Martin Buber

Martin Buber (ur. 8 lutego 1878 w Wiedniu; zm. 13 czerwca 1965 w Jerozolimie) – austriacko-izraelski filozof religii pochodzenia żydowskiego, tłumacz literacki, pacyfista. Badacz tradycji żydowskiej judaizmu i chasydyzmu. W pisma – głównie w języku niemieckim i hebrajskim – sięgał od mistycyzmu żydowskiego po filozofię społeczną, biblistykę, fenomenologię religijną i antropologię filozoficzną. Był centralną postacią żydowskiego odrodzenia kulturalnego na początku XX wieku. Filozofia Bubera koncentrowała się na spotkaniu lub dialogu człowieka z innymi istotami, szczególnie na relacjach z innymi ludźmi, przy czym wskazywał na relację z Bogiem. Myśl ta osiągnęła swój najpełniejszy dialogiczny wyraz w piśmie „Ich und Du” (1923; „Ja i Ty”).

Martin Buber.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Kalman Yekutiel (Carl) Buber (1848-1935);
Matka: Elsa z domu Wurgast (ur. 1858);
Przyrodnie rodzeństwo: Nechama Nelly Natalie (1886-1972), Irena (ur. 1890);
Żona: Paula Winkler (1877-1958), pisarka;
Dzieci: syn Rafael (1900–1990) i córka Eva (1901–1992).

Biografia

Martin Buber był synem urodzonego we Lwowie Kalmana Yekutiela (Carl, Castiel, Salmen) Bubera (1848-1935) i urodzonej w Odessie jego żony Elsy z domu Wurhaft lub Wurgast (ur. 1858). Po rozwodzie rodziców w 1881 r. wychowywał się od czwartego roku życia u dziadków Salomona i Adeli Buberów w Lwowie. Jego dziadek Salomon Buber był badaczem midraszów i w swoim czasie jednym z najważniejszych badaczy i kolekcjonerów w dziedzinie chasydzkiej tradycji wschodnioeuropejskich Żydów. Salomon Buber nazywał siebie „Polakiem wyznania mojżeszowego”^[1]. Bogactwo jego dziadków, zbudowane na posiadłości galicyjskiej zarządzanej przez Adele i wzmocnionej przez Salomona poprzez górnictwo, bankowość i handel, zapewniło Martinowi zabezpieczenie finansowe do czasu niemieckiej okupacji Polski w 1939 roku, kiedy ich majątek został wywłaszczony.

Martin Buber, uczony przez prywatnych nauczycieli w domu, opanował w dzieciństwie hebrajski, jidysz, polski, niemiecki, grecki, łacinę, francuski, włoski i angielski. W wieku 14 lat przeczytał pismo „Prolegomena” Immanuela Kanta oraz „Tako rzecze Zaratustra” Friedricha Nietzschego. Niektóre z myśli zawartych w tej literaturze filozoficznej Buber zachował i można je znaleźć w jego późniejszych pismach. Wpływy Nietzschego znalazły odzwierciedlenie w zwrocie Bubera do syjonizmu i jego wezwaniu do powrotu do korzeni i bardziej zdrowej kultury.

Po ukończeniu polskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie, gdzie językiem wykładowym był język polski, Martin Buber studiował w Wiedniu (1896/97), Lipsku (1897/98), Berlinie (1898/99) i Zurychu (1899) filozofię, psychiatrię i psychologię, germanistykę, ekonomię oraz historię sztuki, m.in. u Heinricha Herknera, Gustava Schmollera, Wilhelma Diltheya i Georga Simmela. W Wiedniu pasjonował się poezją Stefana George. W Lipsku i Berlinie zainteresował się etnopsychologią Wilhelma Wundta, filozofią społeczną Georga Simmla, psychologią Carla Stumpfa i podejściem do nauk humanistycznych Wilhelma Diltheya. W Lipsku uczęszczał na spotkania Towarzystwa Kultury Etycznej (Gesellschaft für ethische Kultur), zdominowanej wówczas przez myśl Lasalle'a i Tönniesa. Pierwszymi publikacjami młodego Bubera były eseje i tłumaczenia na język polski poezji Arthura Schnitzlera i Hugo von Hofmannsthala. W 1898 r. założył w Lipsku stowarzyszenie studentów żydowskich i lokalną grupę syjonistyczną.

W 1899 r. poślubił katoliczkę Paulę Winkler, która w 1907 r. konwertowała na judaizm i pod pseudonimem Georg Munk działała jako pisarka. W tym samym roku był delegatem na trzeci kongres syjonistyczny w Bazylei oraz został redaktorem syjonistycznego czasopisma „Die Welt” („Świat”).

W Wiedniu poznał ideologa współczesnego politycznego syjonizmu Theodora Herzla i przyłączył się do jego ruchu syjonistycznego. Wraz z żoną zamieszkał w 1900 r. w Berlinie, gdzie zaprzyjaźnili się z anarchistą Gustavem Landauerem (1870-1919) i uczęszczali do salonu braci Juliusa i Heinricha Hart. We wrześniu 1901 r. Herzl powierzył Buberowi kierowanie syjonistycznym organem partyjnym „Die Welt” jako następcy Bertholda Feiwela, którego nie udało się przekonać do pozostania na tym stanowisku. Buber uczestniczył w 1902 r. w założeniu wydawnictwa Jüdischer Verlag, które swoje zadania widziało w kategoriach kulturalnej i duchowej „odnowy judaizmu”.

W 1903 roku doktoryzował się pracą „Zur Geschichte des Individuationsproblems. Nicolaus von Cues und Jakob Böhme.” (O historii problemu indywiduacji. Mikołaj z Kuzy i Jakob Böhme.)

Od 1905 r. pracował w wydawnictwie Rütten & Loening jako redaktor; zainicjował tam i nadzorował m.in. zakrojony na szeroką skalę projekt czterdziestotomowej monograficznej serii społeczno-psychologicznej „Die Gesellschaft”, która ukazała się w latach 1906-1912. Jako redaktor „Die Gesellschaft” Buber korespondował z Georgiem Simmelem, Franzem Oppenheimerem, Ellen Key, Lou Andreas-Salomé, Wernerem Sombartem i wieloma innymi naukowcami i intelektualistami. Wśród poetów swoich czasów, z którymi wymieniał listy, byli Hugo von Hofmannsthal, Hermann Hesse i Stefan Zweig. Był szczególnie blisko z socjalistycznym i syjonistycznym powieściopisarzem Arnoldem Zweigiem.

Podczas pobytu w 1905/06 we Florencji napisał „Die Geschichten des Rabbi Nachman” („Opowieści rabina Nachmana”) i „Die Legenden des Baalschem” („Legendy o Baal Szemie”) (opublikowane w 1908 r.). W 1910 r. przetłumaczył „Reden und Gleichnisse des Tschuang Tse” („Mowy i przypowieści Zhuangziego”). Napisanym w 1913 r. pismem „Daniel” próbował znaleźć syntezę zachodniej filozofii życia i wschodniego mistycyzmu. Planował także założenie szkoły żydowskiej w Niemczech, która powinna „zainaugurować edukację w sensie prawdziwego i żywego judaizmu”.

Pod wrażeniem pierwszej wojny światowej Buber zwrócił się w 1916 r. ponownie całkowicie ku ruchowi syjonistycznemu. W tym samym roku przeprowadził się z rodziną z Berlina-Zehlendorf do Heppenheim an der Bergstraße, gdzie opublikował w 1923 r. swoje główne dzieło „Ich und Du” („Ja i Ty”). Razem z Salomonem Schockenem założył w 1916 r. miesięcznik „Der Jude” („Żyd”), który ukazywał się do 1928 roku.

Jego wpływy jako przywódcy żydowskiego wzrosły wraz z serią wykładów wygłoszonych w latach 1909-19 w Pradze dla syjonistycznej grupy studenckiej Bar Kochba, opublikowanych później jako „Reden über das Judentum” („Mowy o judaizmie”, 1923).

Od 1919 r. Martin Buber uczył w Freies Jüdisches Lehrhaus i na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. W 1921 r. uczestniczył w Dwunastym Kongresie Syjonistycznym w Karlowych Warach w Czechosłowacji, po czym wycofał się z aktywnej działalności partyjnej. W 1923 r. otrzymał jedyny w Niemczech tytuł wykładowcy religioznawstwa i etyki żydowskiej na uniwersytecie we Frankfurcie, a od 1924 r. pracował w niezależnych grupach nauczycielskich w Szwajcarii, Holandii i Niemczech. W 1930 r. został we Frankfurcie nad Menem także honorowym profesorem socjologii.

We współpracy z Franzem Rosenzweigiem Buber rozpoczął od 1925 r. nowe tłumaczenie hebrajskiego Starego Testamentu na język niemiecki, nad którym pracował sam po śmierci Rosenzweiga, i które ukończył w 1961 roku. Obydwaj opisali podstawy tłumaczenia we wspólnej pracy „Die Schrift und ihre Verdeutschung”. Tematyka biblijna pojawia się również w twórczości literackiej Bubera w dziele „Königstum Gottes” („Królestwo Boże”, 1932).

Po przejęciu władzy przez nacjonalistów musiał w 1933 r. odejść z uniwersytetu i uczestniczył w tworzeniu „Mittelstelle für jüdische Erwachsenenbildung” (Centralnego Biura Żydowskiej Edukacji Dorosłych) przy Reichsvertretung der Deutschen Juden (Delegacja Żydów Niemieckich w Rzeszy). Mittelstelle była żydowską instytucją edukacyjną działającą w latach 1934-1938. Jej głównym celem było umożliwienie niemieckim Żydom wzmocnienia ich żydowskiej tożsamości, zwłaszcza w sytuacji, gdy świat żydowski, który znali, rozpadał się wokół nich. Odzwierciedla to hasło centrum ukute przez Bubera: „Uzbrojenie dla istnienia”.

W 1935 r. Martin Buber otrzymał zakaz prowadzenia jakiejkolwiek działalności pedagogicznej i w 1938 r. wyemigrował do Jerozolimy, gdzie objął stanowisko profesora psychologii społecznej na Uniwersytecie Hebrajskim i kierował Katedrą Socjologii, którą to funkcję pełnił aż do przejścia na emeryturę w 1951 roku. Uczestniczył także w tworzeniu żydowskiego szkolnictwa i do 1953 r. kierował Szkołę Kształcenia Nauczycieli Ludu. Szkoła ta przygotowywała nauczycieli do życia i pracy w schroniskach i osadach nowo przybyłych emigrantów oraz pomocą psychologiczną dla osób pochodzących z obozów koncentracyjnych.

Od podjęcia pracy w Jerozolimie Buber był blisko związany z wieloma syjonistycznymi intelektualistami, takimi jak filozof Felix Weltsch, pisarz Max Brod, politycy, jak Chaim Weizmann i Hugo Bergman. Wszyscy oni byli znajomymi Bubera ze starej Europy, z miast Pragi, Berlina i Wiednia; ich przyjaźń i wzajemna stymulacja trwały do lat 60-tych.

Krótko po Nocy Kryształowej (niem. Kristallnacht) ukazał się końcem 1938 r. list otwarty Mahatmy Gandhiego pod tytułem „Die Juden” (Żydzi), w którym zajął on stanowisko w sprawie prześladowania Żydów w narodowosocjalistycznych Niemczech, syjonizmu i konfliktu palestyńskiego. Nie tylko Martin Buber sprzeciwiał się temu tekstowi. Gandhi, podkreślając swoje sympatie do narodu żydowskiego, odrzucał syjonizm jako niesprawiedliwy wobec Arabów, którzy mieli prawo do Palestyny tak jak Anglia do Anglików, a Francja do Francuzów. W swojej ostrej odpowiedzi Buber sprzeciwił się porównywaniu przemocy antysemickiej z dyskryminacją Indian przez Brytyjczyków i Burów. Powiedział, że Gandhi nie był dostatecznie świadomy sytuacji w niemieckich obozach koncentracyjnych i nie zdawał sobie sprawy z rozmiarów terroru nazistowskiego. Martin Buber wyraził swoje rozczarowanie faktem, że Gandhi, którego cenił i czcił, osądzał powierzchownie, ponieważ Hindusi w RPA byli dyskryminowani, ale nie byli ani wyjęci spod prawa, ani nie byli systematycznie okradani, a nawet zabijani i czyniono z nich „zakładników pożądanego zachowania obcych państw”. Twierdzenie Gandhiego, że Palestyna należy wyłącznie do Arabów, jest historycznie, prawnie i moralnie błędne. Palestyna należy raczej do obu narodów lub do wszystkich narodów, które są historycznie związane z tą ziemią. Tylko wspólne życie bez przemocy ze sobą może doprowadzić do pokoju i sprawiedliwości. W 1944 r. Buber w piśmie „Israel und Palästina” (Izrael i Palestyna) opowiedział się za żydowsko-arabskim pojednaniem, ale nie spotkało się ono z zainteresowaniem.

Europę Martin Buber odwiedził dopiero w 1947 roku. W 1953 r. otrzymał Nagrodę Pokojową Księgarzy Niemieckich (niem. Friedenspreis des Deutschen Buchhandels), a odbierając ją - co w Izraelu wzbudziło wiele kontrowersji - we frankfurckim kościele Paulskirche, dał znak gotowości do porozumienia. „Bergsträßer Anzeiger” napisał o jego przemówieniu z okazji przyznania nagrody: „W swoich słowach podziękowania Buber wezwał świat do odzyskania zaufania. Kryzys ludzkości przejawia się najwyraźniej jako kryzys zaufania”.

W 1955 r. w Nowym Jorku Buber, wraz z Hannah Arendt, Gershomem Scholemem i innymi, uczestniczył w założeniu Instytutu Leo Baecka, ważnego ośrodka dokumentacji i badań nad historią niemieckojęzycznych Żydów. Dużą część zbiorów, dostępnych także w formie elektronicznej, można obejrzeć w Muzeum Żydowskim w Berlinie. Buber był także - podobnie jak Hannah Arendt - jednym z autorów czasopisma „Aufbau”. W latach 1960-62 był pierwszym prezesem Izraelskiej Akademii Nauk. W 1963 roku otrzymał prestiżową Nagrodę Erazma. Jednak najbardziej cenionym wyróżnieniem dla Bubera była nieformalna uroczystość studencka z okazji jego 85-tych urodzin, podczas której około 400 studentów Uniwersytetu Hebrajskiego zebrało się przed jego domem i uczyniło go honorowym członkiem swojego związku studenckiego.

Do grona przyjaciół Martina Bubera należeli także Karl Heim, Friedrich Gogarten, Albert Schweitzer i Leonhard Ragaz.

Martin Buber zmarł 13 czerwca 1965 w Jerozolimie. Podczas jego pogrzebu miało miejsce bezprecedensowe wydarzenie, delegacja Arab Student Organization (Arabskiej Organizacji Studentów) złożyła wieniec na grobie osoby, która usilnie zabiegała o pokój między dwoma narodami Izraela i Palestyny.

Filozofia dialogu

Martin Buber znany jest przede wszystkim jako przedstawiciel filozofii dialogu zwanej także filozofią spotkania - spotkania człowieka z innymi istotami. Filozofia dialogu proponuje nowe sposoby poznawania i rozumienia świata, szczególnie potrzebne w obecnej rzeczywistości. Relacja między osobami zajmuje czołowe miejsce w filozofii Bubera, która stanowi ważny element analizy dialogu jako spotkania. Dla Bubera myślą przewodnią stał się człowiek i jego relacja z drugim człowiekiem. Martin Buber napisał „na początku jest relacja”, a dialog „jest postępowaniem ludzi wobec siebie, znajdującym jedynie wyraz w komunikacji”.

Napisana w formie pięciu dialogów praca „Daniel” (1913) pozwala zrozumieć znaczenie przejścia Bubera od jego wczesnego mistycyzmu do filozofii dialogu. Autor bada w niej naturę wzajemnego połączenia jedności, kreatywności, działania, formy i urzeczywistnienia, ponieważ wyjaśniają one relacje człowieka z Bogiem i świat. W niektórych „Reden über das Judentum” (1923; „Mowy o judaizmie”), jak również w „Danielu”, element mistyczny nadal przeważa, ale Buber później porzucił koncepcję mistycznego zjednoczenia człowieka z Bogiem i zajął się pojęciem ich spotkania, które zakłada i zachowuje ich odrębne istnienie. Ten podstawowy pogląd leży u podstaw dojrzałego myślenia Bubera, który wyraził w słynnym dziele „Ich und Du” (1923); „Ja i Ty”).

Martin Buber twierdził: „Człowiek staje się osobą dopiero w relacji do Ty, (…) relacja jest wzajemnością. Moje Ty działa na mnie tak, jak ja działam na nie^[2]. (…) Dopiero gdy indywiduum uzna drugiego w całej jego inności jak siebie, jako człowieka, i w ten sposób przedrze się ku drugiemu, wtedy – w tym bliskim i przemijającym spotkaniu przełamie ono swoją samotność”^[3]. Dla Bubera relacja Ja-Ty (niem. Ich-Du) ma charakter pierwotny i ujmuje ją w sposób dwuwymiarowy; człowiek sam dokonuje wyborów relacyjnych. Można powiedzieć Ty spotykasz mnie, lecz to Ja wchodzę w bezpośrednią relację z tobą. Zdaniem Bubera, człowiek sam określa relacje, w jakie wchodzi z innymi ludźmi, a sama relacja pozwala mu określić samego siebie : „Człowiek staje się Ja w relacji do Ty. (…) Fundamentalnym faktem ludzkiej egzystencji jest człowiek z człowiekiem”.^[4].

W myśli Bubera pojawia się relacja Ja-To (niem. Ich-Es), którą przeciwstawia relacji Ja-Ty. Relacja Ja-To oznacza posiadanie przedmiotu. Generalnie wchodzimy w relacje nie z pełnią naszego bytu, ale tylko z jego ułamkiem. Ta forma relacji umożliwia manipulowanie człowiekiem przez człowieka. Doświadczanie To dokonuje się „we mnie”, relacja, stosunek zachodzi między mną a światem. Relacja Ja-Ty jest stosunkiem bliskości, a doświadczenie Ja-To oznacza zachowanie dystansu wobec przedmiotu (osoby). Według Bubera relacja Ja-Ty jest relacją wzajemności i partnerstwa. Dialog z drugim człowiekiem to przede wszystkim sama sytuacja spotkania, przy czym należy traktować drugiego człowieka jak samodzielną jednostkę. Prawdziwy dialog wymaga akceptacji inności. Jednym z warunków powstania wspólnej więzi jest wczucia się w doświadczenie drugiego człowieka. W dialogu Martin Buber ceni szczerość i konkretność, a jeśli rozmówca zajmuje się tylko sobą, czyli swoim Ja, to nie mamy do czynienia z dialogiem, lecz ze zwykłą gadaniną. Dialog u Bubera, zakłada partnerstwo w relacji z innymi, otwartość, bliskość w spotkaniu, poczucie znaczenia partnerów. To właśnie dzięki temu drugiemu człowiekowi możliwa jest relacja spotkania.

W stosunku do Boga należy unikać wszelkiego rodzaju relacji Ja-To, czyniąc go przedmiotem dogmatów, zmieniając go w prawodawcę ustalonych zasad lub modlitw, zamykając go w kościołach, meczetach lub synagogach. Martin Buber zachowuje pojęcie boskiej suwerenności nad wszelkimi formami aparatu państwowego i tyranii. Relacja między człowiekiem a Bogiem istnieje tylko na poziomie Ja-Ty^[5]. Jednak zauważa, że nie istnieje relacja dialogiczna (Ja-Ty) między człowiekiem współczesnym a Bogiem, a brak tej relacji jest jednym z głównych symptomów „zaćmienia Boga”. To „zaćmienie Boga” jest dla Bubera symbolem kryzysu duchowego w powojennej cywilizacji zachodniej i oznacza upadek filozoficzny w takim samym stopniu, jak upadek moralny. Buber uważa, że Biblia ma swój początek w ciągle odnawianym spotkaniu Boga z jego ludem, po której następowała tradycja, która autentycznie odzwierciedlała to doświadczenie, i inna, która zniekształcała je, by służyć późniejszym celom ideologicznym. Większość prawnych przepisów Talmudu przypisuje temu, co nazywa fałszywą tradycją, usuniętą z relacji Ty z Bogiem. Ta interpretacja była krytykowana jako jednostronna i subiektywna; Buber nieco złagodził to w późniejszych latach. Jego krytycy w filozofii żydowskiej nadal powszechnie zakładają, że w swojej krytyce prawa żydowskiego i formy relacji Ja-To Buber odrzucił świat przedmiotów-form w całości.

Pisma

Opowieści rabina Nachmana (Geschichten des Rabbi Nachman, 1918). Paris : Éditions du Dialogue : Société d'Éditions Internationales, 1983.
Opowieści chasydów (Erzählungen der Chassidim, 1949). Poznań : "W Drodze", 1986.
Ja i Ty : wybór pism filozoficznych (Ich und Du etc.). Warszawa : "Pax", 1992.
Problem człowieka (Das Problem des Menschen). Warszawa : PWN, 1993.
Rabbiego Izraela Ben Eliezera zwanego Baal Szem Towem to jest Mistrzem Dobrego Imienia pouczenie o Bogu / zestawione z okruchów przez Martina Bubera. Warszawa : Fundacja Büchnera : Wydawnictwo Split Trading, 1993.
Droga człowieka według nauczania chasydów (Weg des Menschen nach der chassidischen Lehre, 1948). Warszawa : Wydawnictwo Cyklady, 1994.
Zaćmienie Boga (Gottesfinsterniss, 1952). Warszawa : Wydawnictwo KR, 1994.
Dwa typy wiary (Zwei Glaubensweisen, 1994). Kraków : "Znak", 1995.
Mojżesz (Mosheh). Warszawa : "Cyklady", 1998.
Gog i Magog : kronika chasydzka (Gog und Magog : eine chassidische Chronik, 1999). Warszawa : Wydaw. Naukowe PWN, 1999.
Obrazy dobra i zła (Bilder von Gut und Böse, 1952). Gliwice : Fundacja Instytut Globalizacji, 2017.

Literatura

Gerhard Wehr: Martin Buber: Leben, Werk, Wirkung. Diogenes, Zürich 1991, ISBN 3-257-01908-4.
Peter Stöger: Martin Buber. Eine Einführung in Leben und Werk. Tyrolia, Innsbruck 2003. ISBN 3-7867-8488-4.

Linki

Martin Buber w de.wikipedia.org (online).
Życiorys, twórczość, cytaty w www.martin-buber.com.
Zank M., Braiterman Z.: Martin Buber, w Edward N. Zalta (wyd.): Stanford Encyclopedia of Philosophy (online, dostęp 11.06.2022).
Sarah Scott: Martin Buber (1878–1965) w J. Fieser, B. Dowden (wyd.): Internet Encyclopedia of Philosophy (online).

Przypisy

↑Maurice Friedman: Martin Buber’s Life and Work. The early years. 1878–1923., New York: Dutton, 1981, s. 11.
↑Martin Buber: Ja i Ty.
↑Martin Buber: Problem człowieka, Warszawa : PWN, 1993, s. 126.
↑Martin Buber: Problem człowieka, Warszawa : PWN, 1993, s. 91.
↑Martin Buber: Zaćmienie Boga, Warszawa : Wydawnictwo KR, 1994, s. 113.

: Autor: Roman Penkała