Andreas Bodenstein

Andreas Rudolff Bodenstein, zwany Karlstadt, łac. Carolstadius (ur. ok. 1477^[1] lub 1486^[2][3] w Karlstadt; zm. 24 grudnia 1541 w Bazylei) - niemiecki teolog, początkowo ksiądz katolicki, a potem reformator religijny.

Andreas Bodenstein von Karlstadt. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Peter (?) lub Rudolf, kiper (mistrz winiarstwa) w Karlstadt;
• Żona: od 19.1.1522 Anna von Mochau z Seegrehna koło Wittenbergi;
• Dzieci: (przynajmniej) 5 synów i 2 córki.

Biografia

Andreas Bodenstein von Karlstadt studiował w Erfurcie (1499–1502), Kolonii (1503–1505) i Wittenberdze, gdzie w 1505 r. uzyskał stopień Magister artium. Tam w 1510 r. otrzymał święcenia kapłańskie i stopień doktora teologii. Jako profesor teologii prowadził na uniwersytecie w Wittenberdze wykłady o Tomaszu z Akwinu. W 1511 r. został archidiakonem w kościele Wszystkich Świętych (niem. Stiftskirche Allerheiligen, zwany Schlosskirche). Jako dziekan (od 1511) uniwersytetu promował w 1512 r. Marcina Lutra na doktora.

Aby świętować swoją prymicję (pierwsza msza sprawowana uroczyście przez nowo wyświęconego kapłana) udał się w 1511 r. do rodzinnego miasta Karlstadt. Podczas tej podróży napadli go rozbójnicy, przy czym został ciężko ranny. Po tym wydarzeniu złożył śluby, że uda się do Rzymu, gdzie w latach 1515–1516 studiował prawo. W marcu 1516 r. w Sienie otrzymał stopień doktora prawa świeckiego i kanonicznego.

W wyniku studiowania pism Augustyna z Hippony i mistyków niemieckich (szczególnie Johannesa Taulera) Andreas Bodenstein von Karlstadt porzucił swój początkowy opór wobec nowych poglądów teologicznych Marcina Lutra. Wyrosły w teologii scholastycznej Bodenstein zwrócił się ku biblijnej, augustyńskiej teologii reformacyjnej. Niezdolność człowieka czynienie dobra bez łaski, która przychodzi do niego od samego Boga i usprawiedliwia go, stała się tematem jego pisma „De impii iustificatione”.

13 stycznia Bodenstein podróżował do Lipska, aby nabyć wydanie „Opera Omnia“ ojca Kościoła Augustyna z Hippony. Chciał obalić krytykę Lutra, którą ten sformułował w swoim wstępnym dziele o teologii scholastycznej, a która znalazła później wyraz w 95 tezach. Jednak przekonały go argumenty Lutra i w dalszym dyskursie rozwinęła się między nimi przyjaźń. Bodenstein napisał 26 kwietnia 1517 r. konspekt, w którym ostro zaatakował teologię scholastyczną, krytykując zwłaszcza odwoływanie się do metafizyki arystotelesowskiej. „Hunderteinundfünfzig Schlussfolgerungen über Natur, Gesetz und Gnade“ (Sto pięćdziesiąt jeden wniosków na temat natury, prawa i łaski) zawierał 151 tez krytycznych wobec tomizmu i Tomasza z Akwinu. Pismo to, w którym sformułował swoją teologię w sposób jasny i rygorystyczny, chwalił Luter w liście do reformatora norymberskiego Christopha Scheurla (6.5.1517). Marcin Luter często cytował tezy Karlstadta w swoich pismach z tego roku. U Karlstadta centralnym elementem było nowe rozumienie łaski i ludzkiej woli. Widoczny był już także jego ścisły biblizm.

Pismem „Apologeticae conclusiones pro sacris literis & Wittenburgen. compositae” (1519), w którym między innymi odniósł się do związku między wolą człowieka a łaską Bożą w sensie augustiańskim, Karlstadt rozpoczął debatę z Janem Eckiem, który wcześniej zredagował pismo „Obelisci“. W lecie 1519 r. brał udział razem z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem w dyspucie lipskiej, w której ich adwersarzem był wierny papieżowi teolog Jan Eck. W lipskim Pleißenburgu chodziło jednak nie tylko o odpusty, ale także o pozycję papieża i relację między wolną wolą a łaską Bożą. Do tego tematu Andreas Bodenstein von Karlstadt ograniczył się w dyspucie lipskiej oraz w swoim pierwszym niemieckim dziele „Außlegung vnnd Lewterung etzlicher heyligenn geschrifften, So dem menschen dienstlich vnd erschießlich seint zu Christlichem lebe[n]. kurtzlich berurth vnd angezeiche[n]t in den figurn vnd schrifften der wagen: In sonderheit. Des creutzes, tzu welchem vnser goth vnd herr, den menschen berufft. Bediengung vnd vorwort”, ilustrowanej broszurze przedstawiającej dwa rydwany (1519), z których jeden prowadzi pokutującego grzesznika w kierunku zmartwychwstałego Chrystusa stojącego za krzyżem, a drugi teologa głoszącego o sile własnej woli do piekła (drzeworyt Lucasa Cranacha Starszego). Natomiast w kwestii prymatu papieskiego wstrzymał się z wypowiedzią. Po tym wydarzeniu Eck, który Lutra i Karlstadta ogłosił kacerzami, nadal uważał, że porozumienie z Karlstadtem jest możliwe, ale nie z Lutrem.

Karlstadt zerwał z papiestwem po tym, jak Eck umieścił swoje nazwisko również na bulli grożącej ekskomuniką „Exsurge domine“ z 15 czerwca 1520 Lutrowi. Z faktem tym rozliczył się w piśmie „Von Bepstlicher heylickeit” (O świętości papieskiej, październik 1520). Jako wnikliwy interpretator Pisma Świętego zdawał sobie sprawę, że głoszenie Ewangelii zawsze powoduje gwałtowne prześladowania wobec głosiciela i że cierpienie jest znakiem synostwa z Bogiem. Około rok później (4 maja 1521), w wyniku edyktu wormackiego, Luter został „uprowadzony” na zamek w Wartburgu, a Andreas Bodenstein von Karlstadt musiał z polecenia elektora saksońskiego Fryderyka III Mądrego udać się na emigrację do Kopenhagi, skąd wrócił do Wittenbergi już w czerwcu tego samego roku. Podczas pobytu Lutra na zamku w Wartburgu (maj 1521-luty 1522) Karlstadt zyskał duże wpływy w Wittenberdze. Planowane wcześniej reformy, takie jak zniesienie mszy, prywatnych spowiedzi, usunięcie obrazów z kościołów, zakaz żebrania oraz utworzenie miejskiej opieki nad ubogimi, zostały wprowadzone w życie na przełomie lat 1521/22. W listopadzie tego samego roku opublikował pracę „Von anbettung und ererbietung der tzeychen des newen Testaments” (O adoracji i szacunku symboli Nowego Testamentu, 1521), którą zadedykował Albrechtowi Dürerowi. Jego stanowisko w sprawie Wieczerzy Pańskiej było zgodne z poglądem Lutra, który twierdził, że prawdziwe Ciało Chrystusa jest rzeczywiście obecne w chlebie i winie, tzn. pod obiema postaciami. W ten sposób zaprzeczył stanowisku Gabriela Zwillinga, który stanowczo sprzeciwiał się czczeniu hostii przez jej podniesienie. Na Boże Narodzenie 1521 r. Karlstadt odprawił pierwszą protestancką liturgię w języku niemieckim. Nosił strój świecki i sprawował Wieczerzę Pańską pod obiema postaciami, przy czym świeccy brali kielich do rąk (kielich świecki). W ten sposób skutecznie zlikwidowano pośrednictwo kapłanów w zbawieniu.

Zgodnie ze swoją krytyką celibatu (Von Gelübden Unterrichtung. Auslegung des 30. Kapitels Numeri), Karlstadt ożenił się w 19 stycznia 1522 r. z Anną von Mochau.

W lutym 1522 r. doszło do zamieszek i tumultów, gdy obrazy zostały usunięte z kościołów. Po powrocie Marcina Lutra do Wittenbergi zaczęły narastać między Lutrem a Bodensteinem różnice na temat interpretacji Pisma Świętego i wynikającym z niego postępowaniu przy przeprowadzaniu reform^[4]. Luter wygłosił między 9 a 16 marca 1522 r. osiem kazań zwanych „Invokavitpredigten”, w których krytykował reformy przeprowadzone przez Karlstadta. Luter przywrócił stare formy kultu i zabronił Karlstadtowi wygłaszania kazań, a jego pisma zostały ocenzurowane i skonfiskowane przez uniwersytet^[5]. Działania cenzorskie podjęte przez uniwersytet w Wittenberdze wobec Karlstadta doprowadziły do wycofania się tego ostatniego z działalności akademickiej i wyjechał do nabytego majątku koło Wörlitz, gdzie prowadził gospodarstwo rolne, zwłaszcza że od 1522 r. nie wolno mu było publikować w Wittenberdze. Pod wpływem mistyków niemieckich dojrzewała w nim też decyzja o rezygnacji ze stanu duchownego. Od 1523 r. był „nowym świeckim” pastorem w zborze w Orlamünde, gdzie kazał się nazywać „bratem Andreasem” (bratem Andrzejem). Wprowadzono tam model reformy oparty na chrześcijaństwie świeckim, w którym obok usuwania z kościoła obrazów i rzeźb oraz rezygnacji z dziesięciny przez wiernych na rzecz kaznodziei, centralne znaczenie miało pogłębianie wiary we wspólnej rozmowie na temat interpretacji Biblii, zniesienie chrztu niemowląt oraz celebrowanie Wieczerzy Pańskiej z chlebem i winem (kielich świecki) jako symbolicznej pamiątki gotowości Jezusa do cierpienia i krzyża. Kazania głosił po niemiecku, tłumaczył psalmy z języka hebrajskiego i coraz częściej sięgał do Starego Testamentu. Starał się bardziej angażować kobiety w pracę zboru. Utrzymywał intensywne kontakty z Jeną, gdzie Martin Reinhart (ur. ok. 1500) był pierwszym pastorem protestanckim (1522-1524), a Gerhard Westerburg prowadził w tym czasie aktywną działalność. Tam też wydrukowano kilka jego pism Bodensteina. Zaproszenie ze strony gminy Allstedt, na którą wpływ miał Thomas Müntzer, z którym Karlstadt utrzymywał kontakty, skierowane do mieszkańców Orlamünde, aby przyłączyli się do planowanego tam (obronnego) sojuszu, zostało w połowie 1524 r. odrzucone i Orlamünde nie brało udziału w wojnie chłopskiej. W odrzuceniu przemocy i koncepcji wspólnoty oderwanej od świata jego stanowisko było podobne do stanowiska szwajcarskich anabaptystów, którzy pojawiali się od 1525 roku. Luter widział w nim zwolennika Müntzera i dążył do wygnania go z Saksonii. W sierpniu 1524 r. miały miejsce dysputy w Jenie i Orlamünde. Po wydaleniu przez Lutra Karlstadta z kościoła w Orlamünde doszło do starcia z tamtejszym zborem: pewni siebie chłopi domagali się „prawa do wyboru księdza, usunięcia obrazów i prawa do wewnętrznego mistycznego poznania prawdy o Bogu”. Luter rozstał się w nieprzejednanej wrogości z mieszkańcami Orlamünde, którzy ze swej strony widzieli w nim zdrajcę Ewangelii i wyrzekli się go. 18 września 1524 r. Karlstadt został zmuszony do opuszczenia terytorium Saksonii.

Działalność Karlstadta w Orlamünde przyczyniła się do kontaktu z zuryskimi radykałami skupionymi wokół Konrada Grebela. Toteż po wypędzeniu z Saksonii udał się do Zurychu i Bazylei, gdzie dzięki wsparciu Grebel wydano w 1524 r. kilka pism Karlstadta, wśród nich znalazła się broszura na temat jego rozumienia chrztu i Wieczerzy Pańskiej „Dialogus oder ein gesprechbüchlin Von dem grewlichen vnnd abgöttischen mißbrauch des hochwirdigsten sacraments Jesu Christi” („Dialog (...) o obrzydliwym, bałwochwalczym nadużywaniu najczcigodniejszego sakramentu Jezusa Chrystusa”). Kiedy wypędzony z Zollikonu kaznodzieja Johannes Brötli poprosił w lutym 1525 r. o przysłanie mu „des Carolstats büchli”, świadczy to o wysokim poważaniu, jakim cieszyły się wówczas pisma tego ostatniego w rodzącym się ruchu anabaptystycznym.

Końcem 1524 r. Andreas Bodenstein von Karlstadt przybył przez Heidelberg, Schweinfurt, Kitzingen i Nördlingen do Rothenburg ob der Tauber, gdzie po raz pierwszy zobaczył swoich synów Johannesa i Andreasa, którzy urodzili się w 1525 r. w Kembergu koło Wittenbergi. Bezskutecznie próbował przekonać tamtejszych chłopów do rezygnacji z przemocy i udziału w wojnie chłopskiej. Został oskarżony o podburzanie oraz o zawarcie porozumienia z Lutrem, który potępiał chłopskie powstanie. Na początku 1525 r. został wydalony z miasta przez radę miejską. Karlstadt początkowo ukrywał się w Rothenburgu, ale ze względu na niepewną sytuację, a także skutki wojny chłopskiej, rodzina opuściła miasto. Ponownie udał się do rodzinnego Karlstadt, a stamtąd do Frankfurtu nad Menem. W Zielone Świątki 1525 r. podróżował do Karlstadt, aby w kościele St. Andreas wygłosić pierwsze kazanie ewangelickie. Od 12 czerwca 1525 r. ponownie przebywał we Frankfurcie nad Menem. Jego żona, Anna von Mochau, nawiązała stamtąd kontakt z Marcinem Lutrem w Wittenberdze, aby z pomocą Lutra uzyskać dla Bodensteinów pozwolenie na wjazd i pobyt w elektoracie saksońskim. Karlstadt zobowiązał się, że w przyszłości nie będzie głosił kazań, pisał ani utrzymywał kontaktów teologicznych z innymi. W rezultacie, dzięki wstawiennictwu Lutra u elektora, Karlstadt i jego rodzina otrzymali prawo pobytu w Saksonii od sierpnia 1525 roku. Bodenstein osiedlił się wraz z rodziną w Seegrehna, miejscu urodzenia swojej żony. W Seegrehna został w marcu 1526 r. ochrzczony jego drugi syn Andreas. Początkowo jako rolnik, a później jako kramarz, Karlstadt żył w ubogich warunkach. Mimo ścisłej kontroli udało mu się utrzymać kontakt z ludźmi o podobnych poglądach poprzez listy i odwiedziny, ale nie pozostawało to w ukryciu.

Sytuacja Karlstadta w Saksonii pogorszyła się, gdy upubliczniono wymianę listów, którą prowadził z Kasparem Schwenckfeldem. W kwietniu 1529 r. groziło mu aresztowanie, po tym jak udzielił pomocy Melchiorowi Hoffmanowi w jego dyspucie w Flensburgu z Janem Bugenhagenem dotyczącej rozumienia Wieczerzy Pańskiej. Karlstadt próbował następnie wprowadzić innowacje reformacyjne w okolicach Oldersum (Fryzja Wschodnia), ale spotkały się one z oporem i nie odniosły sukcesu. Przez Strasburg i Bazyleę dotarł na początku 1530 r. do Zurychu, gdzie Ulrich Zwingli załatwił mu posadę diakona w kościele Grossmünster i kapelana szpitalnego. W czerwcu 1534 r. Bodenstein przeniósł się z Zurychu do Bazylei, gdzie do śmierci poniesionej 24 grudnia 1541 r. w wyniku dżumy pracował jako profesor Starego Testamentu na tamtejszym uniwersytecie i kaznodzieja w kościele św. Piotra (Peterskirche).

O wpływie Andreasa Bodensteina jako teologa i publicysty reformacji świadczy 70 wydrukowanych pism w ponad 200 wydaniach. Wśród autorów, którzy w latach 1518-1525 szerzyli reformację poprzez niemieckojęzyczne pisma Andreas Bodenstein zajmuje drugie miejsce po Marcinie Lutrze. Wiele reformatorskich impulsów Karlstadta było nowatorskich i wywarło wpływ na różne obozy protestanckie. Od początku zajmował centralne miejsce w kręgu wittenberskim, a jego wpływ był odczuwalny zarówno wśród radykałów, jak i w reformacji szwajcarskiej, która pozostawała pod wpływem Zwinglego. Podobnie jak Karlstadt, humanista i reformator z Bazylei Jan Oekolampad i Zwingli chcieli „wykorzenić wszelkie elementy magiczno-święte, które uważali za sprzeczne z duchowym sposobem działania Boga”.

To, czy Andreas Bodenstein jest autorem anonimowego pamfletu „An die Versammlung gemeiner Bauernschaft” (Do zgromadzenia chłopów), opublikowanego w 1525 r., jest przedmiotem sporów w badaniach historycznych i nie zostało jeszcze udowodnione. Kilkakrotnie jednak wypowiadał się przeciwko gwałtownym buntom, np. już w 1524 r. w piśmie „Schrift der Orlamünder an die Allstedter, wie man christlich fechten soll” (Pismo mieszkańców Orlamünde do mieszkańców Allstedt o tym, jak walczyć po chrześcijańsku): „nie uciekajmy się do noży i włóczni”. Wezwał też chłopów do złożenia broni i podjęcia negocjacji 14 maja 1525 r. w Rothenburgu ob der Tauber i 1 czerwca 1525 r. w Schweinfurcie.

Kiedy Bodenstein wzywał do aktywnego niszczenia obrazów religijnych w latach po 1520 r., opierał się również na interpretacji Marcina Lutra, ponieważ „celem chrześcijaństwa jest zniesienie ubóstwa i żebractwa, [a] może się to stać tylko wtedy, gdy bogactwo, zamiast płynąć do pobożnych fundacji, trafi bezpośrednio do ubogich”. Marcin Luter, choć krytycznie odnosił się do katolickiego kultu obrazów, nie widział głównego zła w samych obrazach, ale w wyobraźni wiernych, którzy mogli osiągnąć zbawienie, ofiarowując obrazy lub czcząc relikwie. Karlstadt argumentował to drugim przykazaniem Mojżesza, które zabrania bałwochwalstwa. Według ikonoklastów obrazy zagrażały indywidualnej postawie wobec Boga, portrety rozpraszały, zakłócały koncentrację na tym, co istotne w zwróceniu się ku Bogu. Obrazy miały jedynie wartość materialną, nie miały wartości komunikacyjnej i nie mogły „nauczać” w rozumieniu papieża Grzegorza I. Według Bodensteina obrazy są przydatne w nauczaniu tych, którzy nie umieją czytać (katechizm obrazkowy). Broszura Karlstadta „Von abtuhung der Bylder” (O usuwaniu obrazów, 1522) w dwóch wydaniach rozeszła się po całym świecie niemieckojęzycznym. Argument żebraczy został całkowicie zignorowany w jego recepcji; jedynie obrazoburczy apel został przyjęty z entuzjazmem. Ikonoklazm stał się symbolicznym zerwaniem z wcześniejszym „bałwochwalstwem”.

Pisma

• Hunderteinundfünfzig Schlussfolgerungen über Natur, Gesetz und Gnade. Gegen die Scholastiker und die allgemeine Auffassung. 1517.
• Außlegung vnnd Lewterung etzlicher heyligenn geschrifften, So dem menschen dienstlich vnd erschießlich seint zu Christlichem lebe[n]. kurtzlich berurth vnd angezeiche[n]t in den figurn vnd schrifften der wagen: In sonderheit. Des creutzes, tzu welchem vnser goth vnd herr, den menschen berufft. Bediengung vnd vorwort. Lipsk 1519, online.
• Von Bepstlicher heylickeit. Wittenberga 1520, online.
• De canonicis scripturis libellus. 1520.
• Von anbettung und ererbietung der tzeychen des newen Testaments. Wittenberga 1521, online.
• Von abtuhung der Bylder. Wittenberg 1522, online.
• Ein Sermon vom stand der Christglaubigen Seelen von Abrahams schoß vn(d) Fegfeur der abgeschydnen Seelen. Ulhart, Augsburg 1523.
• Von dem widerchristlichen mißbrauch des hern brodt vnd kelch, Ob der glaub in das sacrament, sünde vergäbe, vnd ob das sacrament eyn arrabo, oder pfand sey der sünde vergäbung: Außlegung deß xj. Capit. in der j. Epistel Pauli zu den Corinthiern von des hern abentmal. Bazylea 1524, online.
• Dialogus vom Tauff der Kinder. Worms 1527.

Literatura

• Hermann Barge: "Andreas Bodenstein von Karlstadt". 2 tomy. Brandstetter, Leipzig 1905
  • Tom 1: 'Karlstadt und die Anfänge der Reformation" (archive.org).
  • Tom 2: "Karlstadt als Vorkämpfer des laienchristlichen Puritanismus" (archive.org).
• Heinrich Heppe: "Andreas Bodenstein" w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 3, Duncker & Humblot, Leipzig 1876, s. 8–15, online.
• Ernst Kähler: "Bodenstein, Andreas Rudolf, genannt Karlstadt" w Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 2, Duncker & Humblot, Berlin 1955, ISBN 3-428-00183-4, . 356, online.

Linki

• Karlstadt (Andreas von Bodenstein) w Biographisches Lexikon für Ostfriesland (BLO), PDF.

Przypisy

1. ↑Ernst Kähler: "Bodenstein, Andreas" w: Neue Deutsche Biographie 2 (1955), s. 356-357, online.
2. ↑Karlstadt w Historisches Lexikon der Schweiz online.
3. ↑Alejandro Zorzin: "Karlstadt, Andreas Rudolff Bodenstein von" w Mennonitisches Lexikon. Band 5 (MennLex 5), online.
4. ↑Michael Gorissen (Autor:in), 2008, Andreas Bodenstein zu Karlstadt und Martin Luther, München, GRIN Verlag, online.
5. ↑Johannes Wallmann: Kirchengeschichte Deutschlands seit der Reformation. Tübingen 2005, s. 44.