Hieronim Bosch

Hieronim Bosch, także Hieronymus Bosch (ur. ok. 1450 w ’s-Hertogenbosch jako Jheronimus van Aken , zm. w sierpniu 1516 tamże) – niderlandzki malarz i rysownik należący do ostatniej generacji prymitywistów flamandzkich, tworzący na przełomie późnego gotyku i wczesnego renesansu. Pochodził z rodziny malarzy. Obrazy wykonywał na zlecenie zamożnej szlachty i kleru. Jego obrazy olejne, wykonane przeważnie na drewnie dębowym, ukazują z reguły tematy i motywy religijne. Bogate są w figury, stwory baśniowe i niezwykłe symbole, których interpretacja sprawia często trudności i nie jest pewna. Dzieła Boscha do dziś cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem i szerokim odbiorem w sztuce. Niewiele jest wiarygodnych wskazówek na temat jego życia. Był członkiem Bractwa Matki Boskiej (hol. Illustre Lieve Vrouwe Broederschap) i kulturowo bliski środowiska humanistycznego, myśli Erazma z Rotterdamu i Thomasa More'a. „Ogród rozkoszy ziemskich” miałby być, podobnie jak More'a „Utopia”, wizją tego, czym mógłby być świat, gdyby nie został zepsuty przez zło.

Jheronimus Bosch
Hieronim Bosch.
Źródło: Wikimedia Commons

Pochodzenie

Hieronim Bosch pochodził z rodziny malarzy i iluminatorów „van Aken” wywodzącej się z Akwizgranu (hol. Aken). W dokumentach wykazane są cztery pokolenia malarzy: pradziadek Hieronima Boscha Thomas van Aken był malarzem w Nijmegen. Jego dziadek Jan van Aken przeprowadził się około 1426 roku z Nijmegen do miasta 's-Hertogenbosch, będącego siedzibą rządu Brabancji Północnej i księstwa (Bois-le-Duc (fr.), Bolduque (hiszp.), Herzogenbusch (niem.)). Jego społeczny awans uwieńczył w 1462 roku zakup domu przy przy głównym rynku miasta, nazwanym na cześć jego patrona, „In Sint Thoenis”. Tam też mieścił się jego warsztat malarski. Czterech z pięciu synów Jana, wśród nich ojciec Hieronima, Anthonius van Aken, również zostało malarzami. Anthonius miał pięcioro dzieci: dwie córki (jedna z nich miała na imię Herberta) i trzech synów (Goeswinus lub Goessen van Aken, Jan van Aken i jako piąte dziecko Jheronimus van Aken (Hieronymus)).

Życiorys

Biografii Hieronima Boscha brakuje pewności, rzadkie informacje, które go dotyczą zaczerpnięte są z odpisów z archiwum miasta ’s-Hertogenbosch (potocznie nazywanego „Den Bosch” – stąd pseudonim malarza) lub ksiąg rachunkowych Bractwa Matki Boskiej, tak że autorzy mogli opisywać go kolejno jako pragmatyka lub wizjonera, ignoranta lub erudytę, pobożnego lub heretyka[1]. Urodził się około 1450-1455[2]. W warsztacie ojca między końcem lat 60-tych a początkiem 70-tych XV wieku Hieronim i jego bracia uczyli się malarstwa. Po śmierci ojca (około 1478) atelier prowadził najstarszy syn Goessen. Hieronim Bosch pierwszy raz wzmiankowany jest w dokumentach w latach 1474-1476, a następnie znika z dokumentów na cztery lata, prawdopodobnie jest to okres, w którym mógł podróżować w celu uzupełnienie wykształcenia[3]. Po powrocie w 1480 roku pracował w rodzinnym warsztacie.

Małżeństwo z córką zamożnych patrycjuszów, Aleyt Goyaert van den Meerveen, zawarte między 1478 a 1481 rokiem zapewniło malarzowi finansową stabilność i podniosło jego status społeczny. Małżonkowie zamieszkali w Oirschot w odziedziczonym przez małżonkę domu[4]. Małżeństwo pozostało bezdzietne.

Około 1486 roku Hieronim Bosch został członkiem Bractwa Matki Boskiej (hol. Illustre Lieve Vrouwe Broederschap) przy miejscowej katedrze św. Jana w 's-Hertogenbosch, do którego należeli zarówno mnisi, jak również osoby świeckie[5]. Elitarny krąg wewnętrzny bractwa liczył około 60 osób, zazwyczaj z najwyższej arystokratycznej lub patrycjuszowskiej klasy miejskiej, a prawie wszyscy byli duchownymi o różnym stopniu święceń. Prawie połowę stanowili księża świeccy, niektórzy z nich byli również notariuszami. Byli wśród nich również lekarze i aptekarze, a także nieliczni artyści: muzycy, architekt i tylko jeden malarz - Hieronim Bosch. Bractwo utrzymywało kontakty z najwyższymi kręgami szlachty, duchowieństwa i elitami miejskimi w Holandii. Oprócz tej strony polityczno-społecznej, było ono również zorientowane religijnie i nadzorowane przez dominikanów. Bosch znalazł swoich mecenasów w szeregach braci i poprzez ich kontakty także z wyższą szlachtą[6]. Do jego najistotniejszych zleceniodawców należał panujący w Niderlandach książę Filip I Piękny (1478–1506), syn cesarza Maksymiliana I Habsburga.

Dzięki tym wpływom przejął władzę w rodzinnym warsztacie, którym kierował po śmierci Goessena od 1497 roku. Aby sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu, otoczył się współpracownikami, udokumentowanymi w latach 1503-1504, wśród których byli jego bratankowie, Johannes (1470-1537) i Anthonis (1478-1516).

We wrześniu 1504 roku gubernator Filip I Piękny, który rezydował w Brukseli, zapłacił "Jheronimusowi van aeken zwanemu bosch malarzowi z boisleduc sumę trzydziestu sześciu funtów" za obraz „Sąd Ostateczny”. Jest to pierwszy dokument, w którym malarz jest określany pseudonimem „Bosch”.

Hieronim Bosch zmarł bezpotomnie w sierpniu 1516 roku prawdopodobnie w wyniku dżumy, której ofiarą padł także jego bratanek Anthonis. W księdze zgonów obok jego nazwiska widnieje napis „insignis pictor” („sławny malarz”). Najprawdopodobniej prowadzenie rodzinnego warsztatu przejął starszy brat Anthonisa, Johannes.

W Hiszpanii Filip II kupił 16 stycznia 1570 roku pięć jego obrazów, w tym tryptyk „Wóz z sianem” i „Leczenie głupoty”[3]. Zainteresowanie jego twórczością utrzymywało się aż do XVI wieku. Jego twórczość naśladowali m.in. Jan Wellens de Cock (ok. 1475/80? – vor 1529), Herri met de Bles (ok. 1500/10 – po 1555), Pieter Huys (ok. 1519/20 – ok 1581/84) i Jan Mandyn (um 1500/02 – 1559/60). Dopiero pod koniec XIX wieku znawcy i historycy sztuki, tacy jak Max Julius Friedländer, Károly Tolnay i inni, zaczęli oddzielać twórczość Boscha od licznych naśladownictw.

Styl i tematyka

Z pism oraz panującej w jego czasach atmosfery herezji, mistycyzmu oraz żądań odnowy religijnej i moralnej Hieronim Bosch czerpał nowe inspiracje, które spowodowały, że porzucił tradycyjną ikonografię swoich początków i zaczął tworzyć dzieła „świętokradcze”, w których zakonnik konfrontowany był z grzechem i potępieniem. Krytyce poddał nie tylko kler, lecz wszystkie stany. W jego obrazach pojawiały się różnorodne motywy i tematy religijne. Piekło występowało obok raju, a satyra mieszała się z moralnością. Ujawniła się troska malarza o zepsutą ludzkość skazaną na wieczne piekło (tryptyk „Wóz z sianem”, ok. 1500, Muzeum Prado, Madryt) za to, że odwróciła się od prawa boskiego. Obsesja grzechu ukazuje się w obrazach Boscha „Siedem grzechów głównych” (1475-1480, Muzeum Prado, Madryt), „Statek głupców” (1490-1500, Muzeum Luwr, Paryż) i tryptyku „Ogród rozkoszy ziemskich”, 1503-1504 (Muzeum Prado, Madryt). Tryptyki „Wóz z sianem” czy „Ogród rozkoszy ziemskich” nie były przeznaczone do ołtarza, lecz do zaimponowania i zabawiania dworskiej publiczności.

Podróż Hieronima Boscha do Wenecji między 1499 a 1502 rokiem nadała nowy wymiar jego twórczości, widać więcej przestrzeni i pejzaży na obrazach ”Święty Jan na wyspie Patmos” (1504-1505, Berlin, Gemäldegalerie), „Święty Hieronim podczas modlitwy” (ok. 1505, Gandawa, Muzeum Sztuk Pięknych) czy „Kuszenie świętego Antoniego” (1501, Museu Nacional de Arte Antiga w Lizbonie). Dzieła te ukazują przykład życia świętych jako jedyną drogę do zbawienia.

Około 1510 roku pojawiła się nowa ewolucja w postaci obrazów "półpostaciowych", przedstawiających na pierwszym planie półpostacie („Koronacja cierniami”, 1510, Escorial w Madrycie).

Styl Hieronima Boscha charakteryzuje się karykaturalnymi postaciami z średniowiecznych bestiariuszy. Hieronim Bosch stworzył styl, który później przejęło kilku artystów, w tym Pieter Bruegel Starszy, który był jego wielkim spadkobiercą artystycznym, przynajmniej w dziedzinie inspiracji diabolicznych (zawdzięczamy mu wynalezienie nowej figury: czarownicy).

Jego twórczość wymyka się łatwym interpretacjom: choć istnieją pewne prawdopodobne objaśnienia jego dzieł, wiele przedstawień pozostaje enigmatycznych lub interpretacja jest sporna. Sam Hieronim Bosch nie pozostawił żadnych pisemnych zapisków na temat swoich dzieł. Najgłębszą i najbardziej wpływową, ale też najbardziej kontrowersyjną analizę jego wyimaginowanego świata przeprowadził niemiecki historyk sztuki Wilhelm Fraenger.

Hieronim Bosch malował głównie farbami olejnymi, rzadziej temperą, na drewnie dębowym. W wielu obrazach jego paleta nie była zbyt bogata[7]. Do malowania nieba i pejzaży w tle używał azurytu, do listowia i pejzaży na pierwszym planie zielonych glazur i pigmentów zawierających miedź (malachitu i octanu miedzi, zwanego grynszpanem (verdigris), a do ważnych elementów obrazu żółć cynowo-ołowiową, ochrę i czerwoną lakę (karmin lub marzannę barwierską)[8].

W przypadku wielu dotychczas przypisywanych obrazów Hieronimowi Boschowi zakwestionowano jego autorstwo. W ramach przygotowań do obszernej wystawy prac Boscha w Rotterdamie w 2001 roku, prof. Peter Klein (Uniwersytet w Hamburgu) zbadał analityczną metodą dendrochronologiczną dębowe płyty używane przez Boscha i jego warsztat. W rezultacie niektóre dzieła przypisywane wcześniej Boschowi musiały zostać wyeliminowane z całości dorobku malarza, jak na przykład „Wesele w Kanie Galilejskiej”. Płyty wykonane są z drewna pochodzącego z drzew, z których część została ścięta kilkadziesiąt lat po śmierci Boscha. W ramach przygotowań do wielkiej wystawy jubileuszowej Boscha z okazji 500 rocznicy śmierci, która odbyła się wiosną 2016 roku w Noordbrabants Museum w 's Hertogenbosch, 21 obrazów i 20 rysunków zostało ocenionych przez Bosch Research and Conservation Project (BRCP) jako wykonane ręką Boscha[9]. Według „Catalogue raisonné” z 2016 roku „Kuglarz” (Saint-Germain-en-Laye, Musée municipal), „Leczenie głupoty” i „Siedem grzechów głównych” nie są już przypisywane Boschowi.

Symbole u Hieronima Boscha

Hieronim Bosch w wielu swoich obrazach używał wielokrotnie tych samych symboli, których znaczenie zostało przekazane częściowo poprzez teksty, a częściowo poprzez porównanie jego dzieł z dziełami innych autorów. Istnieją liczne opracowania filologiczne i historyczno-artystyczne, niektóre bardzo obszerne, dotyczące tej symboliki czy ikonografii.

  • Niedźwiedź symbolizuje grzech śmiertelny „gniew”.
  • Ropucha - zwykle przysiadająca na człowieku - oznacza „deprawację”. Jeśli przysiada na genitaliach, jest to postrzegane jako aluzja do grzechu śmiertelnego „pożądliwość”; jeśli przysiada na klatce piersiowej lub twarzy, może to być również aluzja do grzechu śmiertelnego „pycha” (arogancja, zarozumiałość).
  • Lejek, zwykle umieszczany na głowie osoby do góry nogami, oznacza „podłość, podstępne zamiary” (noszący lejek zasłonił się przed niebem, okiem Boga).
  • Strzała sygnalizuje też zło, czasem tkwiąc poprzecznie w czapce lub kapeluszu, czasem przebijając ciało, czasem tkwiąc w odbycie półnagiej osoby (co jest też aluzją do zepsucia).
  • Dzban występujący w połączeniu z kijem jest aluzją seksualną, sugerującą „pożądanie”.
  • To samo dotyczy beczki z korkiem, również często spotykanej w połączeniu z kijem.
  • Dudy to także aluzja do grzechu śmiertelnego „pożądliwości”.
  • W malarstwie chrześcijańskim sowa nie może być interpretowana w sensie antyczno-mitologicznym jako symbol mądrości. Hieronim Bosch umieszcza sowę na wielu obrazach, czasem w kontekście osób, które zachowują się podstępnie lub popadły w grzech śmiertelny. Dlatego często przyjmuje się, że jako nocne zwierzę i drapieżny ptak oznacza zło i symbolizuje głupotę, duchową ślepotę i bezwzględność.

Interpretacja symboli u Boscha zależy w dużym stopniu od ich konkretnego kontekstu obrazowego, tak więc pozytywny symbol, taki jak łabędź, który w kontekście Maryi oznacza czystość i cnotliwość, w innych kontekstach obrazowych może oznaczać coś zupełnie przeciwnego. Na przykład flaga z łabędziem ozdabia budynek, który przez inne symbole jest wyraźnie zidentyfikowany jako dom publiczny.

W wielu obrazach Hieronima Boscha pojawiają się demoniczne i mityczne postacie. Ludzkie istoty ze zwierzęcymi głowami np. ryby, ptaka, świni ukazują ludzkie charaktery i dręczą bezbronnych ludzi lub prowadzą je do zguby.

Przedstawianie mitycznych stworzeń nie było w średniowieczu niczym niezwykłym, pojawiały się one w tzw. bestiariuszach, alegorycznych księgach o zwierzętach, które opisywały prawdziwe i fantastyczne zwierzęta i starały się przedstawić ich prawdziwe lub domniemane cechy. Służyły one jako środki dydaktyczne do nauczania moralności i religii oraz były bardzo popularne, ponieważ tylko dzięki nim ludzie mogli poznać egzotyczne zwierzęta z innych kontynentów. Ale mityczne zwierzęta, takie jak jednorożec czy smok, również znalazły się w takich dziełach. O tym, że Bosch znał i cenił bestiariusze świadczą niektóre z jego obrazów. Ukazując przerażające istoty chciał uwidocznić zło istniejące w ludziach.

Przez surrealistów XX wieku uznawany był przez długi czas za „mistrza” ich sztuki, chociaż wpływ ten odrzucił Salvador Dalí twierdząc, że „potwory Boscha [...] są produktem mglistej Północy i straszliwej niestrawności średniowiecza. W efekcie powstają postacie symboliczne, a satyra wykorzystała tę gigantyczną biegunkę. Nie jestem zainteresowany tym światem. Mamy tu dokładne przeciwieństwo potworów zrodzonych w inny sposób, które żyją w przeciwieństwie do tych powstałych w obfitości światła śródziemnomorskiego.”[10]

Dzieła (wybór)

Kuszenie św. Antoniego

 

Tryptyk Kuszenie św. Antoniego, ok. 1500, Museu Nacional de Arte Antiga, Lizbona.
Źródło: Wikimedia Commons

Detal z tryptyku Kuszenie św. Antoniego

 

Detal z tryptyku Kuszenie św. Antoniego.
Źródło: Wikimedia Commons

Tryptyk Ogród rozkoszy ziemskich

 

Ogród rozkoszy ziemskich, 1503-1504, Muzeum Prado, Madryt.
Źródło: Wikimedia Commons

Wóz z sianem

 

Wóz z sianem, ok. 1500, Muzeum Prado, Madryt.
Źródło: Wikimedia Commons

Hieronim Bosch Wędrowiec

 

Wędrowiec, ok. 1494, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam.
Źródło: Wikimedia Commons

Święty Hieronim podczas modlitwy

 

Święty Hieronim podczas modlitwy, ok. 1505, Muzeum Sztuk Pięknych, Gandawa.
Źródło: Wikimedia Commons

Literatura

Linki

Przypisy

  1. Walter Gibson: Hieronymus Bosch, Thames and Hudson, 1973, s. 15.
  2. 1453 według Jana Mosmansa, powołując się na dokument obecnie zaginiony.
  3. Max Julius Friedländer i Mia Cinotti: Tout l'œuvre peint de Jérôme Bosch, Flammarion, 1967 (ISSN 0768-2123).
  4. Paul Valery: The Phase of Doubt, A Critical Reflection.
  5. Jean-Claude Frère: Les Primitifs flamands, Paris, P. Terrail, 2007, s. 255 (ISBN 978-2-87939-338-4).
  6. Stefan Fischer: Im Irrgarten der Bilder. Die Welt des Hieronymus Bosch. Reclam, München 2016, S. 7–8.
  7. Luuk Hoogstede, Ron Spronk, Matthijs Ilsink, Robert G. Erdmann, Jos Koldeweij, Rik Klein Gotink: Hieronymus Bosch, Painter and Draughtsman: Technical Studies, Yale University Press, 2016, ISBN 978-0-300-22014-8.
  8. Hieronymus Bosch Resources w: ColourLex.
  9. Bosch Research and Conservation Project (BRCP): Jheronimus Bosch – Visions of genius (dostęp 15.02.2021). Podana tam liczba 24 obrazów odnosi się do faktu, że tryptyk o numerze katalogowym 19 zachował się w czterech częściach w czterech różnych miejscach (Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam; Luwr, Paryż; Yale University Art Gallery, New Haven; National Gallery of Art, Waszyngton).
  10. Cytat wg Conroy Maddox: Dalí, 1985.