Eduard von Hartmann

Karl Robert Eduard von Hartmann (ur. 23 lutego 1842 w Berlinie; zm. 5 czerwca 1906 w Gross Lichterfelde) - niemiecki filozof. Głosił teorię pesymizmu historiozoficznego. (wyznania ewangelickiego)

Karl Robert Eduard von Hartmann - Philosoph
Eduard von Hartmann.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Robert (pruski tytuł szlachecki w 1862, 1802-76), pruski generał-major, syn Daniela (pruski komisarz sądowy we Wschowie (wówczas niem. Fraustadt), potem radca kryminalny w Głogowie (wówczas niem. Glogau) i Christiane George; matka Johanna (1804-80), córka chirurga sztabowego Johanna Carla Heinricha Dohse w Berlinie i Marii Catharine Runge; - ożenił się 1) w Charlottenburgu 1872 z Agnes (1844-77), córką pułkownika Tauberta, 2) w Bremie (niem. Bremen) w 1878 z Almą z domu Lorenz (1854-1931); z pierwszego małżeństwa miał córkę, z drugiego syna i 3 córki.

Życiorys

Eduard von Hartmann uczęszczał do Friedrich-Werdersche-Gymnasium w Berlinie, które ukończył jako najlepszy uczeń. W 1858 r. wstąpił do berlińskiego regimentu artylerii, gdzie awansował na pierwszego porucznika. Kiedy po zmiażdżeniu rzepki w kolanie okazało się po dwuletnim leczeniu, że nie ma nadziei na poprawę zdrowia, zrezygnował w 1865 r. z dalszej służby wojskowej. W tych latach próbował swoich sił w malarstwie i muzyce, ale uznał, że nie posiada »twórczego geniuszu« i poświęcił się prywatnym studiom filozoficznym. Szczególnie zainteresowały go dzieła Arthura Schopenhauera, Georga Wilhelma Friedricha Hegla i Friedricha Wilhelma Josepha von Schellinga. Końcem 1864 r. rozpoczął pisanie dzieła »Philosophie des Unbewußten« (Filozofia nieświadomości), które ukazało się w 1868 r. i uczyniło go nagle bardzo znanym. Według podziału, którego Hartmann dokonał w swojej twórczości przypadło ono na pierwszy okres czyli lata 1868-1878. Nie przyjął proponowanych mu stanowisk profesora na uniwersytetach w Lipsku, Getyndze i Berlinie, częściowo żeby zachować niezależność, a poniekąd także z powodu bólów kolana, które po upadku i trzech bezskutecznych operacjach przykuły go do łóżka, a później właściwie przebywał praktycznie cały czas w domu.

Trzy dzieła systemowe jego drugiego okresu twórczości (1878-87) dotyczące etyki, filozofii religii i estetyki nie znalazły żadnego zainteresowania w środowisku fachowców. Wciąż traktowany był jako »filozof modny« jak napisał Friedrich von Bodenstedt. Podobnie stało się z jego historyczno-filozoficznymi, politycznymi i socjologicznymi pracami trzeciego okresu, które przeważnie napisał w latach 1887-95. Przełom nastąpił dopiero po ukazaniu się jego najwybitniejszego dzieła »Kategorienlehre« (1896, Teoria kategorii), które rozpoczęło czwarty rozdział w jego twórczości i stało się zwieńczeniem jego systemu.

Poglądy

Filozofia natury i metafizyka

Duński filozof Harald Høffding (1843-1931) przedstawił jego filozofię jako »neoromantyczną reakcję przeciw realizmowi nauk przyrodniczych". Podobnie jak Gustav Theodor Fechner przyjmuje siły atomu jako ostatnie elementy materii, więc jego zdaniem rozumiemy te ostatnie siły dopiero wtedy, kiedy zrozumiemy jak powstały z nieświadomej woli i wyobrażenia. Wszędzie, gdzie Hartmann sądzi, że znalazł lukę w naukowym objaśnieniu, powołuje - wprawdzie nie wszechmoc Stwórcy, ale cudowny środek nieświadomości. »Świadomy rozum jest tylko negujący, krytykujący, kontrolujący, korygujący, mierzący, porównujący, kombinujący,..., ale nigdy twórczo produktywny i wynalazczy.« W ten sposób człowiek zależy raczej »całkowicie od nieświadomości«, »źródła jego życia«, »tchnienia epoki«. Przykładowo zasada doboru naturalnego Darwina jest tylko mechanicznym środkiem nieświadomości w rękach angielskiego uczonego. Nieświadome panuje zarówno w sferze fizycznej (np. instynkt) i duchowej (np. życie duchowe, uczucia, estetyczne osądy) człowieka. Nieświadome jest jedynym, wszystko obejmującym, bezosobowym indywiduum. Hartmann unika imienia »Bóg«, ponieważ chce uniknąć wszystkich antropomorficznych wyobrażeń. Wychodząc z tego pojmowania »absolutu« opracowywał stopniowo wszystkie dyscypliny filozoficzne.

Etyka pesymizmu

Eduard von Hartmann próbował połączyć pesymizm i »wolę« Schopenhauera z filozofią rozwoju Schellinga (nieświadomość) i Hegla (duch). Twierdził, że jeśli rozważamy zauważalne panowanie zła na świecie trzeba powiedzieć, że świat nie zawdzięcza swojego powstania zasadom rozumnym lecz irracjonalnym, które znajdują się w ślepej, bezcelowej »woli«. Widoczna idea, rozumnej świadomości, próbuje stopniowo przywrócić harmonię i pojednanie świata, w czym ludzkość uczy się poznawać nędzę swego życia i uwalnia od różnych iluzji. Początkowo oczekuje człowiek szczęścia w swoim obecnym życiu (dzieciństwo, okres antyczny), później w lepszym świecie (okres młodości, średniowiecze), teraz (wiek męski, czasy nowożytne) raczej w pewnym dawnym stanie szczęścia ludzkości. Mędrzec uznaje raczej, że każdy postęp kultury związany jest z rosnącym spadkiem błogości (zbawienia). Wynika z tego, że najwyższą formą etyki nie jest miłość do ludzi i nadzieja rozwoju lecz współczucie z ucieleśnionym i dlatego cierpiącym »absolutem«, którego cel realizuje się przez zupełne zlikwidowanie »woli«! A wybawieniem świata jest koniec świata. Nasz pesymizm oczywiście zapisuje wystąpienie tej najwyższej formy w jakiejś nieokreślonej przyszłości. Jeśli w gruncie rzeczy wolałoby się niebyt niż byt, to jednak świat obecny jest nadal najlepszym ze wszystkich możliwych! Hartmann przyznaje się niemniej do »ewolucyjnego optymizmu«: »Wierzymy w ostateczne zwycięstwo coraz jaśniej promieniującego rozumu nad nierozsądkiem ślepej woli.« Pryncypium filozofii praktycznej polega zatem na tym, żeby »cele nieświadomego zrobić celami świadomego«. Uważa, że istnieje jednocześnie prawdziwa religia ducha, która przyjdzie w przyszłości, »konkretny monizm«.

Stanowisko teoriopoznawcze

Bez wątpienia »nieświadome« i »niewyjaśnione« ukazuje się w naszym życiu w najróżniejszy sposób, ale Hartmann czyni z tego najwyższą zasadę. W późniejszym czasie , zwłaszcza w »Kategorienlehre« (1896) sformułował swoje stanowisko teoriopoznawcze jako »transcendentalny realizm«. Realizm, ponieważ widział »realną« egzystencję »rzeczy« poza naszym wyobrażeniem, transcendentalny, ponieważ są one wszelako podporządkowane formom poznania. Oczywiście kategorie są także nieświadomymi funkcjami intelektu (traktowanie metafizyczne), ale odnoszą się również do realnie ukazującego się świata i natury (traktowanie obiektywne) i wyjawiają się w subiektywnej świadomości przez pewne formalne części składowe siebie samych, »pojęcia kategorialne« (Kategorialbegriffe). Hartmann rozróżnia kategorie odczuwania (jakość, intensywna i ekstensywna jakość), spojrzenia (przestrzenności) i myślenia. W tej ostatniej wyróżniał podkategorie myślenia porównującego, rozdzielającego i łączącego, mierzącego, zamykającego, modelującego i spekulatywnego. Podkategoriami ostatnio wymienionych są przyczynowość, finalność i substancjalność. Hartmann swoje pierwsze pismo »Philosophie des Unbewußten« określił później jako stojące poza jego systemem »dzieła programowego« i za ukoronowanie swojej filozofii uważał »Kategorienlehre«, w której przedstawił swoją teorię poznania, kontynuował filozofię natury i zbudował metafizykę na systematycznych podstawie.

Jasny język, zrozumiałe sformułowanie myśli i podążanie z nowym nurtem czasu zapewniły książkom Hartmanna dużą popularność. Później jego znanym zwolennikiem był Arthur Drews, który w książkach »Eduard von Hartmann's Philosophie und der Materialismus in der modernen Kultur« (1889) i »Die deutsche Spekulation seit Kant« (1892) próbował wykazać, że filozofia Hartmanna jest konsekwencją wszystkich poprzednich systemów filozoficznych. System jego nie wywarł dużego wpływu na filozofię XX w., czego przyczyna może leżeć w tym, że Eduard von Hartmann pomimo wszystkich starań nie miał oryginalnego stosunku do świata. Największy wpływ jego filozofia wywarła na Maxa Schelera, a interesował się nią też przedstawiciel witalizmu Hans Driesch.

Dzieła (wybór)

  • Über die dialektische Methode, 1868.
  • Philosophie des Unbewußten, 1869.
  • Erläuterungen zur Metaphysik des Unbewußten, 1874.
  • Wahrheit und Irrtum im Darwinismus, 1875.
  • Phänomenologie des sittlichen Bewusstseins, 1878.
  • Die Krisis des Christentums in der modernen Theologie, 1880.
  • Zur Geschichte und Begründung des Pessimismus, 1880.
  • Die Religion des Geistes, 1882.
  • Philosophische Fragen der Gegenwart, 1885.
  • Ästhetik, 2 tomy, 1886-87.
  • Kritische Wanderungen durch die Philosophie der Gegenwart, 1890.

Literatura

Linki

Nowości

Popularne artykuły

Tematy pokrewne