Arno Breker

Arno Breker (ur. 19 lipca 1900 w Elberfeld (obecnie część Wuppertalu); zm. 13 lutego 1991 w Düsseldorfie) – niemiecki rzeźbiarz, grafik, medalier i architekt. W okresie Trzeciej Rzeszy był prominentnym artystą nacjonalistycznego państwa. Na zlecenie Adolfa Hitlera pracował, podobnie jak Josef Thorak, przede wszystkim nad rzeźbami do planu przebudowy Berlina Welthauptstadt Germania. Jego charakterystyczny styl ukształtował się pod wpływem sztuki antycznej i był podporządkowany estetyce systemu narodowosocjalistycznego. W 1948 roku został uznany za biernego poplecznika („Mitläufer“) reżimu nazistowskiego. Przed i po wojnie międzynarodowe uznanie uzyskał szczególnie jako twórca popiersi. Po wojnie jednak był pomijany w polityce kulturalnej i przez krytyków sztuki, a ekspozycje jego prac rodziły liczne kontrowersje i protesty. Przez wielu jednak był bardzo wysoko ceniony, o czym świadczą wypowiedzi: „Breker otworzył nowe wymiary w przedstawianiu człowieka” (Charles Despiau, 1937), „Breker jest niemieckim Michałem Aniołem XX wieku” (Aristide Maillol, 1942) czy „Bóg jest pięknem a Arno Breker jego prorokiem” (Salvador Dalí, 1975). Przemysłowiec i kolekcjoner Peter Ludwig sztukę Brekara i powstałe wokół niej spory skomentował następująco: „Sądzę, że Breker jest interesującym artystą, wielkim artystą portretowym. Także należy do tych artystów, których dokonania zostały zdezawuowane po prostu przez slogany.” (1986).

Arno Breker w atelier w Düsseldorfie (1972). Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Arnold Breker, kamieniarz, twórca nagrobków;
• Matka: Luise;
• Brat: Hans Breker (1906–1993), rzeźbiarz;
• Żona: 1) od 1937 Demetra Messala (1902–1955), 2) od 1958 pielęgniarka Charlotte Kluge;
• Dzieci: z 2) małżeństwa syn Gerhard (ur. 1959) i córka Carola (ur. 1962).

Życiorys

Arno Breker uczęszczał do wyższej szkoły realnej, nauczył się rzemiosła kamieniarskiego w warsztacie ojca, kontynuował naukę w Szkole Rzemiosła Artystycznego w Elberfeldzie oraz pilnie studiował dzieła Auguste'a Rodina i Michała Anioła. Od 1920 do 1925 roku studiował rzeźbiarstwo u Huberta Netzera i architekturę u Wilhelma Kreisa w Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie. Z sukcesem uczestniczył w konkursach architektonicznych i rzeźbiarskich. W 1922/23 wykonał Grupę matka i syn dla cmentarza w rodzinnym mieście. W 1924 roku podróżował do Paryża, gdzie spotkał malarzy Jeana Cocteau, Pabla Picassa oraz handlarzy dziełami sztuki Daniela-Henry Kahnweilera i Alfreda Flechtheima. Już monumentalna figura leżącej Aurory na dachu ukończonego w 1926 roku budynku Ehrenhof (obecnie Museum Kunstpalast) w Düsseldorfie, zamówiona przez Wilhelma Kreisa na wystawę „GeSoLei”, ilustruje talent Brekera w zakresie rzeźby budowlanej.

W 1927 roku Arno Breker zamieszkał w Paryżu, ówczesnym centrum współczesnej rzeźby. Nawiązał tam liczne kontakty i przyjaźnie z artystami oraz intelektualistami jak Aristide Maillol, Charles Despiau, Maurice de Vlaminck, Robert Delaunay, Emile Antoine Bourdelle, Constantin Brâncuși, Jules Pascin, Jean Fautrier, Isamu Noguchi czy Man Ray. Podróżował także po północnej Afryce, czego efektem były liczne szkice, rysunki i seria litografii Tunesische Reise. W Paryżu poznał córkę greckiego dyplomaty Demetrę Messala, która była modelką m.in. Pabla Picasso. Demetra, którą poślubił w 1937 roku, została towarzyszką życia artysty, a w 1933 roku wykonał jej popiersie.

W tym czasie rzeźby Arno Brekera były pod silnym wpływem Aristide'a Maillola, Charles'a Despiau i Auguste'a Rodina. W swoich aktach, torsach i popiersiach Breker starał się łączyć różne style, także w zakresie obróbki powierzchni swoich modeli. Wypracował też proces odlewania czystej formy – bez nierówności na powierzchniach postaci – który stał się później charakterystyczny dla jego przedstawień w czasach narodowego socjalizmu.

W 1932 roku otrzymał nagrodę Rom-Preis Pruskiej Akademii Sztuk i związane z nią stypendium na siedmiomiesięczny pobyt w Villa Massimo w Rzymie. W czasie pobytu w Rzymie od października 1932 do maja 1933 roku poznał żydowskiego malarza Felixa Nussbauma i stworzył między innymi rekonstrukcję pierwszej wersji rzeźby Michała Anioła Pietà. W 1933 roku przebywał w Neapolu i Florencji. Powstałe w tym czasie inspiracje rzeźbami antycznymi i renesansowymi, zwłaszcza Michała Anioła, wywarły trwały wpływ na tzw. „okresie klasycznym” twórczości Brekera w czasie narodowego socjalizmu.

Według własnych wypowiedzi Brekera za namową Wilhelma Hausensteina, Grete Ring i Maxa Liebermanna opuścił w 1934 roku Paryż i zamieszkał w Berlinie. Liebermann pomógł Brekerowi w wynajęciu atelier po zmarłym w 1921 roku rzeźbiarzowi Augustowi Gaulowi. Arno Breker w 1934 roku wykonał popiersie i w 1935 maskę pośmiertną Liebermanna. Początkowo narodowi socjaliści uważali Brekera za dekadenta i frankofila, co powodowało, że zamówienia otrzymywał przede wszystkim od przemysłowców, wojskowych i kolegów artystów. Wprawdzie już w 1935 roku otrzymał pierwsze publiczne zlecenia, ale dopiero w 1936 roku zaczęła się jego błyskotliwa kariera w Trzeciej Rzeszy. W 1937 roku wstąpił do NSDAP.

Arno Breker wykonał dwie monumentalne figury dla Domu Sportu Niemieckiego (Dziesięcioboista i Zwyciężczyni), które zwróciły szczególną uwagę Hitlera. Za obie figury otrzymał srebrny medal Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego w konkursie rzeźbiarskim na Olimpijskiej Wystawie Sztuki w Berlinie w 1936 roku. Letnie Igrzyska Olimpijskie w 1936 roku ukierunkowane były na antyk. Zatem odwołanie się Brekera do starożytnej rzeźby greckiej odpowiadało dążeniom mocodawców. W figurach Brekera narodowi socjaliści widzieli estetyczny ideał ich teorii rasowej i uosobienie „zdrowego, aryjskiego typu człowieka”. W ten sposób forma wyrazu Brekera stała się „nowym stylem niemieckim”. Później Arno Breker uznał rok 1936 za przełomowy w swojej karierze. Propaganda Trzeciej Rzeszy okrzyknęła rzeźbiarza prekursorem narodowosocjalistycznej rewolucji w sztuce, a jego rzeźby stały się wizualnym orężem przeciwko przejawom upadku w sztuce (sztuce zdegenerowanej – Entartete Kunst). Breker zyskiwał coraz większy wpływ w artystyczno-politycznych kręgach. Był jurorem sekcji rzeźby na pierwszej Wielkiej Niemieckiej Wystawie Sztuki (niem. Große Deutsche Kunstausstellung), która po raz pierwszy odbyła się w lipcu 1937 roku (potem corocznie do 1944) w Domu Sztuki (niem. Haus der Kunst) w Monachium. U boku prezydenta Izby Sztuk Pięknych Rzeszy (niem. Reichskammer der bildenden Künste), Adolfa Zieglera, dokonywał wyboru dzieł rzeźbiarskich na wystawę, do której dopuszczeni byli jedynie artyści, których prace nie wykazywały cech „sztuki zdegenerowanej”. Breker zaprezentował na tej najznamienitszej wystawie narodowosocjalistycznej sztuki cztery rzeźby, a do końca wojny łącznie 42 prace.

W 1937 roku powołano Brekera na profesora klasy rzeźbiarstwa w Hochschule für Bildende Künste w Berlinie. W tym samym roku ożenił się z Demetrą Messalą. Końcem tegoż roku otrzymał zlecenie na dwie monumentalne figury Partia (Partei) i Wehrmacht dla Nowej Kancelarii Rzeszy (niem. Neue Reichskanzlei), które ukończył w 1938 roku. Jednocześnie pracował nad pięcioma figurami i dwoma marmurowymi reliefami dla „Okrągłej sali” (Runder Saal) tego budynku. Prace te stanowiły początek ścisłej współpracy Brekera z architektem i generalnym inspektorem budowlanym stolicy Rzeszy (niem. Generalbauinspektor für die Reichshauptstadt) Albertem Speerem. Odtąd zadaniem Brekera stało się dostarczanie rzeźb do nowo budowanych budynków. Aby mógł zrealizować powierzone mu zadania Hans Freese zbudował dla rzeźbiarza w latach 1939–42 wielką pracownię w Berlinie-Dahlem. W budynku tym Arno Breker pracował jedynie przez rok.

Wiosną 1938 roku odbyła się w Warszawie i Krakowie wystawa „Współcześni rzeźbiarze niemieccy” (Deutsche Bildhauer der Gegenwart) z udziałem Brekera, Georga Kolbe i Richarda Scheibe. W 1940 roku Breker otrzymał Nagrodę Mussoliniego podczas Biennale w Wenecji. W 1941 roku został wiceprezydentem Izby Sztuk Pięknych Rzeszy (Reichskulturkammer der Bildenden Künste).

Po kapitulacji Francji otrzymał w Paryżu luksusowy apartament na Wyspie Świętego Ludwika (fr. Île Saint-Louis, Quai de Béthune 24), który dotychczas należał do właścicielki firmy kosmetycznej Heleny Rubinstein. Z okazji 40-tej rocznicy urodzin otrzymał od Hitlera dobra rycerskie Jäckelsbruch w Eichwerder (Wriezen). Podarunek obejmował nie tylko pałac z parkiem, lecz także całe wyposażenie budynku oraz nowe atelier zbudowane przez architekta Friedricha Tammsa. Pod koniec wojny w warsztatach Brekera pracowało do 50 jeńców wojennych i przymusowych robotników.

W maju 1942 roku miała miejsce w okupowanym Paryżu wystawa prac Brekera, w której otwarciu uczestniczyli politycy, artyści i intelektualiści francuscy jak Abel Bonnard, Fernand de Brinon, Jacques Benoist-Méchin, Charles Despiau, Jean Cocteau czy Maurice de Vlaminck. W następnym roku eksponowano rzeźby Brekera w Kolonii, a od czerwca do września 1944 roku w Poczdamie.

W 1944 roku powołano Brekera do Pruskiej Akademii Sztuk jako zwierzchnika atelier mistrzowskiego i członka Senatu Akademii. W tym samym roku powstał film dokumentalny na temat Arno Brekera oraz został umieszczony na „Liście obdarzonych łaską Bożą” (Gottbegnadeten–Liste)  Adolfa Hitlera, co oznaczało, że zwolniony został ze służby wojennej.

W styczniu 1945 roku uciekł z żoną przed zbliżającym się frontem do Bawarii, gdzie znaleźli schronienie, jak wielu innych uciekinierów, na zamku Leutstetten nad jeziorem Starnberg. Później małżonkowie mieszkali w Wemding koło Donauwörth. Zdeponowane w bawarskim banku hipotecznym 100.000 Reichsmark, które zaoszczędziła jego żona, po wojnie zostały skonfiskowane. W 1947 roku musieli opuścić zajmowany dom. W 1948 roku okupacyjne władze amerykańskie w Bawarii uznały Arno Brekera, mimo olbrzymiego zaangażowania dla nazistowskiego państwa, za „biernego poplecznika” („Mitläufer“) reżimu nazistowskiego, ponieważ wstawiał się za prześladowanymi artystami. W Paryżu ostrzegł podobno sympatyzującego z komunistami Pabla Picassa przed postępowaniem gestapo, który dzięki temu uniknął deportacji do obozu koncentracyjnego. Zasługą Brekera było też uratowanie niemieckiego wydawcy Petera Suhrkampa, który jako podejrzany o spiskowanie przeciwko Adolfowi Hitlerowi został aresztowany. Arno Breker odwiedzał go w więzieniu i skutecznie zabiegał o jego uwolnienie u Alberta Speera i Adolfa Hitlera. Po wojnie nie mógł wystawiać. Wiele monumentalnych prac Brekera uległo zniszczeniu w czasie wojny, inne po wojnie znikły w depozytach lub znalazły się w prywatnych kolekcjach i tylko znikoma część pozostała na ich dawnych miejscach w muzeach, parkach, placach i portalach. Amerykanie zniszczyli 90% berlińskich rzeźb Bekera, co było jednym z najgorszych przeżyć powojennych artysty, jak to wspomniał w 1979 roku w wywiadzie przeprowadzonym przez Andre Müllera.

W 1949/1950 roku Arno Breker osiadł w Düsseldorfie, gdzie wkrótce dobrze zarabiał jako portrecista, a od 1951 roku jako architekt i rzeźbiarz pracujący dla koncernu ubezpieczeniowego Gerling-Konzern. Po śmierci żony w wypadku samochodowym ożenił się w 1958 roku z o 26 lat młodszą pielęgniarką Charlotte Kluge, z którą miał syna i córkę. Od 1960 roku miał drugie atelier w Paryżu, a w 1961 dzięki pomocy znajomych kupił 34 swoje rzeźby, które po wystawie w 1942 roku pozostały w Paryżu, a które francuski rząd wystawił na licytację. W Paryżu opublikował w 1970 roku autobiografię Paris, Hitler et Moi (Paryż, Hitler i ja). Przyjaźnił się z Salvadorem Dalí i Ernstem Fuchsem. Obaj wysoko cenili Brekera. Ernst Fuchs powiedział: „Arno Breker jest prawdziwym wieszczem piękna” (1972), a Salvador Dalí: „Bóg jest pięknem, a Arno Breker jego prorokiem” (1975).

W 1980 roku Marie-Louise Bodenstein, urodzona jako Setzer von Strojeditz, kupiła zamek w Nörvenich koło Kolonii, w którym otworzyła w 1985 roku Breker-Museum. Arno Breker był pomijany w panującej polityce kulturalnej i krytyce sztuki. Jedynie kręgi prawicowe, także we Francji, utrzymywały z nim kontakt. Odpowiadało to generalnie postawie wobec narodowosocjalistycznej przeszłości. Kiedy kolekcjoner Peter Ludwig wystawił w kolońskim Museum Ludwig w 1986 roku swoje popiersie wykonane przez Brekera, grafik, wydawca i ówczesny prezydent Berlińskiej Akademii Sztuk, Klaus Staeck, zorganizował protest przeciw nazistowskiej sztuce w muzeum, w którym uczestniczyło ponad 400 artystów i krytyków.

Arno Breker zmarł 13 lutego 1991 w Düsseldorfie, pół roku po uroczystości 90-tych urodzin, w której udział wzięło 1500 gości. Wystawy prac Brekera w Düsseldorfie (2000) i w Schwerinie (2006, pokazano 70 rzeźb artysty, odwiedzających 35.000) wywołały ponownie ostre wymiany zdań w mediach. W 2018 roku jego grób został zbezczeszczony. Po wojnie Breker wykonał duży posąg z brązu PAX w stylu neoklasycznym na swój grób w Düsseldorfie. Symboliczną figurę PAX zadedykował swojej zmarłej ukochanej żonie Demetrze. Dwa węże trzymane stopami przez figurę PAX były bez głowy i przedniej części, również ich ogony zostały siłą usunięte, a gałązka laurowa w prawej ręce posągu została odłamana.

Dzieła (wybór)

Popiersia

Arno Breker wykonał popiersia z brązu m.in.: Friedricha Eberta (1924, pierwsze zlecenie państwowe), Waltera Kaesbacha (1925), Herberta Eulenberga (1925/26), Otto Dixa (1926/27), Jeana Cocteau (1929), Heinricha Heine (1930), Victora Manheimera (1933), Maxa Liebermanna (1934), Hajle Syllasje I (1955), Salvadora Dalí (1975), Franza Liszta (1976), Ernsta Jüngera (1981), Cosimy Wagner (1982), Petera (1987) i Irene Ludwig, Gerharta Hauptmanna (1988).

Rzeźby

• 1935: Prometeusz, online
• 1936: Dziesięcioboista, online
• 1936: Zwyciężczyni, online
• 1939: Zwycięzca, online
• 1939: Eos, online
• 1940: Ofiara (relief), online
• 1944: Orfeusz i Euredyka, online
• 1957: Pallas Athene dla Wilhelm-Dörpfeld-Gymnasium w Wuppertalu
• PAX na grobie Arno i Demetry Breker na cmentarzu Nordfriedhof w Düsseldorfie, online

Literatura

• Jean Mabire: „Arno Breker, Michel Ange Du IIIe Reich”, 1991 (online).
• V. G.Probst: „Der Bildhauer Arno Breker, Bonn, Paris 1978.
• Birgit Bressa: „Nachleben der Antike. Klassische Bilder des Körpers in der NS-Skulptur Arno Brekers.” Dysertacja, Universität Tübingen 2001, PDF.
• Dominique Egret: „Arno Breker. Ein Leben für das Schöne”. Grabert, Tübingen 1996.
• Walter Vitt, Christoph Zuschlag: „Der Fall Arno Breker. Ein Kritiker-Disput zur Schweriner Ausstellung 2006”. Steinmeier, Nördlingen 2007.

Linki

• Artykuł „Jürgen Trimborn: Arno Breker. Der Künstler und die Macht. Die Biographie” w: Journal für Kunstgeschichte 16, 2012, Heft 1 (PDF, dostęp 10.03.2021).
• Arno Breker Grab in Düsseldorf geschändet w: unserort.de, online.
• Wywiad „Getrauert habe ich mächtig” przeprowadzony z artystą przez Andre Müllera w 1979 roku, online, j.niem.
• Museum Arno Breker w Nörvenich.
• Arno Breker w de.wikipedia.org, online.
• Biografia i prace Arno Brekera w: old.europaeische-kultur-stiftung.org.