Coco Chanel
Coco Chanel, właściwie Gabrielle Chasnel[1] (ur. 19 sierpnia 1883 w Saumur; zm. 10 stycznia 1971 w hotelu Ritz w Paryżu) – francuska projektantka mody, znana zarówno dzięki kreacjom haute couture, jak również serii perfum noszących jej imię. Stała się symbolem francuskiej elegancji. Niektóre wybory życiowe Coco Chanel budziły kontrowersje, zwłaszcza jej zachowanie i znajomości podczas okupacji niemieckiej. Jest jedynym projektantem mody, który znalazł się na liście 100 najbardziej wpływowych osób XX wieku sporządzonej przez magazyn Time.
 |
| Coco Chanel Źródło: Wikimedia Commons |
Genealogia
- Ojciec: Henri-Albert Chasnel (1856–?), handlarz-domokrążca;
- Matka: Eugénie Jeanne Devolle (1863–1895), praczka w sierocińcu;
- Rodzeństwo: Julia-Berthe (1882–1912), Alphonse (1885–1953), Antoinette (1887–1920), Lucien (1889–1941) i Augustin (1891–1891);
Biografia
Dzieciństwo
Coco Chanel, a właściwie Gabrielle Chasnel, urodziła się 19 sierpnia 1883 roku w szpitalu w Saumur prowadzonym przez Siostry Opatrzności (fr. Sœurs de la Providence). Pochodziła z linii jarmarcznych handlarzy z Ponteils-et-Brésis koło Alès. Jej rodzice, ojciec Henri-Albert Chasnel (1856–1895) i matka Eugénie Jeanne Devolle (1863–1895), pobrali się rok po jej narodzeniu, 17 listopada 1884 roku. Gabrielle miała pięcioro rodzeństwa, 2 siostry i 3 braci. Gdy miał 12 lat zmarła jej matka wyczerpana kolejnymi ciążami, gruźlicą i pracą, którą wykonywała na rynkach Paryża w zimnie.
W lutym 1895 roku ojciec oddał ją i dwie starsze siostry (8 i 13 lat) pod opiekę jednej z zakonnic prowadzących sierociniec, gdzie nauczyła się krawiectwa. Ojciec nigdy już później córki nie zobaczył, przypuszczalnie wywędrował do Ameryki. Po osiągnięciu 18 lat opuściła sierociniec w klasztorze w Aubazines (też Obazine). Prawdopodobnie w sierocińcu nauczyła się krawiectwa oraz ascetycznego i surowego życia. Jednak jej pobyt w klasztorze w Aubazines nie jest potwierdzony jakimikolwiek dokumentami.
Henri Ponchon w książce „L'Enfance de Chanel, Enquête et Découvertes” (2016) wskazuje, że na podstawie spisu, wiosną 1896 roku Gabrielle Chanel mieszkała w Thiers przy rue Durolle u Anaïs Clouvel, kuzynki matki. Fakty te potwierdzają obecni potomkowie Anaïs Clouvel. Legenda o Aubazine została stworzona przez Edmonde'a Charles'a-Roux w książce „L'Irrégulière ou mon itinéraire Chanel” (1974), a następnie podjęta przez wszystkich biografów. Prawdą jest, że w Aubazine przebywała pewna Chanel, Adrienne Chanel, ciotka i najlepsza przyjaciółka Coco Chanel - także przyszła baronowa de Nexon -, ale jedynie imię Adrienne Chanel figuruje w spisach z 1896 roku z Aubazine.
W wieku 18 lat, aby uniknąć przymusowego małżeństwa udała się do cioci ze strony ojca do Moulins i zapisała się na kurs do Kanoniczek Regularnych św. Augustyna de Notre Dame w Moulins, gdzie doskonaliła swoje umiejętności szycia. Nie mając środków na opłacenie czesnego musiała wykonywać dodatkowe czynności i była odmiennie traktowana od zamożnych uczennic. Tam też spotkała swoją ciotkę Adrienne, która była prawie w tym samym wieku co ona i również pragnęła się wyrwać z warunków w jakich żyła. W 1903 roku, nabrawszy wprawy w posługiwaniu się nitką i igłą, zostały umieszczone przez kanoniczki jako szwaczki w domu Grampayre, warsztacie krawieckim specjalizującym się w wyprawkach dla niemowląt i dziewcząt wychodzących za mąż. Jednak według Henriego Ponchona również ten pobyt w Moulins pozostaje kontrowersyjny. Coco Chanel nie lubiła wspominać pobytu w Moulins.
Narodziny „Coco”
Gabrielle nie chciała zostać anonimową szwaczką i poszukiwała lepszej przyszłości. Uczęszczała więc do kawiarni Le Grand café w Moulins, miejsca spotkań oficerów 10 Pułku Szaserów Konnych. Podążyła też za nimi do kawiarni La Rotonde, w której zaczęła też występować jako śpiewaczka. Oficerowie nazwali ją „Coco”, ponieważ śpiewała zwykle piosenkę „Qui qu'a vu Coco dans l'Trocadéro ?” (tekst Félix Baumaine i Charles Blondelet, muzyka Édouard Deransart).
Była pożądana przez wielu młodych, bogatych i utytułowanych młodzieńców, takich jak bogaty Étienne Balsan, oficer i światowc, który właśnie opuścił armię, aby poświęcić się hodowli koni i wyścigom. Wprowadził ją w życie zamkowe w posiadłości Royallieu blisko Compiègne, która stała się sławna dzięki historii z drugiej wojny światowej.
W ciągu prawie roku nauczyła się kodeksu i zwyczajów wyższych sfer, ale idylla trwała tylko kilka miesięcy. Mając dwadzieścia pięć lat zdała sobie sprawę, że już go nie kocha i nie ma się gdzie podziać. Jej pierwsza rewolucja ubraniowa dotyczyła ubioru kobiecego do jazdy konnej. Wymyśliła kostium, który nosiła podczas jazdy konnej: suknię amazonki zastąpiła bryczesami ze skóry, nosiła krawat i opaskę we włosach.
Jednak przez znajomości Balsana poznała Anglika Arthura Capela, pseudonim „Boy”; została jego kochanką w 1909 roku i pojechała za nim do Paryża, gdzie ofiarował jej pierwszy sklep. Pomimo, że Capel ożenił się w 1918 roku, związek ich trwał nadal aż do jego śmierci w 1919 roku.
Coco Chanel jako modystka
Korzystając z podstaw szycia i wprowadzenia udzielonego przez słynną wówczas modystkę Lucienne Rabaté, Coco Chanel przygotowywała dla siebie małe kapelusze, które nasuwała bardzo nisko na czoło. Na wyścigi konne nie zakładała sukni znanych krawców, lecz własne realizacje. Czarująca młoda kobieta, ale z dziwacznym stylem: raz uczennica w kostiumie czarno-białym, raz chłopczyca nie wahająca się nosić polo, bryczesy, sweter rozpinany i spodnie, tworzyła już własny nowy styl. Jej awangardowe kreacje, bardzo proste, kontrastowały z tymi, które nosiły wówczas eleganckie kobiety.
W 1909 roku, za radą Boya Capela, zaczęła działalność przy boulevard Malesherbes, w garsonierze paryskiej swojego protektora Étienne'a Balsana. Kapelusze, które proponowała klientkom były odmianami tych, które sama nosiła. Nie mając wykształcenia technicznego, ani narzędzi produkcyjnych, w pierwszym okresie kupowała formy kapeluszy w wielkim magazynie, potem je wyposażała i odsprzedawała. Nowość i elegancja jej stylu sprawiły, że bardzo szybko musiała wezwać do pomocy kuzynkę Adrienne i siostrę Antoinette. Jej kapelusze, pozbawione wielkich piór strusich lub innych ozdób, zaczęto doceniać za ich prostotę.
W 1910 roku jej brytyjski kochanek pożyczył jej niezbędny kapitał na otwarcie sklepu kapeluszniczego przy rue Cambon nr 21 w Paryżu, pod nazwą „CHANEL MODES”. W lecie 1913 roku, gdy przebywali w Deauville, Boy Capel wynajął jej tam butik na dwa kolejne lata, w którym sprzedawała początkowo kapelusze, a później żakiety i spódnice. Tym razem na szyldzie pojawiło się jej pełne nazwisko : „GABRIELLE CHANEL”. W 1915 roku otworzyła trzeci sklep w Biarritz, a pierwszy prawdziwy dom mody. Idąc za inspiracją, skróciła spódnice i zlikwidowała talię osy. Podobnie jak Paul Poiret, który zlikwidował gorset w 1906 roku, uwolniła ciało kobiety.
Narodziny stylu
Od 1915 roku projektowała proste, luźne sukienki z bawełnianego dżerseju, kreując nową i funkcjonalną modę bez powszechnych do tej pory zdobień. Jej interes szybko się rozrastał; już w 1916 roku zatrudniała 300 szwaczek, mogła spłacić dług zaciągnięty u Capela i zapewniła swoją niezależność. W tym samym roku amerykańskie czasopismo „Vogue” uznało modę Chanel za „uosobienie elegancji”. Jej moda odróżniała się od konkurencji dużą powściągliwością. Kobiety zmuszały się do bycia „chudą jak Coco”, która jako jedna z pierwszych kobiet nosiła krótkie włosy, opaleniznę, proste i praktyczne ubrania inspirowane dynamicznym i sportowym stylem życia. Brak tkanin i domowej siły roboczej podczas wojny stworzyły nowe potrzeby dla kobiet, co dostrzegła Coco Chanel. Kupiła duże partie dżerseju, który wówczas był używany do produkcji bielizny męskiej i wylansowała koszulki z długimi rękawami w poziome niebiesko-białe paski (la marinière), noszone tradycyjnie przez bretońskich marynarzy.
W 1918 roku, zaraz po wojnie, otworzyła własny dom mody haute couture przy rue Cambon nr 31. W tym samym roku Boy Capel musiał się ożenić, zgodnie z regułami angielskiej arystokracji, a Chanel odczuła z tego powodu nieznośne upokorzenie. Jednak podobnie jak matka zaakceptowała tę sytuację i nadal kochała Boya. W nocy 22 grudnia 1919 roku otrzymała wiadomość o śmierci ukochanego. Po 50 latach wyznała: „Tracąc Capela, straciłam wszystko”.
W 1920 roku kupiła willę Bel Respiro w Garches koło Paryża, a od 1922 do 1934 roku wynajmowała parter i I piętro w Hôtel de Rohan-Montbazon przy rue du Faubourg-Saint-Honoré nr 29, gdzie bywali między innymi Misia Sert, Igor Strawinski, Pablo Picasso, Siergiej Diagilew.
Od ok. 1921 roku posiadała także własną fabrykę tekstylną w Normandii i współpracowała z właścicielami marki Bourjois, braćmi Wertheimer, aby komercyjnie rozpowszechniać ich perfumy. W 1924 roku z Wertheimerami założyła w Neuilly-sur-Seine firmę Parfums Chanel, początkowo niezależną od domu mody, w której sama posiadała 10% udziałów.
Inspiracje i kochankowie Coco Chanel
Związki Coco Chanel inspirowały także jej kreacje. Związek z wielkim księciem Rosji Dymitrem Pawłowiczem Romanowem, kuzynem ostatniego cara Rosji, zaowocował sukniami ze słowiańskimi motywami, a podobno także książę zainspirował kształt butelki jej słynnego perfum Chanel No 5 (butelka na wódkę rosyjskich żołnierzy), który powstał przy współpracy z kreatorem zapachów Ernestem Beaux. Była też kochanką poety Pierre'a Reverdy'ego, który wydał aforyzmy i wypowiedzi dyktatorki mody. Jej kochanek Paul Iribe pracował dla niej jako projektant mebli, natomiast jej przyjaciel François Hugo, prawnuk Victora Hugo, projektował dla niej sztuczną biżuterię (zwłaszcza metalowe guziki).
Jesienią 1924 roku Coco Chanel związała się z Hughesem Richardem Arthurem Grosvenorem, 2 księciem Westminsteru, podobno najbogatszym człowiekiem w Anglii. Zapożyczyła od niego elementy stroju męskiego, takie jak sweter, pelisa, marynarski beret lub tweedowa kurtka. Zaadoptowała je następnie do komfortowych i eleganckich kostiumów damskich.
Chanel preferowała prostotę, praktyczne stroje, takie jak piżamy, do noszenia zarówno na plaży, jak i wieczorem, pierwsze spodnie, krótka plisowana spódnica, kombinezon ozdobiony kieszeniami. Inspirowała się ubraniami sportowymi nadmorskich miejscowości (golf, tenis, plaża, sporty wodne). Zaproponowała kardigany z dżerseju na krótkie spódniczki, zwieńczone kapeluszem typu cloche. Nisko wycięte suknie wieczorowe zatrzymujące się nad kolanem, mogą kojarzyć się z popularnym w latach 1925–1935 tańcem charleston. Do tych prostych kreacji dołączyła sztuczną biżuterię z kamieniami półszlachetnymi, strasem i fałszywymi perłami, a także bransoletki z motywem „krzyża maltańskiego”, czy broszki z inspiracją bizantyjską lub z motywami zwierzęcymi, kwiatowymi lub muszlami. Étienne de Beaumont, Paul Iribe, a przede wszystkim Fulco di Verdura, w latach 1929–1937 nadali tym fałszywym klejnotom rozpoznawalną tożsamość.
W 1926 roku stworzyła sławną małą czarną sukienkę (kolor dotąd używany w żałobie); zacierająca kształty ciała sukienka bez kołnierza i z rękawami 3/4, z czarnej chińskiej krepy, odpowiadająca doskonale modzie „chłopczycy”. Wiele razy kopiowana, ten „Ford sygnowany przez Chanel” nawiązując do popularnego samochodu amerykańskiego, jak nazwał sukienkę magazyn „Vogue”, stał się klasyką garderoby kobiecej w latach 20-tych i 30-tych XX wieku.
W 1927 roku zleciła budowę w Roquebrune-Cap-Martin domu o nazwie „La Pausa”, który sfinansował książę Westminsteru. Przebywali w nim między innymi Jean Cocteau, Pierre Reverdy, Paul Iribe, Salvador Dalí, Luchino Visconti.
W 1931 roku Coco Chanel podróżowała do Hollywood, aby na zaproszenie Studio-Boss Samuel Goldwyn, które zaoferowało jej spektakularną sumę w wysokości miliona dolarów za wykonanie kostiumów między innymi dla Glorii Swanson do filmu „Tonight or Never” (1931), tancerek Goldwyn Girls i Iny Claire do filmu „The Greeks Had a Word for Them” (1932). Tam pozyskała też jako klientki Marlenę Dietrich i Gretę Garbo. W tym czasie główną jej rywalką była Elsa Schiaparelli, której innowacyjne projekty zdobywały liczną klientelę i uznanie krytyków.
 |
| Coco Chanel w magazynie Vogue 1937. Fotografia Horst P. Horst (Getty Images) |
W listopadzie 1932 roku w paryskim mieszkaniu Chanel przy rue du Faubourg Saint-Honoré zaprezentowano cenną kolekcję biżuterii z diamentami. Kiedy w 1936 roku doszło do strajku w paryskiej fabryce Chanel, zatrudniała około 4000 pracowników i realizowała 28 000 zamówień.
Okres drugiej wojny światowej
Po proklamacji przystąpienia Francji do wojny w 1939 roku, Coco Chanel zaprezentował patriotyczną kolekcję „niebiesko-biało-czerwoną”, po czym zamknęła zakład, zwolniła 4000 pracowników, biorąc w ten sposób odwet za strajk w 1936 roku, kiedy domagali się poprawy warunków pracy i wyższych wynagrodzeń. Jedynie sklepy z perfumami nadal działały. Po pobycie na prowincji, niedaleko hiszpańskiej granicy, wróciła jesienią 1940 roku do Paryża.
Wykorzystując zamieszanie i antyżydowskie ustawy, usiłowała przejąć markę perfum No 5, ponieważ słynny zapach, do którego posiadała jedynie 10% praw, był w rzeczywistości własnością żydowskiej rodziny, Wertheimerów. 5 maja 1941 roku domagała się od władz niemieckich przyznania praw własności do firmy Parfums Chanel, zapewniając, że „są nadal własnością Żydów”, którzy legalnie porzucili swoją własność (Wertheimer schronili się w Stanach Zjednoczonych Ameryki). Domagała się „prawa bezspornego pierwszeństwa” i żądała „reparacji za poniesione szkody podczas tych 17 lat”. Jednak prośba ta nie odniosła skutku, ponieważ Coco Chanel nie wiedziała, że Wertheimerowie, przewidując nazistowskie ustawy, legalnie przekazali kontrolę nad firmą przyjacielowi Félixowi Amiotowi, który zwróci im ją po wojnie.
Pomimo, że hotel Ritz, w którym posiadała apartament od 1937 roku, został zarekwirowany przez Luftwaffe w 1940, nadal w nim mieszkała od 1941 do 1944 roku z kolejnym amantem, baronem Hansem Guntherem von Dincklage, który był niemieckim szpiegiem i członkiem Abwehry.
Amerykański dziennikarz Hal Vaughan w opublikowanej w sierpniu 2011 roku książce „Coco Chanel. Sypiając z wrogiem” (ang. „Sleeping with the Enemy: Coco Chanel's Secret War”), opartej na niedawno odtajnionych dokumentach francuskiego i niemieckiego wywiadu z lat wojny, ujawnił szczegóły tego, jak Coco Chanel służyła Abwehrze jako agentka 7124 o kryptonimie Westminster. Chanel zrekrutował porucznik Hermann Niebuhr, który poznał ją z baronem Louis de Vaufreland, byłym agentem francuskiego gestapo w Maroku i werbującym niemieckich szpiegów, i wysłał ją z misją do Hiszpanii już w roku 1941. Na początku 1944 roku, na polecenie Himmlera, przekazała Churchillowi wiadomość, że SS chce negocjować separatystyczny pokój z Wielką Brytanią.
Hal Vaughan utrzymuje także, że Coco Chanel była bezlitosną antysemitką; chociaż w latach 1933–1935 jej kochankiem był Żyd Paul Iribe, to rozróżniała dystyngowanych „Izraelitów”, takich jak Rothschildowie, których odwiedzała, od pozostałych Żydów, których wulgarnie nazywała „youpin”. Również dziennikarka i pisarka Marie-Dominique Lelièvre, autorka książek „Chanel & Co. Les Amies de Coco” (2013) i „Le N°5 de Chanel, biographie non autorisée” (2016) twierdzi, że „Gabrielle Chanel była antysemitką, przed, w czasie i po wojnie”.
Okres powojenny
Po wyzwoleniu Francji, we wrześniu 1944 roku Chanel była przesłuchiwana przez komisję czystek Francuskich Sił Wewnętrznych (fr. Forces Françaises de l'Intérieur, FFI), ale wypuszczono ją dwie godziny później, przypuszczalnie po interwencji Winstona Churchilla, którego poznała w 1927 roku. Możliwe jest jednak, że członkowie komisji ds. czystek nie posiadali żadnych dokumentów ani elementów dotyczących kolaboracji Chanel z Niemcami w znanej dziś formie, co może tłumaczyć ich decyzję.
Natychmiast też po uwolnieniu wyjechała do Lozanny, gdzie przebywał jej Hans Günther von Dincklage. Tam żyła do 1954 roku. Jak wspomina Hal Vaughan, wspierała von Dincklagena, a także skazanego w procesie norymberskim oficera SS Waltera Schellenberga, po tym, jak ten ostatni został zwolniony z więzienia w 1951 roku, uciszając obu jednocześnie. W 1952 opłaciła pogrzeb Schellenberga w Turynie.
5 lutego 1954 roku siedemdziesięcioletnia Coco Chanel, po dziewięcioletniej przerwie, otworzyła dom mody przy Rue Cambon z nową kolekcją z dżersejowym kompletem z numerem „5”, która początkowo została wyśmiana przez francuską prasę jako „fiasko”, a modelki przedstawione jako „fantomy sukien z lat 30-tych”. Po tym, jak rok później amerykański magazyn „Life” pochwalił elegancję jej tweedowych kostiumów i określił jej modę jako „rewolucję”, a coraz więcej międzynarodowych gwiazd, takich jak Marlene Dietrich, Brigitte Bardot, Grace Kelly, Romy Schneider, Ingrid Bergman czy Elizabeth Taylor, nosiło jej ubiory, rozpoczął się triumfalny powrót kostiumów Chanel. Pomimo, że Chanel usiłowała w czasie wojny wywłaszczyć Wertheimerów, to Pierre Wertheimer sfinansował jej powrót do świata mody. W zamian Wertheimer otrzymał w 1954 roku 100% udziałów w firmie Parfums Chanel oraz domu mody Chanel. Od tego czasu działy perfum i mody Chanel od trzech pokoleń są w wyłącznym posiadaniu rodziny Wertheimerów.
W 1955 roku Gabrielle Chanel tworzy słynną pikowaną torebkę ze złotym łańcuszkiem, nazwaną „2.55” w nawiązaniu do daty jej powstania. Ta funkcjonalna torebka, wyposażona w lekki łańcuszek, zapewnia dłoniom pełną swobodę. W tym samym roku zatrudniony od 1954 roku Henri Robert, który zastąpił Ernesta Beaux na stanowisku kreatora zapachów, stworzył perfum dla panów „Pour Monsieur”. W 1956 roku wprowadziła na rynek kultowy żakiet z tweedu ozdobiony lamówkami. Również w branży obuwniczej zaistniała, wprowadzając w 1957 roku dwukolorowe czółenka z czarnymi czubkami; beżowa skóra optycznie wydłuża nogę, a czarny nosek sprawia, że stopa wydaje się mniejsza. Szewc Massaro dodał elastyczny pasek wokół pięty dla większego komfortu, co było przełomowym wydarzeniem.
Do śmierci Coco Chanel nocowała w apartamencie w hotelu Ritz, pracowała w atelier po drugiej stronie ulicy i mieszkała w prywatnym mieszkaniu nad warsztatem. W późnych latach życia uważana była za osobę trudną, rozgoryczoną, która do ostatnich dni życia prowadziła samotną egzystencję w atelier i mieszkaniu.
11 października 1965 roku założyła fundację Fondation CoGa z siedzibą w Vaduz (Liechtenstein), którą ustanowiła jako jedynego spadkobiercę jej majątku. Jedną z beneficjentek fundacji jest Gabrielle Palasse-Labrunie (ur. 1926), córka syna siostry Juli-Berthe (1882–1912), która popełniła samobójstwo, André Palasse'a, którego Gabrielle Chanel wychowała jak syna, a więc jej prawnuczka. Isabella Alston w książce „Coco Chanel” (2014) sugeruje, że André Palasse był synem Coco Chanel.
Gabrielle "Coco" Chanel zmarła 10 stycznia 1971 roku w apartamencie w paryskim hotelu Ritz. Do końca pracowała nad ostatnią kolekcją, którą zaprezentowano dwa tygodnie po jej śmierci. W uroczystości pogrzebowej, która odbyła się w paryskim kościele de la Madeleine, udział wzięli między innymi Salvador Dalí, Serge Lifar, Claude Delay, Edmonde Charles-Roux, Yves Saint-Laurent oraz liczne jej zamożne klientki np. Marie-Hélène de Rothschild. Po mszy trumnę przewieziono do Lozanny i złożono w grobie na Cmentarzu Bois-de-Vaux (fr. Cimetière du Bois-de-Vaux). Projektantka mody sama zaprojektowała swój nagrobek: oprócz nazwiska ‚Gabrielle Chanel‘, daty urodzenia i śmierci, zdobi go pięć rzeźbionych głów lwów jako odniesienie do jej znaku zodiaku.
Literatura
- Henri Ponchon: L'Enfance de Chanel, Enquête et Découvertes, Saint-Pourçain-sur-Sioule, Bleu autour, 2016.
- Hal Vaughan: Coco Chanel. Sypiając z wrogiem, Marginesy, 2021.
- Lisa Chaney: Coco Chanel : życie intymne, Kraków : "Znak", 2013.
- Justine Picardie: Coco Chanel : legenda i życie, Poznań : Dom Wydawniczy Rebis, 2014.
- Chiara Pasqualetti Johnson: Coco Chanel : rewolucja stylu, Warszawa : Słowne, 2021.