Caspar Peucer
Caspar Peucer (także Kaspar Peucer, Peucker; ur. 6 stycznia 1525 r. w Budziszynie (Górne Łużyce); zm. 25 września 1602 r. w Dessau) – protestancki reformator kościelny, polihistor, matematyk, medyk, pisarz, ważny reprezentant niemieckiego humanizmu. Był zięciem Filipa Melanchtona i jego zwolennikiem. Różnie oceniany przez swoich przeciwników i zwolenników, pewny swoich wpływów, nie znający dworskich knowań i realiów stał się przez wierność swoim przekonaniom męczennikiem. Postępowanie elektora i elektorowej, jak również ich pomocników wobec niego, odsłaniają otchłań niesprawiedliwości, prostactwa i złośliwości, które są tym bardziej odrażające i oburzające, im bardziej przybierają obłudną szatę religijnych frazesów i kościelnej gorliwości. Mimo wszelkich prób wybielania starej i nowej ortodoksji, historia tzw. sporów kryptokalwińskich, a wraz z nią historia Peucera, pozostaje jedną z najciemniejszych kart w historii Kościoła luterańskiego, jak również w historii kultury XVI wieku.
 |
| Caspar Peucer. Źródło: Leibniz-Institut für Länderkunde, Leipzig |
Genealogia
- Ojciec: Gregor Peucer (Beutzer, Beuker, Peuker, 1497–1560), rzemieślnik i zamożny obywatel Budziszyna;
- Matka: Ottilie z d. Simon (zm. 1540);
- Żona: 1) od 1550 Magdalena (1531–75), córka Filipa Melanchthona (1497–1560) i Katharine Krapp (1497–1557); 2) od 1587 Christine Schild (1563–1618), wdowa po Hieronymusie Berckmannie, burmistrzu Budziszyna;
- Dzieci: 3 synów i 7 córek z pierwszego małżeństwa.
Życiorys
Caspar Peucer uczył się początkowo w szkole w rodzinnym mieście, potem w znanym gimnazjum w Złotoryji kierowanym przez sławnego rektora Valentina Friedlanda von Trotzendorfa, a w wieku piętnastu lat w 1540 roku immatrykulował na uniwersytet w Wittenberdze jako Caspar Beutzer. Dzięki poleceniu Trotzendorfa zamieszkał w domu Melanchtona, poznał Marcina Lutra i inne znane osoby wittenberskie. W Wittenberdze otrzymał wszechstronne wykształcenie humanistyczne, filozoficzne, historyczne i teologiczne. Z szczególnym zapałem studiował matematykę i astronomię, nauki przyrodnicze i medycynę. Jego nauczycielami między innymi Erasmus Reinhold, Jakob Milich i Georg Joachim Rheticus. Po uzyskani w 1545 roku tytułu magistra siedmiu sztuk wyzwolonych, kontynuował studia medyczne. W wyniku wojny szmalkaldzkiej w 1547 roku przeniósł się na uniwersytecie w Frankfurcie nad Odrą, po czym w następnym roku wrócił na uniwersytet do Wittenbergi, gdzie zaczął wykładać na fakultecie filozoficznym.
Po ślubie z Magdaleną (1531–75), córką Filipa Melanchtona, przeniósł się w 1552 roku na uniwersytet do Lipska, aby kontynuować studia medyczne. 27 czerwca 1552 uzyskał w Wittenberdze stopień licencjata medycyny i zaczął prowadzić wykłady. W 1554 roku awansował na profesora zwyczajnego matematyki, w 1559 został profesorem medycyny, 30 stycznia 1560 doktorem medycyny i w tym samym roku rektorem uniwersytetu. Caspar Peucer mieszkał w domu teścia, a gdy rodzina się rozrosła dobudowano tam oficynę. Razem z Filipem Melanchtonem podróżował i uczestniczył w jego naukowych i kościelnych pracach.
Za pośrednictwem wieloletniego przyjaciela Melanchtona, elektorskiego radcy Ulricha Mordeisena oraz kanclerza Hieronymusa Kiesewettera (1512–1586) został polecony elektorowi Augustowi (1526–1586) i uzyskał dostęp do drezdeńskiego dworu. Elektor mianował Peucera osobistym lekarzem, a także chętnie słuchał jego rad także w kwestiach kościelnych i naukowych, przykładowo w obsadzaniu stanowisk profesorskich na uniwersytecie w Wittenberdze. Za jego namową zwiększył dochody i stypendia uniwersytetu, zlecił mu nadzór nad szkolnictwem w Elektoracie Saksonii, często zapraszał go do Drezna, a nawet w 1571 roku uczynił chrzestnym księcia Adolfa. Swoją silną pozycję Caspar Peucer wykorzystywał w walce między filipistami (zwolennikami Melanchtona), a ortodoksyjnymi luteranami i kalwinistami. Dbał o to, żeby profesorowie teologii byli zdecydowanymi filipistami (np. Pezel, Cruciger, Moller, Widebram). Starał się o umocnienie luteranizmu w państwie elektora i zapobiegał szerzeniu się flacianizmu i kalwinizmu. Przez lata partii filipistów, której prawdziwym przywódcą był Peucer, udawało się utrzymywać elektora w przekonaniu, że doktryna Melanchtona, która dominowała w jego kraju i została oficjalnie usankcjonowana w 1569 roku przez wprowadzenie tzw. „Corpus Doctrinae Philippicum”, a w 1571 r. przez tzw. „Katechizm wittenberski” (Wittenberger Katechismus), jest tożsama z prawdziwym luteranizmem i reprezentuje dokładnie właściwą płaszczyznę pośrednią między skrajnościami kalwinizmu i flawianizmu.
Od początku lat 70-tych nastąpiła zmiana w postawie elektora, gdyż gnesioluteranie w północnych i południowych Niemczech coraz głośniej krytykowali teologów elektora saskiego, zwłaszcza z powodu „Katechizmu wittenberskiego”, który Peucer popierał i zalecał, a tzw. „Wittenberger Grundfeste“ wydana w jego obronie, zarzucała im odejście od czystej doktryny luterańskiej i jawne lub skryte skłanianie się ku kalwinizmowi, a także starała się przenieść to podejrzenie na elektora. Działania przeciwników Peucera doprowadziły do jego aresztowania w kwietniu 1574 roku. Przetransportowano go do Drezna i oskarżono o mieszanie się w kwestie teologiczne, rozpowszechnianie niebezpiecznych pism, obrażanie miejscowych i zagranicznych teologów, podburzanie innych przeciwko Kościołowi saksońskiemu i przede wszystkim o kryptokalwinizm. Wprawdzie odrzucił te oskarżenia, ale podpisał przed elektorem oświadczenie, które uważano za przyznanie się do winy. Łagodny wyrok sejmu w Torgawie (Torgau), który żądał jedynie ograniczenia działalności Peucera do miasta Wittenbergi i do kierowania profesurą medyczną, przy jednoczesnym zakazie dalszej ingerencji w sprawy kościelne, został skasowany przez elektora i mimo wstawiennictwa i błagań rodziny, przyjaciół i obcych książąt, Caspar Peucer był przetrzymywany przez dwanaście lat w więzieniach w Rochlitz, Zeitz, a później w Pleißenburgu w Lipsku. Okres spędzony w więzieniu poświęcił na studiowanie Pisma Świętego, redagowanie pism i wierszy. Pomimo namów zwolenników „Formuły zgody” jak Jakob Andreä i Nikolaus Selnecker pozostał wierny swoim filipistycznym przekonaniom. W tym czasie zmarła jego żona, a dzieci zostały rozproszone. Dopiero po śmierci swojego nieprzejednanego wroga, elektorowej Anny (zm. 1585), która nie mogła mu wybaczyć, że w swoich listach drwiąco się wypowiadał o panującej na dworze drezdeńskim ginekokracji, został zwolniony z więzienia 8 lutego 1586 roku dzięki wstawiennictwu nowej księżnej Agnes Hedwig von Anhalt (1573–1616). Caspar Peucer udał się do Dessau, został radcą księcia Anhalt-Dessau i jego osobistym medykiem. 30 maja 1857 roku ożenił się z zamożną wdową po burmistrzu Budziszyna.
Caspar Peucer zmarł 25 września 1602 roku, w wieku niespełna 78 lat.
Pisma (wybór)
Pisma Caspara Peucera dotyczą matematyki i astronomii (m.in. „Logistice regulae arithmeticae, quam Cossam et Algebram vocant"; „Elementa doctrinae sphaericae"; „Theoria planetarum“), medycyny (m.in. „Practica s. methodus curandi morbos"; „De ratione discendi medicinam"; „De dignitate artis medicae"; „De peste, asthmate, febribus, morbis contagiosis“), teologii i historii religii (m.in. „Doctrina fidei justificationis", „Tractatus historicus de Ph. Melanchthonis sententia de controversia coenae Domini“, „Comm. de praecipuis divinationum generibus“ Wittenberg 1553), historii (m.in. „De origine Mysorum", „de Friderico Landgrafio Thuringiae“, „Chronicon Carionis Lib. IV et V“). Szczególne miejsce zajmuje wśród nich pismo autobiograficzne „Historia carcerum et liberationis divinae“ wydane w Zurychu w 1605 roku przez jego przyjaciela Christopha Pezela, z wieloma dokumentami i napisanym w więzieniu testamentem. Poza tym w 1583 roku napisał też w więzieniu łacińskie wiersze „Idyllium, patria sive historia Lusatiae Superioris“ wydane w Budziszynie w 1594 i liczne listy częściowo wydrukowane (np. „Corpus Reformatorum“ Bd. VII, VIII, IX), a częściowo zachowane w rękopisach, których część należy do zbiorów Thomasa Rehdigera w bibliotece we Wrocławiu.