Teodor Beza

Teodor Beza (fr. Théodore de Bèze; ur. 24 czerwca 1519 w Vézelay, zm. 13 października 1605 w Genewie) – francuski teolog ewangelicki, reformator religijny, humanista, tłumacz Biblii, profesor i poeta. Był rzecznikiem protestantów francuskich w rozmowach religijnych w Poissy, podczas wojen religijnych, niekwestionowanym przywódcą ewangelików reformowanych i następcą Jana Kalwina na czele Akademii Genewskiej.

Portret Teodora Bezy z 1577 roku. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Pierre de Bèze (1485-1562), prawnik, komornik królewski w Vézelay;
• Matka: Marie Bourdelot;
• Rodzeństwo: 6 z pierwszego i 6 z drugiego małżeństwa ojca;
• Wujkowie: Nicolas de Bèze (1469-1532), członek parlamentu paryskiego; Claude de Bèze przeor w opactwie cystersów w Froidmont w diecezji Beauvais;
• Ożenił się: 1) w 1544 z Claudine Denosse (zm. 1588), 2) 18 sierpnia 1588 z Cathariną Plan (1547–1616).

Życiorys

Teodor Beza urodził się 24 czerwca 1519 roku w Vézelay jako najmłodsze z siedmiorga dzieci prawnika i królewskiego komornika Pierre'a de Bèze (1485-1562) i Marie Bourdelot. Za zgodą rodziców zabrał go na dalszą naukę do Paryża jego wujek Nicolas, który był kawalerem. Synowi towarzyszyła jego matka, która w drodze powrotnej spadła z konia, złamała udo i wkrótce po tym zmarła w wieku 32 lat.

W roku 1528 jego wujek umieścił go w rodzinie sławnego hellenisty niemieckiego Melchiora Volmara (1497–1560) w Orleanie. Wkrótce młody Teodor Beza podążył za swym mistrzem do Bourges, dokąd Volmara wezwała królowa Nawarry, Małgorzata (1492–1549), siostra Franciszka I (1494–1547). W tym czasie Bourges było miejscem, w którym przebywało wielu uczonych i jednocześnie najsilniej odczuć było można powiew Reformacji. Gdy w 1534 roku, Franciszek I opublikował dekret przeciw innowacjom kościelnym, Volmar wrócił do Niemiec, a Teodor Beza do Orleanu, aby studiować tam prawo.

Teodor Beza spędził w Orleanie cztery lata (1535–39), gdzie w dużej mierze zajmował się lekturą antycznych klasyków, pismami Wergiliusza, Owidiusza, Katullusa, Marcjalisa i Tibullusa. Znamiennym wydarzeniem duchowym w tym okresie stała się dla niego lektura traktatu szwajcarskiego reformatora Heinricha Bullingera (1504–1575) pt. De l’origine des erreurs dans la célébration du culte divin (O pochodzeniu błędów w celebracji kultu Bożego, 1529). 11 sierpnia 1539 roku został licencjatem prawa i zgodnie z wolą ojca udał się do Paryża, gdzie rozpoczął praktykę prawniczą. W Paryżu ożenił się potajemnie w 1544 roku z Claudine Denosse, pochodzącą z ubogiej rodziny mieszczańskiej. Opublikował bardzo popularny zbiór poezji łacińskich Poemata, który uczynił go sławnym. Uznany został za najlepszego autora poezji łacińskiej w swoim okresie. Ciężka choroba (dżuma?), która go doświadczyła, spowodowała, że zainteresował się nauką o zbawieniu w Jezusie Chrystusie, którą przyjął z wielką radością. W sekrecie udał się z żoną do Genewy, gdzie schronienie znalazło wielu prześladowanych protestantów, czy zwolenników Reformacji. Uciekinierzy przybyli do Genewy 24 października 1548 roku. Ucieczka z Paryża kosztowała go zgodnie z dekretem parlamentu paryskiego z 3 kwietnia 1549 roku konfiskatę części mienia. W uzasadnieniu tej decyzji z 6 kwietnia podano: Beza opowiedział się za luterańską herezją, sprzedał otrzymane beneficja i emigrował do Genewy. 31 marca 1550 parlament paryski nowym dekretem nakazał konfiskatę całości jego mienia oraz spalenie kukły Teodora Bezy na placu Maubert (obecnie La Maube). W tej sytuacji Beza nie mógł wrócić do Francji. Dopiero król Karol IX w akcie z 1 kwietnia 1564 roku zniósł nałożoną na niego karę śmierci i konfiskatę majątku.

W Genewie Teodor Beza został gorąco przyjęty przez Jana Kalwina, którego już spotkał u Volmara. 11 listopada 1548 roku Kalwin pobłogosławił publicznie związek Bezy z Claudine Denosse. Pozbawiony środków do życia Beza poszukiwał teraz pracy, której nie mógł mu Kalwin zaoferować w Genewie. Jedyna w tym czasie akademia reformowana z językiem francuskim znajdowała się w Lozannie, która podlegała berneńskiej administracji. Beza postanowił udać się do swojego dawnego mistrza Volmara do Tybingi. W drodze zatrzymał się w Lozannie, aby spotkać Pierre'a Viret'a, który poznał uzdolnienia Bezy i postanowił zatrzymać go w Lozannie jako profesora greki w akademii, gdzie był nominowany 6 listopada 1549 roku.

Pomimo wielu obowiązków Teodor Beza znalazł w Lozannie czas na napisanie dramatu biblijnego Abraham sacrifiant (Poświęcający Abraham), który opublikował w 1550 roku. Sztuka ta porównywała katolicyzm i protestantyzm i została dobrze przyjęta.

W czerwcu 1551 roku dorzucił kilka psalmów do tych, które już przetłumaczył na język francuski poeta Clément Marot (1496–1544). W tym samym czasie opublikował satyrę Passavantius skierowaną przeciwko byłemu prezydentowi parlamentu paryskiego, Pierre'owi Lizet, który chciał zyskać reputację pogromcy herezji dzięki publikacjom i kilku pismom polemicznym.

Michał Servet. Źródło: Wikimedia Commons

Bardziej poważny charakter miały dyskusje Teodora Bezy dotyczące doktryny predestynacji (przeznaczenia z góry) oraz kontrowersji między Kalwinem i francuskim teologiem Jérome-Hermès'em Bolsec (zm. 1585), którego opinie zbieżne z poglądami semipelagianizmu, ściągnęły na niego podejrzenie o herezję. W piśmie De haereticis a civili magistratu puniendis bronił Jana Kalwina i członków genewskiego magistratu w sprawie spalenia 27 października 1553 roku na stosie hiszpańskiego teologa unitariańskiego Miguela Serveta (Michał Servet, 1511–1553).

W 1557 roku Beza zainteresował się prześladowanymi w Piemoncie waldensami. Aby ich bronić udał się w towarzystwie Guillaume'a Farela (1489–1565) do Berna, Zurychu, Bazylei, Szafuzy, Strasburga, Montbéliard, Baden-Baden i Göppingen. W dwóch ostatnich miastach poproszono ich o sprecyzowanie stanowiska w sprawie sakramentów w stosunku do tych waldensów, co uczynili 14 maja 1557 roku. Ich wypowiedź, dobrze przyjęta przez teologów luterańskich, została wyraźnie potępiona w Bernie i Zurychu.

Jesienią 1557 roku Beza podróżował drugi raz z Farelem, tym razem do Wormacji, aby prosić niemieckich książąt o pomoc dla prześladowanych braci w Paryżu. Razem z Filipem Melanchtonem (1497–1560) i innymi teologami zebranymi wówczas w Wormacji zaproponował utworzenie unii protestanckiej, ale propozycję tą kategorycznie odrzuciły Berno i Zurych. Na podstawie fałszywych raportów, według których zaprzestano prześladowań hugenotów we Francji, książęta niemieccy nie posłali żadnego poselstwa na dwór Henryka II i Beza musiał kontynuować swoje zadanie. Z Guillaumem Farelem udał się do Strasburga i Frankfurtu nad Menem, gdzie przebywali książęta niemieccy biorący udział w elekcji cesarza Ferdynanda I. Tym razem książęta niemieccy wysłali wspólny list do króla Francji.

Po dziewięciu latach Teodor Beza wrócił z Lozanny dość rozczarowany. W porozumieniu z pastorami i profesorami Pierre Viret myślał utworzyć konsystorz i wprowadzić dyscyplinę kościelną, która mogłaby ekskomunikować, zwłaszcza podczas celebrowaniu Komunii Świętej. Jednak Berneńczycy nie zamierzali poddać się władzy Kościoła kalwinistycznego. W obliczu tych trudności Beza postanowił osiąść w 1558 roku w Genewie, gdzie początkowo uczył greki w tamtejszej nowo utworzonej akademii, a po śmierci Jana Kalwina także teologii i zobowiązano go do wygłaszania kazań. Dokończył rewizję tłumaczenia Nowego Testamentu, którą rozpoczął kilka lat wcześniej Pierre Robert Olivétan (1506-1538).

Teodor Beza reprezentował Jana Kalwina w czasie pierwszego synodu Kościoła reformowanego Francji, 25 maja 1559 roku w Paryżu. W tym tajnym spotkaniu uczestniczyło 70 reprezentantów wspólnot protestanckich z Paryża i zachodniej Francji. Wspólnoty te dążyły do stworzenia wspólnego wyznania wiary i jednolitej organizacji kościelnej. Tym pierwszym synodem kierował pastor François de Morel, a tekst wyznania wiary zredagował Antoine de Chandieu (1534–1591). W 1559 roku Beza podjął kolejną podróż w sprawie hugenotów, tym razem do Heidelbergu. W tym czasie bronił też Jana Kalwina przed atakami teologów luterańskich Joachima Westphala (1510–1574) i Tilemanna Hesshusa (1527–1588).

Masakra w Wassy, 1 marca 1562, rycina Tortorela i Perrissina. Źródło: Wikimedia Commons

Ważniejsze niż ta działalność polemiczna było sformułowanie przez Teodora Bezę własnego wyznania wiary. Początkowo było ono przygotowane dla jego ojca, któremu zdawał relacje ze swoich wykładów i zostało opublikowane w języku łacińskim w 1560 roku w zmienionej formie, aby szerzyć znajomość Ewangelii wśród obywateli miejscowości Bèze. Tłumaczenie angielskie ukazało się w Londynie w 1563, 1572 i 1585. Pismo to przetłumaczono także na język niemiecki, niderlandzki i włoski.

W 1560 roku Beza był w Nérac, na zaproszenie króla Nawarry Antoniego de Burbon (1518–1562), gdzie głosił Słowo Boże i zaczął organizować kościelny i polityczny opór hugenotów przeciw prześladowaniom. W 1561 roku przewodniczył – pomimo skazania na śmierć – delegacji kalwinistów w rozmowach religijnych w Poissy, gdzie głosił swobodnie kazania na dworze. Dysputy nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, ale Teodora Bezę uznano za przywódcę i rzecznika wszystkich wspólnot reformowanych Francji, jednocześnie stał się postacią szanowaną i znienawidzoną. Królowa Katarzyna Medycejska, pragnąc zachować pokój religijny we Francji, nalegała na organizowanie kolejnych rozmów, które rozpoczęto 28 stycznia 1562 roku w Saint-Germain, jedenaście dni po proklamacji edyktu tolerancyjnego, który zapewniał protestantom ważne przywileje. Tymczasem, rozmowy przerwano, gdy stało się oczywiste, że strona katolicka przygotowuje się do zniszczenia protestantyzmu.

W 1562 roku Teodor Beza został kapelanem, skarbnikiem oraz doradcą duchowym i politycznym jednego z przywódców protestantów francuskich Ludwika I Burbona, księcia de Condé, który po masakrze na setkach hugenotów w Wassy dokonanej przez oddział przywódcy partii katolickiej księcia Franciszka de Guise, skierował 12 kwietnia 1562 roku apel do armii. Masakra w Wassy dała początek pierwszej francuskiej wojnie religijnej (1562-1563). 7 marca 1563 roku Teodor Beza przebywał w Genewie, kiedy Jeana de Poltrot (1537–1563) podczas tortur oskarżył go o nakłanianie do zabójstwa Franciszka de Guise. Beza pośpiesznie wydał 25 marca okólnik skierowany do wszystkich kongregacji kalwinistycznych cesarstwa i razem z Condé oraz jego oddziałami udał się do Orleanu. Na prośbę Condé, Beza odwiedzał wszystkie miasta protestanckie aby zebrać żołnierzy i pieniądze. Napisał także manifest ukazujący słuszność sprawy protestanckiej. W celu otrzymania pomocy wojskowej i materialnej udał się także do Anglii, Niemiec i Szwajcarii. Wizyta w Strasburgu i Bazylei okazała się bezowocna. Wrócił zatem do Genewy, gdzie przybył 4 września.

Zabójstwo księcia Franciszka de Guise przez Jeana de Poltrot, 18 lutego 1563. Rycina z Quarante Tableaux Tortorela i Perrissina, XVI wiek. Źródło: Wikimedia Commons

Nie minęły dwa tygodnie i wezwany został jeszcze raz do Orleanu przez jednego z głównych przywódców hugenotów François d'Andelot de Coligny (1521–1569). W Caen, które oddało się w ręce admirała Gasparda de Coligny (1519–1572) 5 marca, wygłosił kazanie w kościele Saint-Jean de Caen na temat „użyteczności pieniędzy zbieranych na potrzeby prowadzonej wojny”. Dzięki pomocy finansowej i wsparciu angielskiemu kampania wojenna przebiegała bardzo pomyślnie dla protestantów, ale publikacja dekretu z Amboise, który Condé zaakceptował 19 marca 1563 roku, przeraziła Bezę i dużą część francuskich protestantów.

Podczas 22-miesięcznej nieobecności Bezy w Genewie pogorszył się stan zdrowia Jana Kalwina, co zmusiło go do powrotu do miasta. Kalwin i Beza podzielili się obowiązkami, a po śmierci Kalwina (27 maja 1564) Beza stał się jego naturalnym następcą. Do 1580 roku Teodor Beza nie tylko kształcił nowych duchownych, ale także zajmował się założonymi przez Kalwina w Genewie w 1559 roku gimnazjum i akademią. Przez całe życie starał się podnieść poziom nauczania. Podczas czterdziestu lat młodzi protestanci wypełniali sale wykładowe, aby słuchać jego wykładów teologicznych, w których wyłuszczał najczystszą ortodoksję kalwińską. Wśród jego uczniów był Giovanni Diodati (1576–1649), jego następca w Genewie jako profesor teologii. Genewa zawdzięcza Bezie założenie szkoły prawniczej, z której wyszli najwybitniejsi prawnicy tego wieku tacy jak: François Hotman (1524–1590), Jules Pacius (1550–1635), Denys Godefroy (1549–1622).

Jako sukcesor Kalwina, Beza miał wiele sukcesów, nie tylko w kontynuacji jego dzieła, lecz także w zapewnieniu pokoju w Kościele w Genewie. Rajcy miejscy całkowicie zawłaszczyli sobie idee Kalwina, a kierowanie sprawami duchowymi, które należało do sług Słowa Bożego i konsystorza, oparte było na solidnych podstawach. Po 1564 roku nie wynikła żadna polemika doktrynalna. Dyskusje dotyczyły kwestii o charakterze praktycznym, społecznym, czy kościelnym np. supremacja magistratu nad pastorami, wolność w głoszeniu kazań i obowiązek podporządkowania się pastorów konsystorzowi. Teodor Beza nie narzucał swojej woli, chociaż czasami brał sprawy w swoje ręce i działał jako mediator; często spotykał się z taką opozycją, że groził złożeniem dymisji z zajmowanego stanowiska. Chociaż był skłonny stawać po stronie magistratu, bronił prawa i niezależność duchowieństwa, nie dając mu jednak decydującego wpływu jak czynił to Kalwin. Często władze miasta korzystały z jego rad, nawet w sprawach politycznych. Teodor Beza korespondował ze wszystkimi przywódcami ruchu kalwinistycznego w Europie.

Masakra w dniu św. Bartłomieja. Autor: François Dubois — Musée cantonal des Beaux-Arts, Lozanna. Źródło: Wikimedia Commons

W marcu 1571 roku Beza przewodniczył synodowi narodowemu Kościoła reformowanego Francji w La Rochelle, gdzie zredagowano wyznanie wiary zwane Confession de La Rochelle lub Confessio Gallicana. Postanowił nie znosić dyscypliny kościelnej i uznawać władzy cywilnej nad Kościołem, jak tego chciał paryski duchowny Jean de Morel i filozof Petrus Ramus (1515–1572). Jednocześnie potwierdził kolejny raz w opozycji do Ulricha Zwingliego (1484–1531) kalwińską doktrynę o prawdziwej obecności Chrystusa w Wieczerzy Pańskiej, co wywołało ostrą dyskusję między Bezą, Ramusem i Heinrichem Bullingerem. W następnym roku uczestniczył w synodzie narodowym w Nîmes, ponieważ jego obecności wymagały problemy wywołane przez Morela i Ramusa.

Po masakrze 24 sierpnia 1572 roku w dniu św. Bartłomieja, Beza użył swoich wpływów, aby uchodźcy zostali dobrze przyjęci w Genewie. W 1574 roku napisał pismo De jure magistratuum (O prawie magistratu), w którym protestował przeciwko tyrani w materii religijnej i twierdził, że ludzie aktywnie powinni przeciwstawiać się niegodnej władzy i w razie potrzeby użyć nawet broni do jej obalenia.

Od 21 do 27 marca 1586 roku brał udział w rozmowach religijnych w Montbéliard, dokąd zaprosił go książę luterański Fryderyk I Wirtemberski. Oczywiście nie doszło do unii między Kościołem reformowanym a luterańskim, co było celem rozmów, ale miały one istotne konsekwencje w Kościele reformowanym. Sprawozdanie z rozmów przygotował Jakob Andreae (1528–1590). Kolejny raz Beza bronił stanowisko kalwinistyczne podczas dysputy religijnej, którą zorganizowano w Bernie w dniach od 15 do 18 kwietnia 1588 roku.

Stopniowo Teodor Beza coraz więcej czasu poświęcał sprawom domowym. Kilka dni przed rozmowami w Bernie zmarła w 1588 jego żona Claudine, z którą przeżył 44 lata. Małżeństwo to pozostało bezdzietne. Za radą przyjaciół zawarł kolejny związek małżeński z wdową Cathariną Plan. Do stycznia 1597 roku kontynuował działalność pedagogiczną. Ze smutkiem przyjął konwersję na katolicyzm króla Henryka IV, pomimo skierowanych do niego napomnień z 1593 roku. Wspomnieć należy, że jezuici rozpowszechnili w 1596 roku w Niemczech, Francji, Anglii i Włoszech plotkę, że Teodor Beza i Kościół genewski nawrócił się na katolicyzm, na co Beza odpowiedział w piśmie satyrycznym. W 1597 roku przyjął trzy razy ojca Franciszka Salezyego (François de Sales, 1567–1622), przyszłego biskupa Genewy, który usiłował go nawrócić na katolicyzm. Teodor Beza oświadczył mu, że „jest gotów opuścić swoją religię jeśli pokaże mu się, że jest w błędzie, i że prosi Boga, aby dał mu go poznać”.

Teodor Beza zmarł 13 października 1605 roku w swoim domu w Genewie. Nie pochowano go, jak Jana Kalwina, na genewskim cmentarzu ogólnym w Plainpalais, (ponieważ Sabaudczycy grozili, że zabiorą jego zwłoki i zawiozą do Rzymu), ale w katedrze św. Piotra ( Saint-Pierre de Genève).

Nowy Testament Bezy

Bardzo istotny jest wkład Teodora Bezy w nauki biblijne. W 1565 roku opublikował Nowy Testament w języku greckim, któremu towarzyszyły w kolumnach równoległych tekst Wulgaty i jego własne tłumaczenie wydane już w 1556 roku. Adnotacje, które tam dołączył opublikował również wcześniej, ale teraz były znacznie obszerniejsze.

W przygotowaniu tej edycji tekstu greckiego, a zwłaszcza drugiej edycji z 1582 roku, Beza posłużył się dwoma manuskryptami o wielkiej wartości. Jeden z nich znany jest obecnie jako Codex Bezae lub Codex Bezae Cantabrigiensis, który po zdobyciu Lyonu przez oddziały wojsk reformowanych w 1562 roku znalazł w bibliotece klasztoru św. Ireneusza, a później ofiarował uniwersytetowi w Cambridge; drugi to Codex Claromontanus, który nabył w Clermont-en-Beauvaisis.

Jednak nie te dwa źródła stanowiły podstawę jego pracy, a raczej poprzednia edycja Roberta Estienne'a, (1550), która w dużej części opierała się na ostatnim wydaniu greckiego przekładu Nowego Testamentu Erazma z Rotterdamu. Prace Bezy w tej materii miały duże znaczenie dla jego następców. To samo można stwierdzić o jego wersji łacińskiej i dołączonych do niej komentarzach. Ta wersja znana jest w ponad stu wydaniach.

Można z pewnością żałować, że myśli Teodora Bezy o predestynacji wywarły zbyt silny wpływ na jego interpretację Pisma Świętego, ale nie ulega wątpliwości, że przyczynił się do jasnego zrozumienia Nowego Testamentu.

Dzieła (wybór)

Pisma Teodora Bezy, chociaż bardzo liczne, są czasami trudne do identyfikacji w wyniku stosowania pseudonimów, tłumaczeń na język grecki, łaciński i francuski.

• Poëmata varia, 1548;
• Abraham sacrifiant, 1550, tragedia na temat biblijny;
• Le Passavant, Épître de maítre Benoît Passavant à messire Pierre Lizet, où il lui rend compte de sa mission à Genève et de ses conversations avec les hérétiques traduite pour la première fois du Latin macaronique de Théodore de Bèze, 1553;
• Novum Testamentum Domini Nostri Jesu Christi, 1556, tłumaczenie Nowego Testamentu na łacinę z greki;
• Brève exposition de la table ou figure contenant les principaux poincts de la religion chrestienne, 1560;
• Les cent cinquante Psaumes de David, 1561, psałterz hugenocki, tłumaczenie rozpoczęte przez Clémenta Marot i dokończone przez Teodora Bezę;
• Recueil en sommaire des signes sacrés, 1561;
• Ce qui a esté proposé par Théodore de Bèze au nom de tous ceux qui désirent la reformation de l'Église selon la pure doctrine de l'Évangile, en la présence du Roy, de la Royne sa mère, du Roy de Navarre et des autres princes, de messieurs du conseil, et des prélats qu'on dit d'Église, à Poissy, le neufième jour de septembre 1561, 1561, publikacja tez Teodora Bezy przedstawionych w trakcie rozmów religijnych w Poissy;
• Histoire de la vie et de la mort de J. Calvin (Historia życia i śmierci Jana Kalwina), 1564;
• Du droit des magistrats sur leurs sujets, 1574, pismo, w którym usprawiedliwia prawo hugenotów do stawiania oporu tyrani;
• Histoire ecclésiastique des Églises Réformées au royaume de France, 1580;
• Chrestiennes Meditations, 1581, rozważania na temat psalmów pokutnych.

Literatura

• Johann Wilhelm Baum: Theodor Beza, 2 tomy, 1843-51.
• Paul-F. Geisendorf: Théodore de Bèze, Genève, Labor et Fides, 1949.
• Alain Dufour: Théodore de Bèze, poète et théologien, Paris, Droz, 2006.

Linki

• Théodore de Bèze w fr.wikipedia.org
• Béatrice Nicollier: Beza, Theodor, w: Historisches Lexikon der Schweiz.
• Publikacje Teodora Bezy i o nim w katalogu Helveticat Szwajcarskiej Biblioteki Narodowej.