Edvard Munch

Edvard Munch (ur. 12 grudnia 1863 w Løten; zm. 23 stycznia 1944 w Aker (obecnie część Oslo) – norweski malarz i grafik, przedstawiciel symbolizmu. Oprócz 1700 obrazów sporządził liczne rysunki i grafiki. Edvard Munch uważany jest za pioniera nurtu ekspresjonistycznego w malarstwie. Najbardziej znane są jego prace z lat 90-tych, wśród nich Krzyk.

Autoportret (1882).
Źródło: Wikimedia Commons

Życiorys

Edvard Munch wyrastał w norweskiej stolicy Oslo, która w tym czasie nazywała się Christiania (od 1877 Kristiania). Jego rodzicami byli Christian Munch, lekarz wojskowy, bardzo religijny protestant i córka kupca Laura Catherine Bjølstad, która zmarła w wieku 33 lat na gruźlicę, gdy Edvard miał 5 lat. Na gruźlicę zmarła także jego starsza siostra Johanne Sophie, a młodsza siostra Laura chorowała na depresję. Z jego pięcioro rodzeństwa ożenił się tylko brat Andreas, który zmarł kilka miesięcy po ślubie. Ten rodzinny dom, napiętnowany chorobami i śmiercią znalazł wyraz w sztuce Edvarda Muncha. Jego wujkiem był historyk Peter Andreas Munch (1810–1863).

Na życzenie ojca Edvard Munch spędził rok w szkole technicznej, a potem zajął się sztuką, w czym wspierała go ciocia Karen. Studiował dzieła dawnych mistrzów, uczył się rysowania aktów w królewskiej szkole rysunku i brał lekcje u Christiana Krohga (1852–1925). Wczesne prace Edvarda Muncha były inspirowane francuskim realizmem.

W 1885 przebywał krótki czas w Paryżu. W tym samym roku rozpoczął pracę nad obrazem Chore dziecko, w którym zerwał z realizmem. Długo pracował nad tym obrazem, szukając pierwszych wrażeń i malarskiego wyrazu dla bolesnego osobistego przeżycia. W obrazie tym chciał opracować śmierć siostry Sophie. Zrezygnował z przestrzeni oraz formy plastycznej i wprowadził ikoniczną formułę kompozycyjną. Gruba warstwa materiału na jego powierzchni pokazuje wszelkie ślady żmudnego procesu twórczego. Obraz spotkał się z ostrą krytyką, ale pomimo tego Edvard Munch sięgał po ten motyw w późniejszych pracach.

Następne prace Edvarda Muncha były mniej prowokujące. Obraz Inger na plaży (1889), namalowany w Åsgårdstrand koło Horten, ukazuje go jako artystę zdolnego do lirycznego przedstawienia zgodnego z neoromantycznym nurtem tego okresu. W tym samym roku namalował portret przywódcy bohemy kristiańskiej Hansa Henrika Jægera (1854–1910). Przebywanie w towarzystwie Hansa Henrika Jægera stanowiło punkt zwrotny w życiu Edvarda Muncha i źródło wewnętrznych konfliktów. W tym okresie rozpoczął obszerną produkcję rysunków dokumentujących ważne motywy lat 90-tych, jak pisał „chciał namalować swoje życie”.

Jesienią 1889 odbyła się w Christianii wystawa prac Edvarda Muncha, dzięki której otrzymał trzyletnie artystyczne stypendium państwowe. Wyjechał do Paryża, gdzie nastąpił w jego twórczości postimpresjonistyczny przełom połączony z eksperymentami antynaturalistycznymi. W Paryżu dotarła do niego wiadomość o śmierci ojca. Samotność i melancholia w obrazie Noc w Saint-Cloud (1890) często postrzegane są jako jej efekt. Podczas wystawy w 1891 w Christianii pokazał m.in. obraz Melancholia. W tym czasie wykonał pierwsze szkice do najbardziej znanego dzieła Krzyk. Na ten okres przypada też seria obrazów postimpresjonistycznych, z motywami znad Sekwany i jego rodzinnego miasta. Jednakże najważniejsze pozostały dla niego wrażenia duszy, a nie oczu.

Autoportret z butelką wina - Google Art Project

Autoportret z butelką wina (1906).
Źródło: Wikimedia Commons

5 listopada 1892 otworzono wystawę z 55 obrazami Edvarda Muncha w Berlinie, która wywołała wielki skandal. Publiczność i starsi malarze uznali obrazy Muncha za anarchistyczną prowokację i za namową Antona von Wernera (1843–1915) wystawa została zamknięta już 12 listopada 1892. W Berlinie Edvard Munch stał się znany i postanowił tam pozostać. Nawiązał kontakt z pisarzami, artystami i intelektualistami, wśród których byli August Strindberg (1849–1912), Stanisław Przybyszewski (1868–1927), Gustav Vigeland (1869–1943), Holger Drachmann (1846–1908) i Julius Meier-Graefe (1867–1935).

W grudniu 1893 zaprezentował w Berlinie kolejne obrazy m.in. sześć stanowiących serię zatytułowaną Miłość. Był to początek cyklu Fryz życia, „poematu o życiu, miłości i śmierci”. Do tego cyklu należą m.in. Wichura, Blask księżyca, Gwieździsta noc, w których można odnaleźć wpływ malarza Arnolda Böcklina (1827–1901). Inne motywy jak Róża i Amalia i Wampir ukazują ciemną stronę miłości. Tematem kilku obrazów była śmierć (Śmierć w pokoju chorego, 1893). Rok później cykl został wzbogacony o kolejne motywy jak strach, popiół, Madonna i Sfinks (Kobieta w trzech stadiach). Obraz Kobieta w trzech stadiach utrzymany jest całkowicie w duchu symbolizmu.

W 1896 Edvard Munch opuścił Berlin i osiadł w Paryżu. Tutaj poświęcił się grafice. Już w Berlinie zaczął się zajmować rytownictwem i litografią. Planował wydanie teczki pt. „Lustro, graficzny odpowiednik cyklu Fryz życia. W Paryżu sporządził także plakaty i rozpoczął ilustracje do Kwiatów zła Charles'a Baudelaire'a (1821–1867).

W 1898 wrócił do Norwegii, gdzie tworzył ilustracje do tekstów Augusta Strindberga do specjalnego wydania niemieckiego czasopisma Quickborn. Namalował także serię pejzaży, których tematem były fiordy wokół Christianii. Uważane one są za szczytowy punkt nordyckiego symbolizmu.

W 1902 pokazał na wystawie Secesji Berlińskiej cały cykl Fryz życia. Stopniowo portrety, często całych postaci, stawały się istotną częścią prac Edvarda Muncha. Portret grupowy Czterej synowie doktora Maxa Linde (1904, Museum Behnhaus, Lubeka) został sklasyfikowany jako główne dzieło nowoczesnego malarstwa portretowego.

Lata 1902–08 spędził w większości w Niemczech m.in. w Berlinie, Lubece (1903), Weimarze (1904), Chemnitz (1905) oraz Ilmenau i Bad Kösen (1905/1906). W maju 1906 zmarł Henrik Ibsen (1828–1906) i jesienią tegoż roku Edvard Munch wykonał projekty scenografii do jego sztuki Upiory, którą w Berlinie wystawił Max Reinhardt (1873–1943). Odtąd Ibsen odgrywał ciągle coraz większą rolę w świadomości Muncha. Autoportret z butelką wina (1906) pokazuje bezsilną, przygarbioną postać, siedzącą przy stole, która wykazuje duchowe pokrewieństwo z Oswaldem z dramatu Ibsena.

Na zamówienie wykonał monumentalny portret Fryderyka Nietzschego (1844–1900) i podczas kilku pobytów w Weimarze sportretował również jego siostrę Elisabeth Förster-Nietzsche (1846–1935). Portret Fryderyka Nietzschego był jedynym, który artysta wykonał na podstawie fotografii.

Sukcesowi artystycznemu towarzyszył wewnętrzny konflikt. Problemem stał się alkohol i brak zrównoważenia psychicznego. Dręczyły go wspomnienia tragicznej miłości do Tulli, która w 1902 zakończyła się sceną z rewolwerem, w której Edvard Munch został postrzelony w lewą rękę. Wprawdzie nigdy nie przezwyciężył tego wstydu, ale w tym okresie historia ta stała się jego obsesją. Rysy Tulli zauważyć można m.in. w Śmierci Marata (dwie wersje z 1907). Problemy alkoholowe i psychiczne spowodowały, że zdecydował się na ośmiomiesięczny pobyt w klinice dla psychicznie chorych w Kopenhadze, gdzie był pod opieką psychiatry Daniela Jacobsona (1861–1939). W 1908 wykonał tam portret swojego lekarza oraz rysunki przedstawiające psychiatrę i jego asystentkę.

Od 1909 do końca życia Edvard Munch mieszkał w Norwegii. Początkowo w Kragerø, gdzie namalował kilka klasycznych pejzaży zimowych. Tutaj wykonał prace, które w 1916 zamontowane zostały w auli uniwersytetu w Oslo. Motywem tła był wschód słońca nad fiordem. Jednocześnie wykorzystał potencjał symboliczny światła. W 1916 kupił posiadłość w Ekely koło Christianii. Teraz w jasnych, mocnych kolorach malował obrazy krajobrazów oraz ludzi w ich harmonii z naturą.

Edvard Munch zmarł 23 stycznia 1944 w Aker.