berlinie-Steglitz Instytut Badania i Testowania Serum (niem. Institut für Serumforschung und Serumprüfung), którego dyrektorem został Paul Ehrlich.

We współpracy z dyrektorem ministerialnym Friedrichem Althoffem i burmistrzem Frankfurtu nad Menem Franzem Adickesem, który dążył do przeniesienia wybitnego Instytutu naukowego do swojego miasta, aby w ten sposób stworzyć podwaliny do założenia uniwersytetu, udało się przenieść w 1899 roku Instytut Badania i Testowania Serum do Frankfurtu, gdzie przemianowany został na Instytut Eksperymentalnej Terapii (Institut für experimentelle Therapie). Zakres zadań instytutu, którym kierował Paul Ehrlich, obejmował oficjalne testowanie wszystkich surowic leczniczych podlegających kontroli państwowej, prace higieniczno-bakteriologiczne na rzecz publicznej higieny miasta Frankfurt, jego szpitali i lekarzy oraz teoretyczne badania nad surowicą.

Gdy Paul Ehrlich przybył do Frankfurtu na Menem prowadził już obszerne badania w dziedzinie stosowania materiałów barwiących w diagnostyce. Dzięki nim stało się możliwe podstawowe poznanie komórek krwi. Poza tym było można rozgraniczyć różne choroby krwi, np. różne formy białaczek (łac. leucaemia). W 1888 roku Paul Ehrlich opisał po raz pierwszy symptomy anemii aplastycznej (łac. anaemia aplastica). Z badaniem serum leczniczego błonicy związane były zasadnicze ustalenia o sposobie działania systemu immunologicznego, które znalazły odzwierciedlenie w teorii łańcuchów bocznych Paula Ehrlicha. Stanowiła ona podstawę do zrozumienia procesów, w których organizm reaguje na wtargnięcie obcych substancji, w tym bakterii, i dzięki której otrzymuje ochronę (odporność) przed drobnoustrojami chorobotwórczymi lub ich toksynami. Eksperymentalne prace w nowym Instytucie dotyczyły w pierwszej kolejności kwestii rozwoju teorii odporności. Innymi obszarami pracy naukowej Paula Ehrlicha były badania dotyczące raka i chemioterapii eksperymentalnej. Utworzony w 1901 r. oddział onkologiczny Instytutu zawdzięcza swoje istnienie inicjatywie frankfurckiego obywatela, który przez trzy lata przekazywał darowizny w wysokości 30.000 marek każda. Paul Ehrlich oparł terapię nowotworową na naukowych badaniach medycznych. Należy zauważyć, że zwierzęta laboratoryjne miały zasadnicze znaczenie dla podejścia Paula Ehrlicha do badań doświadczalnych; mogły być one trzymane w dwóch stajniach przy Instytucie.

Paul Ehrlich w gabinecie w Georg-Speyer-Haus, 1910. Źródło: Wikimedia Commons

We Frankfurcie badania Paula Ehrlicha spotkały się z dużym wsparciem tamtejszego przemysłu chemiczno-farmaceutycznego i producentów barwników. Do jego protektorów należał też kuzyn Carl Weigert, który od 1885 roku we Frankfurcie nad Menem kierował katedrą anatomii patologicznej w Senckenbergisches Institut für Pathologie i był ekspertem w barwieniu preparatów patologicznych i anatomicznych, wprowadził barwniki anilinowe w tej dziedzinie. Paul Ehrlich założył, że barwniki poprowadzą drogę do nowych leków, drogę do chemioterapii, która pewnego dnia będzie na równi z terapią surowiczą.

Zrealizowanie planów z zakresu chemioterapii stało się możliwe dla Paula Ehrlicha dzięki założeniu w 1906 roku Chemioterapeutycznego Instytutu Badawczego Georg-Speyer-Haus (Chemotherapeutisches Forschungsinstitut Georg-Speyer-Haus), którego został pierwszym dyrektorem. Instytut powstał dzięki mecenatowi Franziski Speyer, żony zmarłego bankiera Georga Speyera, która chcąc go upamiętnić przekazała w 1904 roku milion marek na urządzenie placówki, a za namową swojego szwagra, profesora Ludwiga Darmstädtera, w 1909 przekazała kolejny milion do dyspozycji Paula Ehrlicha. W mowie podczas poświęcenia Georg-Speyer-Haus we wrześniu 1906 roku Paul Ehrlich wyraził swoje przekonanie o zastosowaniu syntetycznych materiałów chemicznych w leczeniu chorób zakaźnych takich jak malaria, ospa, pomór zwierząt (epizoocja) i syfilis. Celem było opracowanie substancji, które w swoim sposobie działania kierowały się prawami "teorii łańcucha bocznego" i w ten sposób umożliwiały celowe zabijanie czynników chorobotwórczych. Postawił sobie za zadanie leczenie infekcji bakteryjnych poprzez dostarczanie organizmowi środków chemicznych, które niszczą wyłącznie bakterie. Chciał strzelać, jak się wyraził, „czarodziejskimi kulami” w czynnik zakaźny. Idąc tym tokiem myślenia, organiczne związki arsenu stały się przedmiotem analizy, ponieważ badania przeprowadzone z użyciem barwników okazały się zbyt toksyczne. Po wyjaśnieniu przez Paula Ehrlicha i Alfreda Bertheima w 1906 r. prawidłowego składu etoksylu stworzono podstawy do testowania preparatów chemicznych w doświadczeniach na zwierzętach pod kątem ich działania leczniczego na świdrowca (łac. Trypanosoma) i śrubowce (łac. Spirillum), patogeny wywołujące kiłę i inne choroby. Seria doświadczeń doprowadziła do powstania preparatu „606”, nazwanego później salwarsanem, który odegrał szczególną rolę w zwalczaniu kiły. Paul Ehrlich wspierany był w tej pracy przez wybitnych współpracowników, chemików i biologów, którzy pracowali w Instytucie, m.in. Sahachirō Hata (Japonia), który w 1909 r. wypróbował preparatu „606” w badaniach na zwierzętach.

Grób Paula Ehrlicha na Starym Cmentarzu Żydowskim (Alter jüdischer Friedhof) we Frankfurcie nad Menem. Źródło: Wikimedia Commons

1 listopada 1909 roku Paul Ehrlich mówił podczas wykładu w Berlinie o nowym preparacie i pierwszych sukcesach przy jego zastosowaniu. Podczas międzynarodowego kongresu medycznego w Wiesbaden w kwietniu 1910 roku przedstawił osiągnięte sukcesy terapeutyczne dzięki zastosowaniu nowego leku. W celu leczenia klinicznego syfilisu zostały przeprowadzone kolejne próby w szpitalach. W ten sposób stał się jednym z twórców nowoczesnego testowania leków. W grudniu 1910 lek trafił do handlu pod nazwą „Salwarsan” (arsen leczniczy). Ten pierwszy wielki sukces systematycznie badanej i rozwijanej substancji w zastosowaniach medycznych jest powszechnie uważany za początek nowoczesnej chemioterapii, dla której Paul Ehrlich położył fundament. Po założeniu uniwersytetu we Frankfurcie w 1914 został profesorem farmakologii.

Paul Ehrlich był jednym z największych badaczy, który razem z Emilem von Behringiem i Robertem Kochem stworzyli międzynarodową reputację niemieckiej medycyny na przełomie XIX i XX wieku. Jego badania i wywodząca się z nich ogólna wiedza o funkcji i sposobie działania krwi i systemu immunologicznego, zwalczaniu chorób nowotworowych i zakaźnych dały impulsy, które do dziś mają szeroki wpływ na badania w tych dziedzinach medycyny. Wiele jego teorii znalazło dopiero później ostateczne potwierdzenie, m.in. dopiero w okresie biologii molekularnej. Paul Ehrlich pracował od 1899 do śmierci we Frankfurcie nad Menem, gdzie dokonał wielkiej pracy naukowej, za którą dostał w 1908 roku Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny. Dzięki stworzeniu skutecznego środka leczniczego przeciwko kile położył kamień węgielny pod rozwój chemioterapii chorób zakaźnych.

Dzieła (wybór)

Paul Ehrlich opublikował ponad 200 pism fachowych, m.in.

• Das Sauerstoffbedürfnis des Organismus (1885),
• Farbanalytische Untersuchungen zur Histologie und Klinik des Blutes (1891),
• Die Wertbemessung des Diphtherieheilserums und deren theoretische Grundlagen (1897),
• Arbeiten aus dem Kgl. Institut für experimentelle Therapie zu Frankfurt am Main (Heft 1-5, 1906-13),
• Grundlagen und Erfolge der Chemotherapie (1911),
• Die experimentelle Chemotherapie der Spirillosen (z Sahachirō Hata, 1910),
• Abhandlungen über Salvarsan (4 tomy, 1911-14).

Polskie wydania pisma Paula Ehrlicha

• "606" : najskuteczniejszy środek leczniczy syfilisu, "Księgarnia Popularna", Warszawa 1911.
• Szkice o istocie i leczeniu chorób zakaźnych, przeł. Zygmunt Szymanowski, Księgarnia E. Wende i S-ka Warszawa 1911

Literatura

• Martha Marquardt: Paul Ehrlich als Mensch und Arbeiter. Erinnerungen aus dreizehn Jahren seines Lebens. 1902–1915. Stuttgart 1924. (Martha Marquardt była wieloletnią sekretarką Ehrlicha)
• Leibbrand, Werner, Paul Ehrlich w Neue Deutsche Biographie 4 (1959), s. 364-365; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118529358.html#ndbcontent
• Axel C. Hüntelmann: Paul Ehrlich: Leben, Forschung, Ökonomien, Netzwerke. Wallstein, Göttingen 2011, ISBN 978-3-8353-0867-1.

Linki

• Kaltwasser, Inge: Paul Ehrlich w Frankfurter Personenlexikon (Onlineausgabe), http://frankfurter-personenlexikon.de/node/2073