Johann Ludwig Burckhardt

Johann Ludwig Burckhardt (ur. 25 listopada 1784 w Lozannie; zm. 15 października 1817 w Kairze) - szwajcarski podróżnik. Podczas podróży po Oriencie nazwał siebie szejkiem Ibrahimem ibn Abdallahem (لشيخ إبراهيم بن عبد الله). Znany jest przede wszystkim jako odkrywca nabatejskiego miasta Petra i wielkiej świątyni Abu Simbel. Ponadto był pierwszym Europejczykiem, który obszernie opisał święte miasta islamu, Mekkę i Medynę. Jego reportaże z podróży publikowane między 1819 a 1831 rokiem przez angielskie Towarzystwo Afrykańskie (ang. African Association) ukazały się pod nazwiskiem John Lewis Burckhardt.

Johann Ludwig Burckhardt. Źródło: Wikimedia Commons

Biografia

Dzieciństwo i okres nauki

Rodzina Burckhardtów osiadła w Bazylei w XVI wieku, gdzie w krótkim czasie stała się jedną z najbogatszych i najbardziej wpływowych rodzin miasta. Johann Rudolf Burckhardt, ojciec Johanna Ludwiga, był zagorzałym przeciwnikiem idei rewolucji francuskiej i powstałej w jej wyniku Republiki Helweckiej - stanowisko to podzielił później Johann Ludwig. Ojciec nie robił tajemnicy ze swoich poglądów antyrepublikańskich i popadł w ostry konflikt z Peterem Ochsem. Gdy uznano go za winnego zdrady i skazano, w 1798 roku opuścił miasto i przeniósł się do posiadłości wiejskiej Ernthalde.

Johann Ludwig Burckhardt urodził się 25 listopada 1784 r. w Lozannie i 2 grudnia został ochrzczony w tamtejszym kościele ewangelickim Saint-François, gdzie w księdze kościelnej figuruje jako Jean Louis Conrard Guillaume, a w niemieckim zapisie kościelnym w Bazylei jako Johann Ludwig Conrad Wilhelm. Wczesne lata dzieciństwa spędził w Bazylei, a od 1794 r. miesiące letnie w posiadłości wiejskiej Ernthalde, gdzie z powodów politycznych rodzina zamieszkała na stałe w 1798 roku. Podstawową edukację szkolną otrzymał od guwernera, jak to było w zwyczaju w ówczesnych rodzinach zamożnych. W wieku 14 lat rozpoczął naukę w gimnazjum, ale z powodu politycznych poglądów ojca nie w republikańskiej Bazylei, lecz w szkole z internatem w wówczas pruskim Neuchâtel.

Z powodów politycznych jasne stało się, że nie będzie studiował w Bazylei. Końcem 1800 r. wysłano go do Lipska, który jeszcze nie był zajęty przez Napoleona. Na tamtejszym uniwersytecie studiował statystykę, historię powszechną, matematykę i języki. To dążenie do uniwersalnej edukacji było dla niego typowe i miało istotne znaczenie dla późniejszej kariery. Za namową starszego brata studiował również prawo, choć widział w nim jedynie odskocznię do kariery w służbie dyplomatycznej, którą teraz zaczął sobie wyobrażać. W 1804 r. przeniósł się na uniwersytet w Getyndze, gdzie dokończył studia.

Pobyt w Anglii

Po krótkim pobycie w Bazylei podróżował w 1805 r. do Londynu. Mimo wysokiej klasy listów polecających nie udało mu się jednak rozpocząć kariery dyplomatycznej - Wielka Brytania miała wystarczająco dużo utalentowanych młodych ludzi. Jednocześnie francuska blokada kontynentalna Wielkiej Brytanii ograniczyła wsparcie finansowe ze Szwajcarii, co spowodowało, że żył tam w bardzo skromnych warunkach.

Po prawie dwóch latach bezskutecznego poszukiwania posady znalazł Burckhardt wreszcie pracę w formie zlecenia badawczego. Dla Towarzystwa Afrykańskiego miał towarzyszyć tzw. karawanie Fazzanu, która transportowała towary handlowe między Egiptem a Afryką Środkową. Johann Ludwig Burckhardt miał zbadać szlak handlowy między Kairem a Timbuktu, dowiedzieć się o możliwych rynkach zbytu dla angielskich towarów oraz o zasobach mineralnych, a także ogólnie zbadać wnętrze wciąż w dużej mierze nieznanego kontynentu.

Aby przygotować się do wyprawy - opłacany przez Towarzystwo Afrykańskie - studiował przez rok język arabski, astronomię, chemię, mineralogię, botanikę i medycynę. Szukał także kontaktów z doświadczonymi podróżnikami, z których rad korzystał.

Podróże

Tereny (Lewant, Egipt, Hidżaz, Synaj), które Johann Ludwig Burckhardt ostatecznie odwiedził, odbiegały jednak od początkowych planów i należały wówczas do Imperium Osmańskiego.

W lipcu 1809 r. przybył do Aleppo. Nazwał siebie szejkiem Ibrahimem ibn Abdallahem, przyodział szaty arabskie i pozował na indyjskiego muzułmanina podróżującego dla brytyjskiej firmy handlowej. W ten sposób mógł wyjaśnić niedoskonałość znajomości arabskiego i obyczajów.

W czasie rocznego pobytu w Aleppo zamierzał pogłębić znajomość arabskiego i obyczajów muzułmańskich, aby następnie udać się w podróż do Timbuktu. Uznał jednak, że czas ten jest niewystarczający i za zgodą Towarzystwa Afrykańskiego go wydłużył. Dla wprawy przetłumaczył Robinsona Crusoe na język arabski, czym jednocześnie mógł udowodnić Towarzystwu Afrykańskiemu postępy w swoich studiach. Narzekał jednak, że Aleppo było miastem czysto handlowym, w którym prawie nie było ludzi wykształconych, znających poprawnie gramatykę arabską, co stanowiło szczególną przeszkodę w studiowaniu Koranu. Wkrótce też zaczął kupować cenne arabskie manuskrypty; pod koniec pobytu w krajach Orientu jego kolekcja liczyła ponad trzysta tomów, które w testamencie przekazał Uniwersytetowi Cambridge.

Między 1810 a 1812 r. odbył z Aleppo i Damaszku kilka dłuższych podróży po Syrii, między innymi do Palmyry i do Hauranu (wulkaniczny płaskowyż w Syrii i Jordanii), który mało który Europejczyk przed nim przemierzał. Jego informacje na temat tego regionu spotkały się w Anglii z dużym zainteresowaniem. Podczas podróży z Aleppo i Damaszku odkrył 22 lutego 1812 r. w mieście Hama kamień z nieznanymi mu znakami. Burckhardt nie przywiązał jednak do tych znaków szczególnej wagi i choć skądinąd kopiował każdą inskrypcję, gdy tylko było to możliwe, nie skopiował tych znaków. Jego zdawkowa uwaga nie wzbudziła w Anglii żadnego zainteresowania; dopiero w 1870 roku Richard Francis Burton zainteresował się tymi hieroglifami. Dziś wiemy, że uwaga Burckhardta była pierwszą relacją o luwijskich hieroglifach przesłaną do Europy. Kamień jest obecnie w posiadaniu muzeum w Stambule.

W trakcie podróży po Syrii zetknął się pierwszy raz z Beduinami. Uzyskał wgląd w kulturę, która nie tylko była w dużej mierze nieznana w Europie, ale o której nawet osiadli Arabowie mieli tylko zniekształcony obraz. Chociaż Burckhardt był kilka razy przez nich okradziony, traktował ich z sympatią i ocenił ich wahhabizm jako w zasadzie pozytywny. Pewną rolę mogło tu odegrać jego protestanckie, reformowane wychowanie, gdyż wahhabizm odpowiada w swej istocie reformacyjnej zasadzie sola scriptura (tylko pismo).

18 czerwca 1812 r. Johann Ludwig Burckhardt wyruszył z Damaszku do Kairu, miejsca rozpoczęcia planowanej podróży do Timbuktu. Podczas tej podróży odkrył 22 sierpnia ruiny nabatejskiego miasta Petra. Odkrycie to nie było przypadkowe, ponieważ Burckhardt, bazując na opowiadaniach tubylców i studiowaniu źródeł, specjalnie szukał tego miasta. Odbył kilkadniowych wypraw do Petry pod pretekstem złożonych ślubów, że na grobie Aarona złoży ofiarę z kozy. Znajduje się on około czterech kilometrów na zachód od Petry.

3 września Johann Ludwig Burckhardt przybył do Kairu. Jednak z powodu epidemii planowana karawana Fazzanu nie mogła wyruszyć. Aby dobrze wykorzystać czas oczekiwania do następnej karawany, Burckhardt postanowił podążać wzdłuż Nilu na południe i zbadać Nubię. Towarzysko Afrykańskie zgodziło się z tym planem i obiecało mu niezbędne wsparcie. 11 stycznia 1813 r. rozpoczął podróż do Nubii. Podążał prawym (wschodnim) brzegiem Nilu. Ze względu na różne konflikty między Mamelukami a władcą Egiptu, zawsze musiał mieć się na baczności, by nie zostać posądzonym o bycie szpiegiem Muhammada Ali Paszy. Ostatecznie sytuacja wydawała mu się zbyt niepewna i przerwał podróż koło wioski Kulb i zawrócił. W drodze powrotnej podążał lewym brzegiem Nilu, między innymi obok słynnej świątyni Hathor w Abu Simbel. Odwiedzając tę świątynię 22 marca, Burckhardt przypadkowo odkrył posągi innej, znacznie większej świątyni, niemal całkowicie zasypanej przez piasek. Jego opis dostarczył europejskiemu światu pierwszych informacji o wielkiej świątyni Abu Simbel, którą w 1817 r. odkopał i zbadał Giovanni Battista Belzoni. 9 kwietnia 1813 r. Burckhardt dotarł do Esny, skąd chciał wyruszyć w drugą podróż na południe. Z różnych powodów jednak kilka planowanych karawan upadło, przez co utknął w Esnie na prawie rok. Czas ten wykorzystał na uzupełnianie i poprawianie swoich notatek z podróży.

Wiosną 1814 r. wyruszył ostatecznie w drugą podróż na południe. Jego celem był Hidżaz, gdzie chciał wziąć udział w hadżu, czyli pielgrzymce do Mekki. Towarzystwo Afrykańskie poprosiło go o zebranie szczegółowych informacji na temat wahhabitów, których potęga i wpływy na Półwyspie Arabskim były w tym czasie u szczytu. Podróż zaprowadziła go najpierw do Szandi, jednego z największych miast handlowych we wschodnim Sudanie, gdzie handlowano również towarami z Europy i gdzie znajdował się również duży targ niewolników, których traktowanie szczegółowo opisał. W Szandi pozostał miesiąc, aby opisać warunki polityczne i handlowe. Burckhardt kupił sobie 14-letniego niewolnika, z jednej strony jako służącego, co też poprawiło jego pozycję społeczną, z drugiej strony dało mu też uzasadnienie dla podróży, bo można powiedzieć, że chciał odsprzedać niewolnika z zyskiem. Z Szandi podróżował dalej do Dżuddy, gdzie nie udało mu się zrealizować weksla, więc musiał sprzedać niewolnika, by zdobyć pieniądze. Gdy osmański gubernator Dżuddy, Mohammed Ali Pasza, dowiedział się o obecności Burckharda i jego problemach, wsparł go finansowo. Kazał swoim uczonym prawnikom sprawdzić go pod kątem wierności, a gdy nie znaleziono żadnej skazy, Burckhardtowi pozwolono kontynuować podróż do Mekki.

W Mekce Johann Ludwig Burckhardt wykonał przepisane akty pielgrzymki i otrzymał na potwierdzenie certyfikat hadżdż. Ponad trzymiesięczny pobyt w Mekce zaowocował pierwszymi obszernymi wiadomościami o hadżu i mieście, które dotarły do Europy.

W styczniu 1815 r. przyłączył się do karawany do Medyny, gdzie ciężko zachorował, przypuszczalnie na czerwonkę. Jego opis Medyny nie był tak obszerny jak Mekki, ale i tak dość interesujący, ponieważ miasto to było mało znane w Europie. Dopiero w kwietniu mógł kontynuować dalszą podróż. Osłabiony chorobą udał się statkiem z Janbu do Szarm el-Szejk, skąd wrócił lądem do Kairu, do którego dotarł 24 czerwca 1815 roku.

Po wybuchu dżumy w Kairze w kwietniu 1816 r. postanowił opuścić miasto i udał się na półwysep Synaj, ponieważ zauważył, że Beduinów nigdy nie dotknęła zaraza. Odwiedził klasztor św. Katarzyny, do którego został wpuszczony dzięki listowi polecającemu i gdzie zainteresowała go m.in. biblioteka z około 700 arabskimi rękopisami, wspiął się na górę Synaj i przemierzył praktycznie całe wybrzeże Zatoki Akaba. Jednak samego miasta Akaba nie odwiedził, gdyż ze względów politycznych uznał to za zbyt niebezpieczne bez pisma polecającego paszy.

Śmierć w Kairze

13 czerwca 1816 r. wrócił do Kairu i przygotowywał się ponownie do zrealizowania właściwego zadania jakim była wyprawa do Timbuktu. W oczekiwaniu, wraz z angielskim konsulem generalnym Henrym Saltem, powziął plan odzyskania na własny koszt popiersia kolosalnego posągu Ramzesa II, który leżał w Tebach i przekazania go do British Museum w Londynie, gdzie stoi do dziś. Burckhardt wciąż bezskutecznie czekał na karawanę Fazzanu. Jesienią 1817 r. dowiedział się jednak, że grupa pielgrzymów z Maghrebu planuje odbyć drogę powrotną z Mekki przez Kair do Fazzanu. Karawana była oczekiwana w Kairze w grudniu i Burckhardt planował do niej dołączyć.

Początkiem października 1817 r. Johann Ludwig Burckhardt ponownie zachorował przypuszczalnie na czerwonkę i zmarł 15 października 1817 r. w Kairze. Zgodnie ze swoim statusem uczonego, hadżu i szejka, Burckhardt został pochowany na cmentarzu przed Bab an-Nasr (Bramą Zwycięstwa) zgodnie z islamskimi obrzędami.

Pisma

Johann Ludwig Burckhardt raporty dla Towarzystwa Afrykańskiego pisał w języku angielskim i nie miał zamiaru ich publikować. Jego dzienniki podróży, zbiór przysłów arabskich z przypisami oraz monografia dotyczące Beduinów i wahhabizmu zostały zredagowane i opublikowane na zlecenie Towarzystwa Afrykańskiego w latach 1819-1831.

• Travels in Nubia, London 1819 (online)
• Travels in Syria and the Holy Land, London 1822 (online)
• Travels in Arabia, London 1829 (online)
• Arabic Proverbs, or the manners and customs of the modern Egyptians, London 1830 (online)
• Notes on the Bedouins and Wahábys, London 1831 (2tomy) (online tom 1, tom 2)

Literatura

• Max Burckhardt: "Burckhardt, Johann Ludwig". W: Neue Deutsche Biographie 3 (1957), s. 38-39 (online).
• Löwenberg: "Burckhardt, Johann Ludwig". W: Allgemeine Deutsche Biographie 3 (1876), s. 573-574 (online).
• Lionel Gossman: "La suisse nomade: trois voyageurs bâlois". Princeton (PDF).
• Angelika Lohwasser: Johann Ludwig Burckhardt – „Scheich Ibrahim.“ (PDF).