Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck

Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck ( ur. 14 lutego 1776 w Reichenbergu koło Reichelsheim (Odenwald); zm. 16 marca 1858 we Wrocławiu) – niemiecki lekarz, botanik, filozof, działacz społeczny i polityczny. (wyznanie ewangelicko-reformowane)

Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck
Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck (1855).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Johann Conrad N. (1737-1821), pochodzący z Mainstockheim, zarządca majątku w Reichelsheim/Odenwald;
  • Matka: Katharina Friederika Dorothea (1745/46-1821), córka Johanna Christiana Ludwiga Esenbecka (1718–83), pastora w Giebelstadl i Braunsbach (Wirtembergia);
  • Brat: Theodor Friedrich Ludwig Nees von Esenbeck (1787–1837), farmaceuta i botanik;
  • Żona: 1) od 1803 Wilhelmine Luise Karolina Dorothea von Ditfurth(1773–1803), 2) od 1804 (rozwód 1831) Elisabetha Jakobina von Mettingh (1783–1857), 3) od 1833 Margarethe Schneider; towarzyszka życia (od 1835) Johanna Christiane Kambach (ur. 1812) z Warmbrunn (obecnie Cieplice Śląskie-Zdrój);
  • Dzieci: 2 synowie i 3 córki z 2 małżeństwa, 1 nieślubny syn i 3 nieślubne córki.

Biografia

Po nauczaniu prywatnym i uczęszczaniu do gimnazjum w Darmstadt (od 1792) Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck studiował w latach 1795-99 w Jenie filozofię i medycynę. Jego nauczycielami byli botanik Georg Karl Batsch (1761–1802), lekarze Justus Christian Loder (1753–1832) i Wilhelm Hufeland (1762–1836) oraz filozofowie Fichte i Schelling. Bardzo poruszyły go eksperymenty dotyczące galwanizmu, które w tych latach przeprowadzali w Jenie Alexander von Humboldt, Johann Wilhelm Ritter i Justus Christian von Loder. Wpływ wywarła też na niego znajomość z Goethe i jego „Metamorfoza roślin”.

Po uzyskaniu w 1800 w Gießen tytułu doktora medycyny, praktykował początkowo w Erbach (Odenwald) w domu swoich rodziców, następnie od 1802 w Sickershausen koło Kitzingen, gdzie zamieszkał w dobrach pierwszej żony i do 1817 jako prywatny uczony prowadził różnorodne badania przyrodnicze. Od 1804 nosił nazwisko „Nees von Esenbeck”. Założył zbiory roślin, insektów i ptaków oraz nawiązał kontakty z licznymi przyrodnikami, m.in. z entomologiem Friedrichem Klug (1775–1856). Pisał recenzje dla Jenaische Allgemeine Literaturzeitung, później dla wydawanych przez Lorenza Okena czasopism „Isis“ i „Flora“ dzięki czemu stał się znany jako filozof przyrody. Odrzucił profesurę honorową na uniwersytecie w Jenie, którą zaproponowano mu w 1805 roku. Jego siedziba stała się miejscem spotkań lekarzy i przyrodników takich jak Dietrich Georg von Kieser, Joseph Wilhelm Eduard d'Alton, Elias von Siebold, Christian Friedrich Hornschuch, Georg August Goldfuß oraz Ignaz Döllinger. Pierwsze badania rozwoju zarodka kurzego przeprowadzone przez Heinricha Pandera (1794-1865) i Karla Ernsta von Baera (1792-1876) zostały przeprowadzone w posiadłości Sickershausen, którą Nees zaoferował również Lorenzowi Okenowi w 1817 jako miejsce schronienia podczas jego trudności politycznych.

W 1815 był współzałożycielem i dyrektorem zainicjowanego przez Christiana Friedricha Hornschucha korespondencyjnego towarzystwa botaników. Od 1816 należał do Kaiserlich-Leopoldinisch Carolinische Akademie der Naturforscher (Niemiecka Akademia Przyrodników Leopoldina także Leopoldina) w Erlangen, a w 1818 został jej prezydentem. Rozszerzył ilość członków Akademii (w 1858 należało do niej 800 czołowych przyrodników europejskich) i ożywił jej organ publicystyczny „Nova Acta Leopoldina“ poprzez publikowanie artykułów w języku niemieckim i wysokiej jakości ilustracje.

Z powodów finansowych przyjął w 1817 powołanie na profesora botaniki w Erlangen, a w 1818 na uniwersytet w Bonn, gdzie otrzymał katedrę na Wydziale Filozofii i w tym samym roku, bez sporządzenia dysertacji, został doktorem filozofii. Tutaj organizował i kierował razem z bratem Theodorem Friedrichem ogród botaniczny w Poppelsdorf koło Bonn oraz rozwinął intensywną działalność literacką. W latach 1825–1829 był dyrektorem seminarium, które kształciło nauczycieli przyrody dla gimnazjów i szkół realnych. W karierze akademickiej Neesa nastąpiła radykalna zmiana w 1830, kiedy (z powodu rozwodu i nowego związku) zamienił stanowiskiem z Ludolphem Christianem Treviranusem, który objął jego posadę w Bonn, a Nees posadę Treviranusa we Wrocławiu. Wprawdzie kontynuował prace taksonomiczne i nadal angażował się w działalność Leopoldiny, jednak coraz bardziej poświęcał się kwestiom filozoficznym, popularnonaukowym i polityczno-socjalnym; opowiadał się przykładowo za reformą nauczania gimnazjalnego i oświaty medycznej, dał impuls do badań i kontroli epidemii (cholery), domagał się ogólnych reform społecznych i w 1845 dołączył do chrześcijańsko-katolickiego ruchu ludowego. W 1848 założył Breslauer Arbeiterverein (Wrocławskie Stowarzyszenie Robotnicze), był prezydentem pierwszego Niemieckiego Kongresu Robotników, zgromadzenia konstytucyjnego wszystkich stowarzyszeń robotniczych w Niemczech. W tym samym roku udał się do Berlina jako deputowany do Pruskiego Zgromadzenia Narodowego, gdzie reprezentował lewicę. W 1849 wydalono go z Berlina, a po powrocie do Wrocławia objęto nadzorem policyjnym. Gdy wiosną 1849 zaczął na uniwersytecie prowadzić wykłady o „polityce społecznej”, został w 1851 zawieszony, a w 1852 po postępowaniu dyscyplinarnym zwolniony z pracy bez prawa do emerytury. Wprawdzie głównym punktem oskarżenia była jego długoletnia zażyłość z Christiane Kambach, jednak podstawą stały się jego rewolucyjne wykłady i pisma oraz związek z niemiecko-katolickimi dysydentami. Aby zapewnić sobie utrzymanie Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck musiał częściowo sprzedać posiadaną bibliotekę i wartościowe herbarium (ok. 80 000 arkuszy), a od 1852 otrzymywał coroczną pomoc finansową od „Verein von deutschen Mitgliedern der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Akademie der Naturforscher zur Unterstützung des Präsidenten Nees von Esenbeck“.

Nees von Esenbeck zmarł 16 marca 1858 we Wrocławiu wprawdzie bez środków do życia, ale otoczony wielkim szacunkiem.

Badania

Szczególne znaczenie miały monograficzne opracowania tzw. roślin zarodnikowych. Pierwsza praca na temat alg w wodach słodkich „Die Algen des süßen Wassers, nach ihren Entwicklungsstufen dargestellt“ (1814) pokazuje jego poglądy filozoficzne dotyczące „naturalnego” systemu klasyfikacji (w przeciwieństwie do „sztucznego” systemu Karola Linneusza) oraz na temat pierwotnej generacji niższych organizmów i „transmutacji” (transformacji) gatunków, co znajduje również odzwierciedlenie w jego „System der Pilze und Schwämme” (2 tomy, 1816/17). Opis mchów liściastych Niemiec i Szwajcarii, „Bryologia germanica” (1823-31), opublikowany wraz z Christianem Friedrichem Hornschuchem i Jacobem Sturmem, a także „Naturgeschichte der europ. Lebermoose” (1833-38) oraz opracowanie wątrobowców wyspy Jawa (1830) i brazylijskiej flory dla Karla Friedricha Philippa von Martiusa, „Hepatica Hedwigii” (1833), w której opisano liczne nowe gatunki, pokazuje uznanie, jakim Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck cieszył się jako botanik w pracach taksonomicznych.

W związku z zarządzaniem ogrodem botanicznym i tworzeniem zielnika pracował nad systematyką rodziny astrowatych, która zajmowała go od 1818 i została uwieńczona pracą „Genera et species Asterearum” (1833), a także monografią rodziny wawrzynowatych „Systema Laurinarum” (1836). Wiele prac botanicznych powstało przy współpracy z bratem i innymi botanikami. W swoich szczegółowych badaniach taksonomicznych Nees łączył bystrą obserwację przyrody z krytycznym umysłem, nie podążając jednak za swoimi skłonnościami do przyrodniczych spekulacji filozoficznych. Z drugiej strony, przenikają one jego pisma teoretyczne, takie jak „Handbuch der Botanik” (2 tomy, 1820/21), w którym teoria metamorfozy Goethego jest spekulatywnie stosowana do systemu całego królestwa roślin, lub „Allgemeine Formenlehre der Natur” (1852).

Pisma

  • Die Algen des süßen Wassers nach ihren Entwicklungsstufen dargestellt (1814).
  • Das System der Pilze und Schwämme. Ein Versuch. 2 tomy (Würzburg 1816–1817).
  • Meinen ersten Zuhörern am 4. May 1818. (Würzburg 1818).
  • Vorlesungen zur Entwickelungsgeschichte des magnetischen Schlafs und Traums (Bonn 1820).
  • Handbuch der Botanik. (Schrag, Nürnberg 1820/1821, 2 tomy).
  • Plantarum, in Horto medico Bonnensi nutritarum, Icones selectae. (Bonnae 1824).
  • Agrostologia brasiliensis (1829).
  • Genera et species Asterearum (1833).
  • Naturgeschichte der europäischen Lebermoose mit Erinnerungen aus dem Riesengebirge (Berlin 1833–1838, 4 tomy).
  • Hymenopterorum Ichneumonibus affinium monographiae, genera Europaea et species illustrantes (1834, 2 tomy).
  • Systema Laurinarum (1836).
  • Florae Africae australioris illustrationes monographicae. I. Gramineae (1841).
  • Das System der speculativen Philosophie, Band 1: Naturphilosophie (Glogau 1841).
  • Die Allgemeine Formenlehre der Natur als Vorschule der Naturgeschichte (1852).
  • Das Leben in der Religion (Rastenburg 1853).

Literatura

Linki

  • Leopoldina: Kurzbiographie Nees von Esenbeck, online (j.niem).
Autor: Roman Penkała