Gustave Courbet

Jean Désiré Gustave Courbet (ur. 10 czerwca 1819 w Ornans koło Besançon; zm. 31 grudnia 1877 w La-Tour-de-Peilz (Szwajcaria)) - francuski malarz i rzeźbiarz, główny przedstawiciel realizmu francuskiego i autor terminu „realizm” w odniesieniu do współczesnego mu nurtu artystycznego. Jego malarstwo wywoływało skandal wśród współczesnych i zainteresowanie nielicznych prywatnych kolekcjonerów. Jego admiratorzy cenili go wyżej niż Tycjana czy Rubensa, a przeciwnicy uważali go za pacykarza, wielkiego szarlatana bez talentu.

Swoje płótna pokrywał ciemnym, prawie czarnym, tłem z asfaltu, od którego przechodził do wyrazistości, szczegółów postaci i pejzaży, nakładając na nie akcenty jaśniejszych kolorów. Technikę tę zapożyczył z flamandzkiej szkoły malarskiej. Jeśli podkład nie został odizolowany werniksem szelakowym, smoła ta z czasem przebija się przez farbę i ma tendencję do ciemnienia i niebezpiecznego pękania powierzchni jego obrazów.

Gustave Courbet - autoportret. Mężczyzna z fajką.
Gustave Courbet - autoportret. Mężczyzna z fajką (1848-49). Musée Fabre, Montpelier.
Źródło: Wikimedia Commons

Biografia

Pochodzenie i wczesne lata

Gustave Courbet pochodził z zamożnej i szanowanej w regionie rodziny mieszczańskiej. Jego dziadek był sędzią pokoju w Amancey. Był najstarszym dzieckiem wielkiego ziemianina Éléonora Régisa Courbeta (1798-1882), który posiadał gospodarstwo rolne i ziemię we wsi Flagey , położone w departamencie Doubs. Po ślubie z Suzanne Sylvie Oudot (1794-1871), krewną profesora prawa w Paryżu, ojciec zarządzał także ponad 600 hektarową winnicą w Ornans w dolinie rzeki Loue, gdzie urodził się Gustave Courbet oraz jego pięcioro rodzeństwa, z których przeżyły tylko trzy siostry: Thérèse (1824-1925), Zelie (1828-1875) i Juliette (1831-1915). Z mamą, która grała na flecie, i siostrami często muzykował.

Portret de Juliette Courbet 175px

Juliette Courbet, 1844.
Źródło: Petit Palais (Paryż).

Portret Zelie Courbet

Zélie Courbet, ok. 1842.
Źródło: Petit Palais (Paryż) (Paryż).

Regis Courbet, ojciec artysty

Régis Courbet, ojciec artysty, 1874.
Źródło: Petit Palais (Paryż) (Paryż).

 

W 1831 r. rozpoczął jako eksternista naukę w seminarium w Ornans, gdzie otrzymał m.in. lekcje rysunku u Claude'a-Antoine'a Beau, byłego ucznia Antoine'a-Jeana Grosa. Z tego okresu zachowało się jego pierwsze płótno, autoportret, który namalował w wieku 14 lat (1833, Paryż, Musée Carnavalet). Od 1837 r. kontynuował naukę w koledżu królewskim w Besançon, w którym lekcje rysunku prowadził Charles-Antoine Flajoulot (1774-1840), były uczeń Jacques'a-Louis'a Davida. W 1839 r. sporządził cztery litografie jako ilustracje do tomiku wierszy Maxa Buchona (1818–1869). Jednak rodzice chcieli początkowo, aby został inżynierem, ale słabe wyniki z matematyki spowodowały, że w listopadzie 1839 r. zaczął w Paryżu studia prawnicze. Wkrótce w Paryżu zaczął odwiedzać tamtejsze muzea, kopiował dzieła hiszpańskich i holenderskich mistrzów, a spośród malarzy francuskich szczególnie podziwiał Théodore'a Géricaulta (1791-1824) i Eugène'a Delacroix (1798-1863). Zaniedbał prawo na korzyść malarstwa. W rzeczywistości większość czasu spędzał w atelier paryskiego malarza Charles'a de Steubena (1788-1856), a także w warsztacie malarza Nicolas'a-Auguste'a Hesse (1795-1869). Jednak jego prawdziwym profesorem stała się natura, na łonie której przebywał podczas ulubionych polowań i wędkarstwa. Gdy nie malował natury, kopiował dzieła holenderskich, flamandzkich i weneckich mistrzów. Chciał oddać szczerze to, co widział i czuł. W 1840 r. Gustave Courbet postanowił przerwać studia prawnicze i zostać malarzem, na co rodzice wyrazili zgodę i nadal przesyłali mu pieniądze. 21 czerwca 1840 r. Gustave'owi Courbetowi udało się zwolnić ze służby wojskowej.

Wiosną 1841 r. odkrył wybrzeże Normandii - był to jego pierwszy pobyt nad morzem. W tym czasie przebywał też w lesie Fontainebleau (fr. Forêt de Fontainebleau), który stał się inspiracją dla wielu artystów, takich jak malarze Camille Corot, Claude Monet, Auguste Renoir, Paul Cézanne, Georges Seurat, czy pisarze Victor Hugo, George Sand, Honoré de Balzac, Gustave Flaubert, Guy de Maupassant, Marcel Proust i wielu innych. Wiele z jego pierwszych płócien zaginęło. Inspiracji szukał też w literaturze, min. u Goethego („Nuit de Walpurgis”; Noc Walpurgi), Viktora Hugo („Odalisque”; Odaliska) i George Sand („Lélia”; Lelia).

Lata czterdzieste: trudny początek

Początkiem 1841 r. Gustave Courbet zaprezentował płótno „Portraits d'Urbain Cuenot et Adolphe Marlet” („Portrety Urbaina Cuenota i Adolphe'a Marleta”) jurorom Salonu Paryskiego (fr. Salon de Paris), którzy je odrzucili. W 1842 r. zamieszkał w Dzielnicy Łacińskiej (fr. Quartier latin), gdzie zajmował swoje pierwsze atelier przy rue de la Harpe 89. Jako wolny słuchacz uczęszczał do Académie Suisse, ale szybko z niej zrezygnował, oceniając ćwiczenia (anatomia, model itp.) jako nieinteresujące. W 1842 r. zaprezentował jury Salonu Paryskiego dwa małe obrazy „Halte de chasseurs” („Postój myśliwych”) i „Un intérieur” („Wnętrze”), które zostały odrzucone. Zaprezentowane w 1843 r. płótna „Portrait de Paul Ansout” („Portret Paula Ansout”) i „Portrait de l'auteur” („Portret autora”) jurorzy Salonu ponownie odrzucili. Autoportrety stanowiły u malarza dużą część jego twórczości, w czym niektórzy krytycy dopatrywali się jego egocentryzmu. Dopiero w 1844 r., dzięki rekomendacji Hesse, jurorzy Salonu przyjęli jego obrazy „Loth et ses filles” („Lot i jego córki”), „Étude de paysage” („Studium pejzażu”) i „Portrait de l'auteur” („Portret autora” znany jako „Autoportret z czarnym psem”, 1842, Petit Palais), z których wystawiono tylko ten ostatni. W następnym roku zaprezentował jurorom Salonu pięć płócien, z których przyjęli tylko „Guitarrero, jeune homme dans un paysage („Gitarzysta, młody mężczyzna na tle krajobrazu” 1844, Nowy Jork, Collection Hitesman), który wpisywał się w styl trubadurów (malarstwo rodzajowe z pretensjami historycznymi, anegdotycznymi rozpowszechnione w tym czasie głównie we Francji).

Autoportret z czarnym psem.

Autoportret z czarnym psem, 1842.
Źródło: Petit Palais (Paryż).

Mężczyzna z skórzanym pasem

Człowiek w skórzanym pasie, 1845-1846.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

Ranny człowiek.

Ranny mężczyzna, 1844-1854.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

 

Od początku 1846 r. jego styl ewoluował, jego paleta ściemniła się, a Salon na osiem przedstawionych płócien w marcu, wybrał jedynie „Portrait de l'artiste” („Portret artysty”) znany dzisiaj pt. „Mężczyzna z paskiem skórzanym”. Niektórzy jurorzy i krytycy rozpoznali malarza i w konsekwencji umieścili obraz z pola widzenia opinii publicznej. Gustave Courbet poczuł się głęboko dotknięty. Latem, na zaproszenie holenderskiego handlarza H. J. van Wisselingha (1816-1884), którego poznał rok wcześniej w Paryżu, udał się na zwiedzanie Belgii i Holandii. W Holandii sporządził kopie obrazów Rembrandta oraz weneckich i hiszpańskich mistrzów.

W latach czterdziestych Gustave Courbet związał się z Virginie Binet (1808-1865), która była także jego modelką. W 1847 roku urodził się ich syn Désiré Alfred Émile (1847-1872), którego Courbet nigdy nie uznał oficjalnie. Związek Gustave'a Courbeta z Virginie Binet, o którym mało wiadomo, trwał dziesięć lat i zakończył się na początku 1850 roku.

9 stycznia 1848 r. mer wioski Saules, blisko Ornans, zaoferował artyście 900 franków za obraz religijny do wiejskiego kościoła, przedstawiającego świętego Mikołaja wskrzeszającego małe dzieci (datowany na 1847 rok, eksponowany w Muzeum Courbeta, wydaje się pochodzić z lat 1844-45). Rewolucja i proklamowanie republiki natychmiast przyniosły efekt: Salon, utrzymany w mocy 15 marca 1848 r., przyjął za jednym zamachem trzy rysunki i siedem obrazów Courbeta. Krytycy chwalili obraz „Le Violoncelliste” („Wiolonczelista”), nowy autoportret, o którym mówiono, że jest inspirowany Rembrandtem.

Przed końcem 1848 r. zamieszkał w atelier przy rue Hautefeuille 32, niedaleko piwiarni Andler-Keller, do której już uczęszczał od lat, jednej z pierwszych tego typu w Paryżu, prowadzonej przez "Mère Grégoire", której portret namalował w 1855 roku. Przychodzili tam Charles Baudelaire, Auguste Clésinger, Max Buchon, Alphonse Promayet, Henry Murger, Alexandre Schanne i cała reszta bohemy paryskiej. Piwiarnia Andler stała się „świątynią realizmu”. W czasie rewolucji Courbet znalazł się w samym centrum artystycznego i politycznego fermentu. Przyjaźnił się z artystami, którzy chcieli zaproponować odmienną drogę do romantyzmu i akademizmu. Najjaśniejszymi umysłami tej zmiany byli tacy twórcy, jak Charles Baudelaire i Hector Berlioz, których portrety malował. Pod wpływem impulsów przyjaciela Champfleury'ego, który podziwiał jego płótno „La Nuit de Walpurgis” („Noc Walpurgi”), Courbet położył podwaliny pod swój własny styl, który sam nazwał „realizmem”, posługując się terminem stworzonym przez członków piwiarni, zauważając de facto, że to malarstwo już istniało. W czerwcu jego przyjaciele Champfleury, Baudelaire i Charles Toubin założyli gazetę „Le Salut public”, której drugi numer opatrzony był grawerowaną winietą według Courbeta.

W marcu 1849 r. Champfleury, który stał się jego mentorem, sporządził dla malarza listę jedenastu dzieł proponowanych na Salon, a Baudelaire napisał notatki towarzyszące tej przesyłce. Jury, wybrane przez samych artystów, wybrało sześć obrazów i jeden rysunek. Wśród nich znalazł się m.in. obrazy „La vendange à Ornans” („Winobranie w Ornans”), „Le château de Saint-Denis” („Zamek Saint-Denis”) i „Une après-dinée à Ornans” („Popołudnie w Ornans”), który przyniósł mu medal drugiej klasy, aprobatę krytyków takich jak Francis Wey, malarzy Ingresa i Delacroix oraz pierwszy zakup przez państwo za kwotę 1 500 franków. To duże płótno - 250 × 200 cm - przyniosło mu sławę i było formatem, który Courbet będzie stosował w przyszłości. Status nagrodzonego w Salonie zwolnił go teraz z aprobaty jury i dlatego mógł odtąd swobodnie wnosić do Salon co tylko zechciał.

Od 1848-1849 jego malarstwo sprzeciwiało się kryteriom akademizmu, idealizmu i romantycznej przesady; przekraczając hierarchię gatunków, wywoływało skandal wśród współczesnych i zainteresowanie nielicznych prywatnych kolekcjonerów.

Wśród nowych przyjaciół Courbeta znalazł się filozof i prekursor anarchizmu Pierre-Joseph Proudhon, którego odwiedził podczas jego pobytu w więzieniu Sainte-Pélagie, gdzie filozof był osadzony za „obrazę prezydenta Republiki”. Kiedy w stolicy doszło do gwałtownych demonstracji, Gustave Courbet zdecydował się w czerwcu 1849 r. wrócić do Ornans, ale dopiero w sierpniu przybył do rodzinnego miasta, gdzie ojciec urządził mu nowe atelier. 26 września zaczął obraz „Les Casseurs de pierres” („Kamieniarze”), a w grudniu „Un enterrement à Ornans” („Pogrzeb w Ornans”, format 315 × 668 cm), na którym przedstawił notabli Ornans i członków swojej rodziny.

Ten powrót do korzeni w rodzinnym kraju zmienił jego sposób malowania: definitywnie porzucił „romantyczny” styl niektórych z pierwszych wystawianych obrazów. Inspirowane regionem wiejskim, pierwsze dzieło tego okresu jak „L'Après-dînée à Ornans”. Courbet zorganizował małe wystawy swoich prac w kaplicy seminarium obok swojej pracowni w kwietniu, potem wystawę tych samych obrazów w Besançon w maju, a wreszcie w Dijon w czerwcu. W sierpniu 1850 r. wrócił do Paryża.

Lata 1850 - 1860

Podczas Salonu Paryskiego, od jego otwarcia 30 grudnia, ekspozycja obrazu „Un enterrement à Ornans” („Pogrzeb w Ornans”) wywołała skandal i zdziwienie wśród krytyków, podobnie jak „Les Casseurs de pierres” („Kamieniarze”), ponieważ po raz pierwszy temat życia codziennego namalowano w rozmiarze zarezerwowanym dotychczas dla tematyki religijnej, historycznej czy mitologicznej. Proudhon powitał płótno „Kamieniarze” jako pierwsze dzieło socjalistyczne. Pomimo, że Courbet wystawił osiem obrazów, żaden nie został nagrodzony ani sprzedany. W rzeczywistości Courbet podążał drogą swoich flamandzkich i niderlandzkich mistrzów, przedstawiał środowisko, w którym żył, a sceny wiejskie, kiermasze i wesela wiejskie pojawiały się także u Holbeina, Velázqueza czy Murillo jako wizerunki życia codziennego.

Lato 1851 r. spędził na podróżach i wypoczynku. Przebywał w Berry, Brukseli, Monachium. W listopadzie wrócił do Ornans, podczas gdy w Paryżu wznowiły się niepokoje polityczne. Malarz został nawet oskarżony, że jest „agitatorem socjalistycznym”. W grudniu zaczął malować obraz „Les Demoiselles de village” (1852; „Panienki ze wsi”), na którym uwiecznił swoje trzy siostry. Wkrótce postanowił też stworzyć duże kompozycje aktów, czym zaatakował jeden z ostatnich bastionów akademizmu tego okresu. Wywołały one sankcje ze strony urzędników i oburzenie krytyków m.in. Théophile'a Gautiera.

Zaprezentowane na Salonie w 1853 r. płótno „Les Baigneuses” („Kąpiące się”) wywołało jeszcze więcej kontrowersji, a Gustave Courbet odniósł sukces jako autor kolejnego skandalu. Tymczasem, pomijając jadowitą krytykę Gautiera, można w obrazie zauważyć wpływ Rubensa, którego obrazy podziwiał podczas pobytu w Belgii w 1846 r., dokąd wracał w 1851 i w latach 60-tych i gdzie stworzył sieć nabywców swoich dzieł. W ten sposób, oprócz Brukseli i Antwerpii, od końca 1851 roku był regularnie wystawiany we Frankfurcie, gdzie gust publiczności znów był podzielony między entuzjazmem a niezrozumieniem. Dzięki tym działaniom Courbet osiągnął cel, do którego dążył, i odtąd żył ze swojej sztuki. Jednym z nielicznych kupców francuskich w tej epoce był Alfred Bruyas (1821-1876), makler z Montpellier i wspólnik w banku Tissié-Sarrus, kolekcjoner obrazów, do których w tym czasie należały dzieła Camille'a Corota, Thomasa Couture'a, Díaza de la Peña i Eugène'a Delacroix. W 1853 r. Bruyas zakupił obrazy „Les Baigneuses” („Kąpiące się”) i „La Fileuse endormie” („Śpiąca prządka”).

W maju 1854 r. Courbet przebywał u Bruyasa w Montpellier, gdzie podczas dłuższego pobytu uwiecznił surowe piękno pejzażu Langwedocji. Jesienią zachorował i opiekowała się nim bliska przyjaciółka Bruyasa, piękna Hiszpanka, którą uwiecznił w obrazie „Une Dame espagnole” (1855; „Hiszpańska dama”). Od listopada Courbet pracował w Paryżu i Ornans nad dziesięcioma płótnami, w czym pomagali mu Bruyas, Francis Wey, Baudelaire, Champfleury, które miały być prawdziwym zamachem stanu w malarstwie.

W 1855 r. Gustave Courbet postanowił zorganizować własną wystawę, w czasie kiedy miała miejsce w Paryżu wystawa światowa. Uzyskał zgodę ministerstwa na budowę pawilonu w pobliżu Palais de l'Industrie, gdzie miała odbyć się wystawa światowa oraz pozyskał Alfreda Bruyasa, który sfinansował przedsięwzięcie. Wydał afisze i mały katalog. Inauguracja „pawilonu realizmu” odbyła się 28 czerwca, a zamknięto go późną jesienią. W prasie ukazywały się liczne karykatury obrazów i portretów malarza. Po 1855 roku Baudelaire zdystansował się jednak od malarza.

Rok 1856 zaowocował u Courbet'a nowym rozwojem w sposobie przedstawiania życia codziennego, powracając przy tym do scen rodzajowych i portretów oraz tworząc serię obrazów, które zapowiadały następne dwadzieścia lat nowoczesnego malarstwa. „Les Demoiselles des bords de la Seine” („Panienki znad Sekwany”) to obraz kluczowy, pokazany na Salonie Paryskim w czerwcu 1857 roku, wśród trzech pejzaży i dwóch portretów, w tym aktora Louisa Gueymarda - Courbet otrzymywał później coraz więcej zleceń o takim charakterze. Inne kompozycje, jak „Femme en habit de cavalière” (1856; „Kobieta w ubraniu jeźdźca”), nie pozostały obojętne młodym malarzom, takim jak Édouard Manet, który zaprzyjaźnił się z Courbetem, zanim zerwał z nim i jego skandalicznym „naturalizmem”.

W latach 1857-1858 Gustave Courbet przebywał kilka miesięcy w Frankfurcie nad Menem, gdzie namalował liczne portrety i pejzaże. Tam też odkrył polowanie z psami gończymi, które go miało później zainspirować. W tym czasie przebywał też ponownie w Belgii. Szwajcarski malarz Barthélemy Menn zorganizował w 1857 r. i w 1859 r. wystawy prac Courbet'a, Camille'a Corota, Charlesa-François Daubigny'ego i Eugène'a Delacroix w Genewie, które jednak nie odbiły się echem w prasie lokalnej. W czerwcu 1859 r. odkrywał po raz drugi wybrzeże normandzkie.

Lata 1860 - 1870

W latach 60-tych XIX wieku przebywał rzadziej w Paryżu niż na prowincji czy zagranicą. Cały czas pozostał wierny Ornans, przez długi czas przebywał w sąsiedniej Jurze, aż wreszcie został w Normandii, nad morzem, które coraz bardziej go fascynowało. 6 marca 1860 r. kupił w Ornans budynek, w którym urządził swoje mieszkanie i duży warsztat.

Młode panienki z wioski

Młode panienki z wioski, 1851-1852.
Źródło: Metropolitan Museum of Art (Nowy Jork).

Kobieta w stroju jeździeckim

Kobieta w stroju jeździeckim, 1856.
Źródło: Metropolitan Museum of Art (Nowy Jork).

Psy myśliwskie z martwym zającem

Psy myśliwskie z martwym zającem, 1857.
Źródło: Metropolitan Museum of Art (Nowy Jork).

 

W Salonie Paryskim w 1861 r. zaprezentował 5 płócien, z których największe uznanie zyskał obraz „Le combat de cerfs” („Walka jeleni”), zakupiony przez państwo za 41 900 franków. 9 grudnia 1861 r. na prośbę Jules'a-Antoine'a Castagnary'ego zaczął w Paryżu prowadzić warsztaty malarskie dla 31 studentów, lecz już 29 grudnia wycofał się z tego przedsięwzięcia uważając, że: nie może nauczyć własnej sztuki, ani jakiejkolwiek innej szkoły, ponieważ sztuka jest zjawiskiem indywidualnym, rezultatem talentu, własnej inspiracji i własnych studiów nad tradycją. Podczas pobytu w Saintonge zrealizował w 1861-1862 serię martwych natur. Courbet zrozumiał wagę tego tematu, co utorowało drogę kompozycjom impresjonistycznym.

W latach 1862-1863 przebywał w Saintes i brał udział wraz z Corotem, Louis'em-Augustinem Auguinem i Hippolyte'em Pradelles'em, w plenerze zwanym „grupą Port-Berteau” od nazwy miejsca nad brzegiem Charentu (w gminie Bussac-sur-Charente) przyjętego dla wspólnych sesji malarskich. Zbiorowa wystawa 170 prac została zaprezentowana publiczności 15 stycznia 1863 roku w ratuszu w Saintes. To właśnie w tej miejscowości namalował antyklerykalny i prowokacyjny obraz „Le Retour de la conférence” („Powrót z konferencji”, 3,3 m x 2,3 m), przedstawiający pijanych księży, którego celem był francuski Kościół katolicki, uosabiany wówczas przez cesarzową Eugenię. Z powodu niemoralności obraz został kolejno odrzucony na Salonie Paryskim, a nawet na Salonie Odrzuconych (fr. Salon des refusés). Gustave Courbet zaczął reprodukować i rozpowszechniać dzieło wszelkimi dostępnymi środkami i w ten sposób zapewnił sobie prawdziwy polityczny instrument protestu i promocji swojej sztuki. Płótno było pokazane w wielu krajach m.in. w USA w Nowym Jorku (1866), a po prezentacji w Gandawie (1868), artysta przechowywał go do śmierci. Obraz zaginął około 1900 r., ale dysponujemy licznymi reprodukcjami fotograficznymi, które malarz wykonał w swoim czasie.

W 1863 został członkiem komitetu towarzystwa artystycznego Société nationale des beaux-arts.

Eksploracja niezwykłych miejsc w Jurze rozświetliła paletę malarza w 1864 roku. Z tego okresu pochodzi seria pejzaży, m.in. „La Source de la Loue” („Źródło rzeki Loue”), „La Grotte Sarrazine” („Grota Sarrazine”), „La Roche Pourrie” i „Le Gour de Conches”. Tam Courbet zajął się rzeźbą, produkował medalionowe popiersia, a doradzał mu malarz, rzeźbiarz i ceramik mieszkający w Salins-les-Bains Max Claudet (1840-1893).

Po śmierci Proudhona namalował w 1865 r. obraz „Pierre Joseph Proudhon et ses enfants en 1853” („Pierre Joseph Proudhon i jego dzieci w 1853”). W czasie pobytu w Trouville i Deauville, gdzie przebywał ponownie w 1866 r., stworzył serię obrazów marynistycznych. Pod koniec 1866 r. ukończył cykl aktów, zamówionych przez osmańskiego dyplomatę Khalil-Beya, którymi są „Le Sommeil” („Sen”) i „L'Origine du monde” („Pochodzenie (początek) świata”).

Naga kobieta z psem

Naga kobieta z psem, 1861-1862.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

Trzy kąpiące się

Trzy kąpiące się, 1865-1869.
Źródło: Petit Palais (Paryż).

Pochodzenie świata

Początek świata, 1866.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

Źródło

Źródło, 1868.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

 

Podczas pobytu w styczniu 1867 r. w Ornans Courbet wpadł na pomysł namalowania efektów śnieżnych. W tym samym roku, podobnie jak w 1855 roku z okazji wystawy światowej, postanowił w Paryżu zbudować pawilon, ale tym razem z bardziej odpornych materiałów. W rzeczywistości „Pawilon Courbeta” pozostał na miejscu aż do zamieszek w 1871 roku, ale dopiero w maju 1868 roku stał się jego osobistą galerią, a następnie miejscem przechowywania obrazów. Na wystawie malarstwa w Gandawie, trwającej od 3 września do 15 listopada 1868 r. zaprezentował m.in. dwa antyklerykalne płótna, „Powrót z konferencji” i „La Mort de Jeanot à Ornans” („Śmierć Jeanota w Ornans” inny tytuł „Les Frais du culte” („Wydatki na kult”), którym towarzyszyły dwie serie albumów ilustrowanych jego rysunkami wydanych przez Alberta Lacroix, brukselskiego wydawcę Victora Hugo. W tym samym roku namalował jeden z ostatnich wielkich aktów, „La Source” („Źródło”).

Na początku 1869 roku Courbet znalazł się na skraju ruiny: jego główny paryski marchand, Delaroche, zbankrutował, pochłaniając dwa lata dochodów malarza. Jednak nie zniechęciło go to i brał udział w wystawie w Brukseli, gdzie otrzymał złoty medal, później uczestniczył w międzynarodowej ekspozycji w Bawarii zorganizowanej w monachijskim Glaspalast, gdzie pokazał 20 obrazów. W Monachium odniósł wielki sukces i w październiku odebrał osobiście Order Zasługi Świętego Michała (niem. Verdienstorden vom Heiligen Michael) z rąk króla Ludwika II. Ten niemiecki sukces został mu wytknięty w czasie procesu w 1872 roku. Od sierpnia przebywał w Étretat, wówczas mało znanym kurorcie, gdzie malował klify i serię pejzaży morskich „La Vague” („Fala”), których układ olśnił Salon Paryski w 1870 roku. W listopadzie ponownie przebywał w Monachium, a wracając do Ornans zatrzymał się w Szwajcarii, aby namalować krajobrazy alpejskie. W grudniu ukończył ostatni akt „La Dame de Munich” („Dama z Monachium”, zaginiony).

Procesy i emigracja

Republikańskie poglądy Courbeta, ale przede wszystkim upodobanie do wolności spowodowały, że w 1870 r. odmówił przyjęcia Legii Honorowej, proponowanej przez Napoleona III. List Courbeta, opublikowany w „Le Siècle”, wywołał skandal i kończył się następująco: „Mam pięćdziesiąt lat i zawsze żyłem wolny. Pozwólcie mi skończyć życie w wolności: kiedy umrę, trzeba będzie o mnie powiedzieć: „Ten człowiek nigdy nie należał do żadnej szkoły, żadnego kościoła, żadnej instytucji, żadnej akademii, a przede wszystkim do żadnego systemu, jeśli to nie jest system wolności”.

15 lipca 1870 r. Francja wypowiedziała wojnę Prusom. Po proklamowaniu Republiki 4 września 1870 r. Gustave Courbet został mianowany 6 września przez delegację reprezentującą artystów Paryża „prezesem ogólnego nadzoru nad muzeami francuskimi” i stanął wówczas na czele komisji odpowiedzialnej za zabezpieczenie dzieł sztuki przechowywanych w Paryżu i okolicach. W czasie Komuny Paryskiej został wybrany 16 kwietnia 1871 r. do rady Komuny przez 6 dzielnicę Paryża i oddelegowany do Sztuk Pięknych. 17 kwietnia 1871 roku został wybrany na prezesa Federacji Artystów (fr. Fédération des artistes). Courbet zrezygnował ze stanowiska 24 maja 1871 roku, protestując przeciwko egzekucji przez komunardów swojego przyjaciela Gustave'a Chaudeya, który jako zastępca burmistrza został oskarżony o ostrzelanie tłumu 22 stycznia 1871 roku (fakt ten nigdy nie został faktycznie udowodniony). Po krwawym tygodniu został aresztowany 7 czerwca 1871 r. i uwięziony w Conciergerie, a następnie w Mazas. 2 września został skazany na 6 miesięcy więzienia, grzywnę w wysokości 500 franków oraz musiał zapłacić 6 850 franków kosztów sądowych. Karę odbywał w Wersalu, następnie od 22 września w Sainte-Pélagie. Ponieważ był chory, 30 grudnia przeniesiono go do kliniki w Neuilly, gdzie został zoperowany z powodu niedrożności jelit. 1 marca został zwolniony. Podczas pobytu w więzieniu namalował wiele martwych natur, pozostawił też kilka szkiców rodzin uwięzionych komunardów.

Klif w Etretat po burzy

Klif w Etretat po burzy, 1870.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

Martwa natura z owocami: jabłka i granaty

Martwa natura z owocami: jabłka i granaty, 1871.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

Wzburzone morze

Wzburzone morze, 1870.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

 

Kiedy w kwietniu 1872 roku wznowiono Salon Paryski, jury pod przewodnictwem Ernesta Meissoniera odmówiło przyjęcia jego dwóch obrazów - dużego aktu w pozycji leżącej („Dama z Monachium”) oraz jednej z martwych natur z owocami, którą właśnie ukończył. Decyzja ta wywołała silną reakcję w świecie sztuki i w prasie popularnej. Paul Durand-Ruel jako jeden z właścicieli galerii udzielił mu wsparcia, kupując około dwudziestu obrazów, które wystawił w swojej galerii, idąc za przykładem innych marszandów, którzy organizowali wystawy odrzuconych artystów, takich jak Auguste Renoir czy Édouard Manet.

Po powrocie do Ornans pod koniec maja 1872 roku popyt na obrazy był tak duży, że Gustave Courbet nie mógł nadążyć i zorganizował współpracowników lub asystentów, którzy przychodzili i przygotowywali jego pejzaże. Nie ukrywał tej metody produkcji, zwłaszcza w korespondencji. Wiadomo też, że Courbet nie wahał się od czasu do czasu podpisać obrazu jednego lub drugiego ze swoich współpracowników, jeśli ocenił go jako poprawny. Do jego najbardziej znanych asystentów należeli Cherubino Patà (1827-1899), Alexandre Rapin, Émile Isenbart, Marcel Ordinaire, Ernest Paul Brigot (1836-?) i Jean-Jean Cornu.

Niestety, w maju 1873 r. nowy prezydent Republiki, marszałek de Mac Mahon, postanowił zlecić przebudowę kolumny Vendôme na koszt Courbeta (według kosztorysu 323 091,68 franków). Ustawa o przywróceniu kolumny Vendôme na koszt Courbeta została uchwalona 30 maja 1873 roku. Po upadku komuny został doprowadzony do ruiny, jego majątek i obrazy skonfiskowano.

Dom Courbeta w  La Tour-de-Peilz
Dom Courbeta w La Tour-de-Peilz, 1874.
Źródło: Musée d'Orsay (Paryż).

Obawiając się kolejnego aresztowania 23 lipca 1873 r. wyjechał do Szwajcarii i mieszkał w kilku miejscowościach nad Jeziorem Genewskim. Wiosną 1875 r. wynajął dom nad jeziorem, zwany Bon-Port, który stał się miejscem zamieszkania na ostatnie lata jego życia. Stamtąd dużo wyjeżdżał, a raporty, które szpiedzy (znajdujący się nawet wśród kolonii banitów Komuny Paryskiej) wysyłali do policji francuskiej, informują o jego licznych kontaktach i niezliczonych podróżach (Genewa, Fryburg, Gruyère, Interlaken, Martigny, Loèche-les-Bains, La Chaux-de-Fonds itd.). Uczestniczył w wielu lokalnych imprezach (gimnastycznych, strzeleckich, festiwalach śpiewu) i był mile widziany w wielu kołach demokratycznych oraz na spotkaniach banitów. W 1873 r. wystawił w Wiedniu 34 obrazy, jego prace eksponowano w Londynie i w Stanach Zjednoczonych. Od momentu ostatniego wyroku artysta nieustannie miotał się między trywialnością bliską kiczowi a poetyckim realizmem. Skłoniło to wielu fałszerzy do wykorzystania sytuacji i już za życia artysty rynek sztuki został zalany dziełami przypisywanymi Courbetowi, których oryginalność trudno ocenić.

Jego zdrowie pogorszyło się pod koniec 1876 roku: zaczął ponownie przybierać na wadze, osłabł z powodu nieuleczalnej puchliny brzusznej. Solidaryzując się ze swoimi wygnanymi rodakami, Courbet odmawiał powrotu do Francji przed powszechną amnestią. Gustave Courbet zmarł na zawał serca 31 grudnia 1877 w La-Tour-de-Peilz, gdzie został pochowany 3 stycznia 1878 roku. Jego szczątki przeniesiono w czerwcu 1919 r. do Ornans i złożono w bardzo skromnym grobie na cmentarzu komunalnym.

Obrazy

  • 1833: Autoportret Gustave'a Courbeta w wieku 14 lat, 13,6 × 17,9 cm, Musée Carnavalet (Paryż);
  • 1839: Portret Julietty, Von der Heydt-Museum (Wuppertal);
  • 1842: Portret Zélie Courbet, 38,2 × 33,5 cm, Petit Palais (Paryż);
  • 1842-1844: Autoportret z czarnym psem, 46,3 × 55,5 cm, Petit Palais (Paryż);
  • 1843-1845: Zrozpaczony (lub Zdesperowany), 45 × 54 cm, Musée d'Orsay (Paryż);
  • 1845 ?: Naga kobieta śpiąca przy strumyku, 81,2 × 64,8 cm, Detroit Institute of Arts (Detroit);
  • 1847: Święty Mikołaj przywracający do życia małe dzieci, Musée Courbet (Ornans);
  • 1848-1850: Portret Hectora Berlioza, 61 × 48 cm, Musée d'Orsay (Paryż), online;
  • 1848-1849: Popołudnie w Ornans, 195 × 257 cm, Palais des beaux-arts (Lille);
  • 1849-1850: Pogrzeb w Ornans, 315 x 668 cm, Musée d'Orsay (Paryż), online;
  • 1850-1855: Chłopi z Flagey wracający z targu, 208,5 × 275,5 cm, Musée des beaux-arts et d'archéologie (Besançon), online;
  • 1853: Kąpiące się, 227 × 193 cm, Musée Fabre (Montpellier);
  • 1854: Brzeg morza w Palavas, 60 × 73,5 cm, Musée d'art moderne André-Malraux (Le Havre);
  • 1855: Atelier malarza, 359 × 598 cm, Musée d'Orsay (Paryż), online;
  • 1855: Bukiet kwiatów, 84 × 109 cm, Kunsthalle (Hambourg);
  • 1857: Mosta w Ambrussum, 43 × 68 cm, Musée Fabre (Montpellier);
  • 1858: Kąpiące się, 115,4 x 155 cm (później 200 cm), Musée d'Orsay (Paryż), online;
  • 1860: Lis na śniegu, 81,5 × 100,5 cm, National Museum of Western Art (Tokio);
  • 1862: Źródło, 120 × 74,3 cm, Metropolitan Museum of Art (Nowy Jork);
  • 1862: Bukiet kwiatów w wazonie, 100 × 73,3 cm, Getty Center (Los Angeles);
  • 1865: Głowa dziecka, 40,3 × 31,8 cm, Fondation Barnes (Filadelfia);
  • 1865: Pani Proudhon, 73,3 x 60,0 cm, Musée d'Orsay (Paryż), online;
  • 1865: Pierre-Joseph Proudhon, 72,3 x 55,5 cm, Musée d'Orsay (Paryż), online;
  • 1865-1870: Wiejska droga zimą, 44 × 54 cm, Musée Städel (Frankfurt);
  • 1866: Początek świata, 55 × 46 cm, Musée d'Orsay (Paryż), online;
  • 1867: Morze, 105 × 128 cm, Muzeum Puszkina (Moskwa);
  • 1869: Klify w Étretat po burzy, 133 × 162 cm, Musée d'Orsay (Paryż);
  • 1876: Zmierzch nad Jeziorem Genewskim, 74 × 100 cm, Kunstmuseum (Saint-Gall).

Literatura

  • Alexandre Estignard, Courbet, sa vie et ses œuvres, Besançon, Delagrange-Louys, 1896 (online w Gallica).
  • Georges Riat, Gustave Courbet, peintre, Paris, Henri Floury, 1906.

Linki

  • Gustave Courbet w fr.wikipedia.org (online).