Karl Bornstein

Karl Bornstein (ur. 19 października 1863 w Gostyniu; zm. 17 września 1942 w getcie Theresienstadt na terenie miejscowości Terezin w Czechach) – niemiecki lekarz, krzewiciel higieny.

Biografia

Karl Bornstein pochodził z biednej rodziny żydowskiej. Rodzice starali się o jego dobre wykształcenie. Uczęszczał do Friedrich-Gymnasium we Wrocławiu (niem. Breslau) i gimnazjum w Lesznie (niem. Lissa), a po zdanej w 1882 roku maturze studiował medycynę we Wrocławiu i Würzburgu. W czerwcu 1888 zdał egzaminy, po czym  pierwszy gabinet lekarski prowadził w Borku Wielkopolskim (niem. Borken), kilkanaście kilometrów od Gostynia. W późniejszym czasie był lekarzem w uzdrowisku w Lądku Zdroju (niem. Landeck). Przez Lipsk, gdzie praktykował jako specjalista chorób układu pokarmowego i metabolicznych, a także był zaangażowany w opiekę nad kobietami w ciąży jako przewodniczący „Verein für Mutterschutz zu Leipzig”, przybył wiele lat później do Berlina. Był generalnym sekretarzem pruskiego Narodowego Komitetu Edukacji Higieny Publicznej (niem. „Landesausschuß für hygienische Volksbelehrung”) w Berlinie i redaktorem jego organu prasowego „Blätter für Volksgesundheitspflege”.

Karl Bornstein zajmował się naukowo przede wszystkim etyką w medycynie i społeczną oświatą medyczną. Jego wielką pasją było to, co dziś nazywamy zdrowiem narodu. Wtedy bardzo mało było wiadomo o higienie, o  potrzebie higieny. Założył zrzeszenie, którego był przewodniczącym, a które zajmowało się krzewieniem i propagowaniem higieny. Dużo podróżował i wygłaszał wykłady o higienie w całych Niemczech.

Zajmował się zdrowiem matek, szukał możliwości wyżywienia narodu w czasach braku żywności, przeprowadzając w tym celu wiele eksperymentów żywieniowych na sobie samym. Przez całą historię ludzkości większość ludzi głodowała przez całe życie. Po I wojnie światowej mówiono, że inflacja, bieda i głód są skutkiem przegranej przez Niemców wojny, którzy muszą płacić ogromne reparacje wojenne. Działalność Bornsteina pokazuje, że już przed pierwszą wojną światową duża część społeczeństwa głodowała, co zresztą spowodowało falę emigracji, przeważnie do Stanów Zjednoczonych. Już za czasów ostatniego cesarza niemieckiego, Wilhelma II, mówił publicznie, że ziemia niemiecka jest w stanie wyżywić cały naród. Tym przeciwstawił się wszystkim tym, którzy głosili, że Niemcy potrzebują kolonii, bo ziemia niemiecka nie jest w stanie wyżywić narodu niemieckiego. Później ideologia i propaganda hitlerowska mówiła, że Niemcy potrzebuję „przestrzeni do życia na wschodzie”. Zdając sobie sprawę z tego, że pokarmy roślinne mogą zastąpić te pochodzenia zwierzęcego, doszedł do wniosku, że wyżywienie narodu jest możliwie, kiedy wszysce zastosują dietę wegetariańską. 

Podczas pierwszej wojny światowej na łamach Leipziger Neueste Nachrichten mocno i publicznie krytykował spekulantów, którzy wykorzystali sytuacji, by się wzbogacić, co przyniosło mu uznanie.

Dzięki propozycji Emila Abderhaldena, ogromne zasługi Bornsteina w medycynie i w krzewieniu higieny zostały uznane przez wybranie go w 1925 na członka Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldina (niem. Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina) w Halle, najstarszego niemieckiego towarzystwa naukowego.

Fragment z napisanej przez niego biografii.

"Póki 63 milionów mieszkańców w Niemczech nie ma 63 milionów łóżek (tylko dla siebie) w sypialniach, gdzie wchodzi światło, świeże powietrze i słońce, póki nie jesteśmy w stanie wieczorem posłać najmniejszego z tych 63 milionów sytego do jego własnego łóżka, tak długo nie mamy prawa mówić o prawdziwej kulturze, tak długo nie mamy prawa spokojnie spać. Pod tym względem my wszyscy musimy być bojownikami kultury. Nie wolno nam przestać upominać osoby odpowiedzialne w państwie i w gminie o ich najwyższych obowiązkach.

Obecnie się wydaje 8 miliardów marek na trucizny, które sprawiają przyjemność ( alkohol i papierosy ). To są stracone pieniądze. Musimy starać się o (drastyczne) redukowanie tej sumy, żeby były środki na cele kulturalne i społeczne, zwłaszcza na budowanie mieszkań. Róbcie z pracowników w browarach pracowników na budowie. Rozwiążemy w ten sposób jednocześnie dwa problemy społeczne. Ta walka nie może być tylko moim celem. Im wyżej stoimy albo jesteśmy postawieni, im dalej sięga nasz głos, tym więcej mamy odpowiedzialności, tym bardziej gotowi musimy być na ofiarną pracę. Tym bardziej musimy się przeciwstawić jednostronnej kulturze bicepsu. Jeżeli chodzi o pytanie czy pięść (niem. Faust) Schmelinga albo Faust Goethego musimy zdecydowanie przeciwstawić się choremu podziwianiu pięści boksera.

Tak ja, jako 66 letni, chcę walczyć póki mam siłę ciała a przede wszystkim siłę umysłu, żeby się pokazać godzien wysokiego honoru, móc być członkiem królewskiej Akademii Przyrodników Leopoldina w Halle.”

Bornsteinowie mieszkali przy ulicy Hohenstauffenstr 32, dziś Trautenaustr. 9. Po roku 1933 oddalono go ze wszystkich publicznych funkcji. Nie mógł tego zrozumieć: „Ich habe mein Leben lang für die Gesundheit des deutschen Volkes gewirkt. Ich fühle mich als Deutscher.“ („Przez całe żyie działałem na rzecz zdrowia narodu niemieckiego. Czuję się Niemcem.”) Nie mógł publikować i w listopadzie 1938, po pogromie dokonanym w noc kryształową (niem. Kristallnacht), wykluczono go z listy członków Akademii Przyrodników Leopoldina.

Nie wiadomo kiedy ożenił się z Magdalene Friedländer, urodzoną 23 stycznia 1874 w Karnczej Górze (niem. Kentschkau), niedaleko miejscowości Kąty Wrocławskie. Na jej temat brak dalszych informacji. W 1895 urodził się ich syn Kurt Bornstein.

Kamień pamięci Karl Bornstein. Źródło: Wikimedia Commons

Małżeństwo Bornsteinów, krótko przed deportacją, przeniesiono przymusowo z Trautenaustraße 9 do tzw. „mieszkania żydowskiego” przy Bamberger Str. 48. Stamtąd musieli udać się do dawnego domu starców gminy żydowskiej przy Große Hamburger Straße w Berlinie-Mitte, który w czerwcu 1942 został uznany przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (niem. Reichssicherheitshauptamt) za „obóz zbiorczy”. 17 sierpnia 1942 Bornsteinów deportowano transportem I/46 do getta w Theresienstadt. W transporcie tym znajdowało się 1002 Żydów i Żydówek berlińskich - przeważnie z żydowskich domów starców. Tylko 15 z nich przeżyło.

Doktor Karl Bornstein zmarł 17 września 1942 - miesiąc po deportacji - przypuszczalnie z powodu złych warunków higienicznych, głodu, pragnienia i braku opieki medycznej.

Jego małżonka Magdalene zamordowano 15 czerwca 1943 w wieku 69 lat. Istnieje „zawiadomienie o śmierci”, które określa ją jako wdowę, ponieważ jej mąż zmarł już w poprzednim roku. Jako przyczynę śmierci podano „Entheritis/Darmkatarrh“ (zapalenie jelit/katar kiszek czyli związane z tym ostre biegunki) i „Debilitas cordis“ (niewydolność serca). Wiemy jednak z wielu źródeł, że te „przyczyny śmierci” ukrywały fakt, że ludzie padali ofiarą wrogich warunków lub byli aktywnie zabijani przez zaniechanie.

W parku Leopoldiny w Halle wzniesiono w 2009 pamiątkową stelę ku pamięci członków Akademii zamordowanych w okresie reżimu narodowosocjalistycznego. Na steli wykonanej przez rzeźbiarza z Halle Bernda Göbela widnieje dziewięć nazwisk naukowców, których zamordowano w obozach koncentracyjnych lub zmarli w obozach w nieludzkich i okrutnych warunkach. Osiem z ofiar pochodziło z rodzin żydowskich. Dr Karl Bornstein nie został wymieniony na steli, czego powodem mógł być fakt, że w różnych publikacjach błędnie przyjmowano, że zmarł już w 1935 roku. Leopoldina zadecydowała, zbadać los wszystkich członków miedzy 1900 a 1945, bo możliwie jest, że jest więcej „zapomnianych” członków. Takich biografii jest kilkaset.

Gostyńska synagoga zniszczona w 1940 roku. Foto: ks. Erich Busse

W Gostyniu jedynie wizerunek synagogi świadczy o istnieniu ongiś w mieście gminy żydowskiej. Niestety trudno znaleźć tutaj wzmiankę o jej najwybitniejszym przedstawicielu Karlu Bornsteinie.

Pisma

• Hygiene! Sozialhygiene! Kulturhygiene! Dresden : Verlagsanstalt G. Deleiter, 1928 (online).

Literatura

• Karl Bornstein 75 Jahre. W: Blätter des Verbandes Jüdischer Heimatvereine. 12. Jahrgang, 11, November 1938, s. 55 (online).
• Do artykułu użyto materiał dostarczony przez księdza Ericha Busse: ks.busse@gmx.de.

Linki

• Kamienie pamięci w Berlinie: Karl Bornstein (online).
• Genealogia (online).
• Leopoldina (online).