Luis Buñuel

Luis Buñuel Portolés (ur. 22 lutego 1900 w Calandzie (Hiszpania); zm. 29 lipca 1983 w Meksyku) – pochodzenia hiszpańskiego meksykański reżyser i scenarzysta, który stał się znany pod koniec kina niemego jako reżyser surrealistycznej awangardy. Zaliczany do najwybitniejszych i najoryginalniejszych reżyserów w historii kina XX wieku. Współpracował z Salvadorem Dalí i paryską grupą surrealistyczną skupioną wokół André Bretona i Meret Oppenheim. Najbardziej znaną realizacją z tej epoki jest Pies andaluzyjski (1928), który wywołał skandal. Po 15-letniej przerwie kręcił filmy w niemal każdym gatunku filmowym (eksperymentalne, dokumentalne, melodramaty, komedie, musicale, filmy romantyczne, historyczne, fantastyczne, przygodowe, kryminały a nawet westerny). Jednym z centralnych tematów jego filmów jest walka ze skostniałą burżuazją i hipokryzją jak np. w Anioł zagłady (1962), Piękność dnia (1967) czy Dyskretny urok burżuazji (1972).

Z powodu przekonań politycznych i cenzury frankistowskiej emigrował z Hiszpanii i większą część swoich dzieł nakręcił we Francji i w Meksyku, którego obywatelstwo przyjął w 1951 roku.

Pies andaluzyjski i Mroczny przedmiot pożądania są dziełami głęboko naznaczonymi surrealizmem. Niemal wszystkie jego filmy noszą, w różnym stopniu, to piętno. W niemal wszystkich swoich dziełach Buñuel kwestionuje ciągłość narracji i czytelność scenografii. Czasowość i rytm ulegają fragmentaryzacji. Mieszają się w nich rzeczywistość, sen, życie codzienne, fantazja i halucynacja. Luis Buñuel uważał, że: « Filmowiec surrealistyczny jest tym, który burzy konwencjonalne przedstawienie natury [...], wstrząsa mieszczańskim optymizmem i zmusza widza do zwątpienia w trwałość istniejącego porządku ».

Luis Buñuel
Luis Buñuel, 1968.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Leonardo Buñuel, ziemianin;
  • Matka: Maríi Portolés;
  • Żona; od 23 czerwca 1934 r. Jeanne Rucar;
  • Dzieci: Juan Luis Buñuel (reżyser) i Rafael Buñuel;
  • Wnuk: Diego Buñuel (dziennikarz).

Biografia i twórczość

Mimo, że Luis Buñuel urodził się w aragońskiej wiosce Calanda jako najstarsze z siedmiorga dzieci ziemianina Leonardo Buñuela i córki właściciela gospody Maríi Portolés, wyrastał w Saragossie. W autobiografii określił społeczeństwo rodzinnej miejscowości jako uparte i nacechowane różnicami klasowymi. Pod pieczą wujka, który był duchownym, poznał język łaciński i francuski. Był ministrantem i śpiewał w chórze kościelnym. W 1907 r. rozpoczął naukę w jezuickiej szkole Colegio del Salvador w Saragossie, po czym w 1915 r. przeniósł się do gimnazjum państwowego. Po zdanej maturze w 1917 r. przyjęto go dzięki poleceniu senatora Don Bertolomé Estebana do sławnego madryckiego akademika Residencia de Estudiantes, gdzie na życzenie ojca rozpoczął studia inżynierskie. Jednak kiedy się dowiedział, że za granicą poszukiwani są hiszpańscy wykładowcy różnych przedmiotów humanistycznych, zmienił kierunek i odtąd studiował literaturę, filozofię i historię. W czasie studiów poznał między innymi García Lorca i Salvadora Dalí, a później wspierał ruch dadaistyczny. W 1919 roku poznał w San Sebastian pisarkę Conchę Méndez, z którą się zaręczył i był w siedmioletnim związku. Pierwszy raz psychoanalizą Zygmunta Freuda zajął się w 1923 roku.

Gdy w 1925 roku miała powstać w Paryżu nowa instytucja Ligi Narodów Societé internationale de cooperation intellectuelle, Luis Buñuel ubiegał się o posadę sekretarza, którą mu ostatecznie przyznano. Podczas pobytu w Paryżu postanowił kręcić filmy, do czego zainspirowały go prace Siergieja Eisensteina Pancernik Potiomkin, Friedricha Wilhelma Murnaua Portier z hotelu Atlantic i Fritza Langa Zmęczona śmierć. W 1926 roku zapisał się na kurs Jeana Epsteina w szkole aktorskiej Académie du Cinéma. Po zaprzepaszczeniu małej roli w jednym z filmów Jeana Epsteina (pol. Jan Epstein), zgłosił się później jako jego asystent podczas kręcenia filmu Mauprat. Przy tej okazji poznał kamerzystę Alberta Duvergera i uzyskał wgląd w techniczne aspekty realizacji filmów.

Salvador Dali: Luis Buñuel
Salvador Dalí: Portret Luisa Buñuela, 1924.
Źródło: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía

W 1928 roku, dzięki pomocy finansowej matki, Luis Buñuel nakręcił niemy film krótkometrażowy Pies andaluzyjski, do którego razem z Salvadorem Dalí napisał scenariusz. W filmie, który nie trzymał się tradycyjnej logiki narracji, pojawiły się słynne sceny, takie jak ta, w której żyletka przecina oko, czy finał, w którym kochankowie giną w drobnym piasku. Film był początkowo pokazywany prywatnie Manowi Rayowi i Louisowi Aragonowi. Ci ostatni byli bardzo entuzjastycznie nastawieni i poprosili Buñuela o zorganizowanie pokazu dla surrealistów.

W 1930 roku zrealizował film Złoty wiek, do którego ponownie napisał scenariusz z Salvadorem Dalí. José Pierre opisał film Złoty wiek jako « być może jedyny celowo stworzony film surrealistyczny ». Ze swoją celowo prowokacyjną treścią dzieło to szybko wywołało silne reakcje. Po premierze 30 listopada 1930 r. cenzura domagała się cięć. Kilka dni później Ligue des patriotes i Ligue antisémitique de France splądrowały salę kinową Studio 28 na Montmartre, w której wyświetlano film, a w holu znajdowała się wystawa dzieł surrealistów. Ta dewastacja stała się początkiem kampanii przeciwko surrealizmowi, a prefekt policji kazał skonfiskować film. W rzeczywistości skonfiskowano tylko kopię filmu, ponieważ oryginał pozostał w rękach wicehrabiego Noailles i jego żony Marie-Laure, mecenasów filmu. Zakaz projekcji został ostatecznie zniesiony dopiero w 1980 roku.

Luis Buñuel odszedł od surrealizmu i w średniometrażowym dokumencie Ziemia bez chleba (także Ziemia Hurdów) opisał nędzne warunki życia panujące w regionie Hiszpanii zwanym Les Hurdes. Film został zakazany przez rząd hiszpański w latach 1933-1935.

Między 1933 a 1935 pracował w Hiszpanii dla towarzystwa amerykańskiego. Bardzo zaniepokoiła go hiszpańska wojna domowa. Uczestniczył w produkcji pro republikańskiego filmu dokumentalnego Madrid 36, po czym wyjechał do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Poświęcił się wykazywaniu skuteczności i pokazaniu niebezpieczeństw nazistowskich filmów propagandowych, do czego wykorzystał zwłaszcza film Leni Riefenstahl.

Luis Buñuel nie ukrywał swojego antykatolicyzmu i marksizmu, co spowodowało, że znalazł się pod presją, szczególnie po opublikowaniu w 1942 roku książki Salvadora Dalí The Secret Life of Salvador Dalí, w której został opisany jako osoba wyłącznie odpowiedzialna za najbardziej kontrowersyjne aspekty filmu Złotego wieku. Musiał zrezygnować z pracy w Museum of Modern Art (MoMA) w Nowym Jorku i udać się na emigrację do Meksyku, gdzie wrócił do swojej kariery reżyserskiej, dzięki producentowi Oscarowi Dancigersowi.

Pierwszy film meksykański, komedia muzyczna Gran Casino (1947), okazał się porażką. Jednak już drugi, komedia Wielki lekkoduch (1949), osiągnął sukces. Dzięki niemu zyskał reputację solidnego filmowca, który potrafi trzymać się założonego budżetu. Dancigers zaproponował mu przyjrzenie się życiu biednych dzieci w mieście Meksyk. W efekcie powstał w 1950 film Zapomniani, surowy dramat społeczny, w którym wpływy włoskiego neorealizmu ocierają się o surrealistyczne akcenty. Film został pokazany na Festiwalu Filmowym w Cannes w 1951 roku i zdobył nagrodę za reżyserię, przywracając Buñuelowi popularność.

Również dla Dancigersa Buñuel zrealizował adaptacje klasycznych powieści, takich jak Przygody Robinsona Crusoe (1954) oraz na podstawie powieści Wichrowe Wzgórza Emily Brontë sfilmował Otchłanie namiętności. Z tego okresu na uwagę zasługują również filmy: On (1953), studium przypadku chorej zazdrości, oraz Zbrodnicze życie Archibalda de la Cruza, makabryczna komedia o seryjnym mordercy; w obu filmach pojawiają się liczne odniesienia do markiza de Sade, religii i burżuazji. Nazarín (1958) to szczytowy moment jego meksykańskiego okresu twórczości.

Luis Buñuel nakręcił w Europie film Viridiana, który otrzymał Złotą Palmę na festiwalu w Cannes w 1961 roku, ale wywołał poważne wstrząsy polityczne, dyplomatyczne i religijne, zwłaszcza za końcowe przedstawienie nędzarzy zajmujących domy właścicieli ziemskich i biorących udział w orgii, parodiując Ostatnią Wieczerzę. Reżim Franco, który zezwolił na realizację filmu i zaakceptował fakt, że oficjalnie reprezentował on Hiszpanię na festiwalu w Cannes, ostatecznie całkowicie go zakazał. Hiszpańskie kopie zostały skonfiskowane i zniszczone, ale film był normalnie dystrybuowany we Francji. Film trafił do dystrybucji w Hiszpanii dopiero w 1977 roku.

Po nim nastąpił Anioł zagłady (1962), nakręcony w Meksyku, oraz Dziennik panny służącej (1964), adaptacja słynnej powieści Octave'a Mirbeau i pierwszy film Buñuela nakręcony we Francji od czasu Złotego wieku. Decydując się na przesunięcie akcji powieści Mirbeau o trzydzieści lat, Luis Buñuel zemścił się na tych, którzy w latach 30-tych utrudnili jego debiut: w ostatniej sekwencji filmu skrajnie prawicowi demonstranci skandują « Niech żyje Chiappe! » i « Śmierć Żydom! ».

Po tej adaptacji Buñuel zrealizował swój ostatni meksykański film Szymon Pustelnik (1965). Następnie regularnie przyjeżdżał do Francji, aby kręcić filmy, w szczególności projekty realizowane wspólnie ze scenarzystą Jean-Claudem Carrièrem. Ich współpraca trwała dziewiętnaście lat i przerwała ją dopiero śmierć filmowca. Jego obrazy są jak zawsze potężne i walczą z dominującą klasą burżuazyjną: Droga mleczna, Piękność dnia z Catherine Deneuve (jeden z największych sukcesów komercyjnych w karierze Buñuela) i Dyskretny urok burżuazji, który w 1973 roku zdobył Oscara dla najlepszego filmu zagranicznego. W 1970 r. nakręcił w Toledo Tristanę z Catherine Deneuve w roli głównej.

Po nakręceniu w 1976 r. filmu Mroczny przedmiot pożądania Luis Buñuel postanowił zakończyć karierę reżyserską.

Filmografia

  • Pies andaluzyjski (Un Chien Andalou), 1928
  • Złoty wiek (L'Age d'Or), 1930
  • Ziemia bez chleba, także znany jako Ziemia Hurdów (Tierra Sin Pan; Las Hurdes), 1933
  • El Vaticano de Pio XII, 1940
  • Gran Casino (Gran Casino, En el viejo Tampico), 1947
  • Wielki lekkoduch (El Gran Calavera), 1949
  • Zapomniani (Los olvidados), 1950
  • Susana (Susana, demonio y carne), 1951
  • Kobieta bez miłości (Una mujer sin amor), 1951
  • Córa oszustwa (La hija del engaño), 1951
  • Wniebowstąpienie (Subida al cielo), 1952
  • Brutal (El bruto), 1952
  • On (Él), 1952
  • Marzenia jeżdżą tramwajem (La ilusión viaja en tranvía), 1953
  • Przygody Robinsona Crusoe (The Adventures of Robinson Crusoe), 1954
  • Rzeka i śmierć (El río y la muerte), 1954
  • Otchłanie namiętności (Abismos de pasión, Cumbres Borrascosas), 1954
  • Zbrodnicze życie Archibalda de la Cruz (Ensayo de un crimen), 1955
  • Jutrzenka (Cela s'appelle l'aurore), 1955
  • Śmierć w ogrodzie (La mort en ce jardin), 1956
  • Nazarin, 1958
  • Gorączka w El Pao (La fièvre monte à El Pao), 1959
  • Dziewczyna z wyspy (La joven), 1960
  • Viridiana, 1961
  • Anioł zagłady (El ángel exterminador), 1962
  • Dziennik panny służącej (Le journal d'une femme de chambre), 1964
  • Szymon Pustelnik (Simón del desierto), 1965
  • Piękność dnia (Belle de jour), 1967
  • Droga mleczna (La Voie Lactée), 1969
  • Tristana, 1970
  • Dyskretny urok burżuazji (Le charme discret de la bourgeoisie), 1972
  • Widmo wolności (Le fantôme de la liberté), 1974
  • Mroczny przedmiot pożądania (Cet obscur objet du désir), 1977

Literatura

  • Maurice Drouzy: Luis Buñuel, architecte du rêve, Paris, Pierre Lherminier, 1978
  • Luis Buñuel: Ostatnie tchnienie ... (Mon dernier soupir, 1982), z fr. przeł. Maria Braunstein, Warszawa : Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1989

Linki