Götz von Berlichingen
 |
| Götz von Berlichingen 1547, witraż. Źródło: Wikimedia Commons |
Gottfried „Götz“ von Berlichingen zu Hornberg, „żelaznoręki“ (ur. ok. 1480 w Jagsthausen; zm. 23 lipca 1562 na zamku Hornberg w Neckarzimmern) – frankoński rycerz. Znany przede wszystkim jako uczestnik szwabskiej wojny chłopskiej i wzór głównego bohatera dramatu pt. Götz z Berlichingen Żelaznoręki Johanna Wolfganga von Goethego (1749–1832). (wyznanie ewangelickie)
Genealogia
- Ojciec : Kilian (1441–98), syn Götza i Magdaleny von Adelsheim;
- Matka : Margaretha córka Wernera von Thüngen i Margarethy von Steinau;
- Ożenił się : 1) z Dorotheą von Sachsenheim, 2) w 1517 z Dorotheą Gailing von Illesheim;
- Dzieci : 3 córki i 5 synów, spośród nich przeżyli Hans Jacob i Philipp (protoplasta wygasłej w 1924 linii Berlichingen-Rossach).
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Götz pochodził z rodu szlacheckiego Herren zu Jagsthausen und Hornberg Hödigenbayern und Olhausen i był ostatnim z dziesięciorga dzieci Kiliana von Berlichingena z Jagsthausen (1441–1498) i Margarethy von Thüngen (ok. 1455–1509). Kilka lat spędził na zamku Jagsthausen, po czym w wieku około dwunastu lat spędził jeden rok u krewnego Kunza von Neuenstein i w szkole klasztornej w Niedernhall am Kocher. W 1494 roku wstąpił na służbę doświadczonego rycerza Konrada von Berlichingena, kuzyna ojca, ochmistrza i doradcy margrabiów von Brandenburg-Ansbach (Hohenzollernowie). Götz towarzyszył wujkowi m.in. na sejmach Rzeszy w Wormacji (1495) i Lindau (1497), gdzie Konrad von Berlichingen zmarł 3 lutego 1497 roku.
Lata giermkowania
Po przetransportowaniu zwłok wujka do Schöntal Götz wrócił w Zielone Świątki w 1497 roku do Ansbach, gdzie przyjął go na służbę margrabia Fryderyk Hohenzollern (1460–1536). Ponieważ samowolny chłopak nie chciał podporządkować się dworskiemu protokołowi, margrabia oddał go wkrótce na naukę do rycerza Veita von Lentersheim. Mając około 17 lat zaczął zarabiać orężem jako najemnik, czym parał się przez całe życie, a co przyniosło mu wątpliwą sławę. Z Veitem i margrabią podążył w 1497 roku za królem i późniejszym cesarzem Maksymilianem I (1459–1519) do Burgundii, Lotaryngii i Brabancji. Po powrocie ponownie wstąpił na służbę dworską. W 1498 roku towarzyszył Jerzemu Hohenzollernowi (1484–1543) przy zawieraniu małżeństwa langrafa Wilhelma von Hessen (1466–1515) w Kassel. Wkrótce jednak prosił margrabiego o zwolnienie ze służby i edukację rycerską, którą otrzymał znowu u Veita von Lentersheim, któremu towarzyszył w wojnie szwajcarskiej w 1499 roku. Po porażce cesarza wrócił Götz do Jagsthausen.
Prywatne wojny
 |
| Oryginalna zbroja Götza von Berlichingena w muzeum na zamku Hornberg. Źródło: Wikimedia Commons |
Chociaż Götz von Berlichingen często w swojej biografii określa siebie jako wolnego rycerza walczącego tylko dla cesarza i o prawa wszystkich stanów, to mimo tego przyłączył się razem z bratem Philippem do rycerza-rabusia Hansa Talackera von Massenbach, który przez rozboje, plądrowania i grabieże zdobył wątpliwą sławę. Gdy Związek Szwabski ruszył przeciwko Talackerowi, aby zadać koniec jego rzemiosłu, Götz wycofał się w zimie 1501/02 na zamek Sodenberg. Potem uczestniczył w 1502 roku w waśni między margrabią von Brandenburg-Ansbach a Norymbergą. Wiosną 1503 roku ponownie przyłączył się z bratem Philippem do Talackera von Massenbach. Następnie z kuzynem Neidhartem stanął w 1504 roku po stronie bawarskiej w wojnie o sukcesję w Landshut między Bawarią a Palatynatem Reńskim. Dwaj inni bracia Götza walczyli w tej samej wojnie, lecz po stronie Palatynatu.
23 czerwca 1504 roku Götz stracił podczas oblężenia Landshut prawą rękę w wyniku postrzału z kolubryny. Według jego relacji kula trafiła rękojeść miecza, w wyniku czego jej odłamki trafiły dłoń i odcięły ją od ramienia na wysokości stawu łokciowego. Stary giermek zaprowadził go do lekarza, który amputował mu rękę, trzymającą się jedynie na skórze. W lazarecie przebywał do ostatek w 1505 roku.
Kolejne lata życia zdeterminowane były udziałem w licznych waśniach i potyczkach. W swojej biografii wspomina 15 wydarzeń wojennych i waśniowych we własnych sprawach, a także stwierdza, że służył królom, wyborcom i jego "panom, przyjaciołom i dobrym czeladnikom w ich własnych sprawach". W 1511 roku zakończył udział w walkach podczas waśni kolońskiej wywołanej jego odmową zapłacenia odszkodowania, co uwikłało Götza w cztery inne, wśród nich z bskupem Bamberga. Poza tym prowadził waśń z norymberczykami. Z grupą 130 jezdnych napadł 18 maja 1512 między Forchheim i Neuses 95 kupców z Norymbergii, Augsburga, Ulm i innych miast, którzy pod eskortą z Bamberga wracali z Targów Lipskich.
5 lipca 1512 roku cesarz Maksymilian skazał go i jego towarzyszy na banicję w Rzeszy (niem. Reichsacht). Stany Związku Szwabskiego wypowiedziały mu w 1513 roku prywatną wojnę. Po kilku walkach i długich negocjacjach Götz z towarzyszami został 27 maja 1514 roku uwolniony od banicji, po złożeniu obietnicy zapłacenia 14.000 guldenów. W 1515/1516 wybuchła nowa wojna między Götzem a arcybiskupem Albrechtem i mogunckim arcybiskupstwem, w której pojmał hrabiego Filipa II Waldeck-Eisenberg (1453–1524), a następnie uwolnił go po zapłaceniu okupu w wysokości 8.900 guldenów. Za to postępowanie 11 lutego 1518 roku kolejny raz został ogłoszony banitą.
 |
| Żelazna dłoń Götza von Berlichingena. Źródło: Wikimedia Commons |
Berlichingen kilka razy uczestniczył też w akcjach prowadzonych przez Franza von Sickingena (1481–1523). W 1515 brał udział w wojnie Sickingena przeciw Wormacji. Posłał mu knechtów i konie do pomocy w czasie jego kampanii w 1516 roku przeciw księciu Lotaryngii, brał także udział w jego wojnie z landgrafem Filipem Wielkodusznym (1504–1567) i w zdobyciu Umstadt w 1518. W roku 1519 Götz von Berlichingen stanął po stronie księcia Ulryka Wirtemberskiego (1487–1550) w wojnie ze Związkiem Szwabskim i 11 maja 1519 został ranny i uwięziony podczas oblężenia zamku Möckmühl. Związek Szwabski oddał go do więzienia w Heilbronnie. Tylko zażaleniu Franza von Sickingena i Georga von Frundsberga (1473–1528) zawdzięczał, że umieszczono go w areszcie w Gasthaus zur Krone zamiast w baszcie Bollwerksturm. Podejmowane przez przyjaciół próby uwolnienia go były bezskuteczne. Dopiero w październiku 1522 roku Götz von Berlichingen zdecydował się na zapłatę 2.000 guldenów i poprzysiągł rezygnację z prowadzenia dalszych waśni. Wrócił na zamek Hornberg, który kupił w 1517 roku, skąd wyrwała go dopiero w 1525 roku wojna chłopska.
Rola w wojnie chłopskiej
W 1925 roku przyłączył się do ruchu chłopskiego pod przewodnictwem Georga Metzlera (zm. 1525) przeciw Związkowi Szwabskiemu. Ponieważ chłopi nie mieli żadnego doświadczonego wodza, przekazali Götzowi dowództwo. Wprawdzie oblegał arcybiskupi zamek Marienberg, ale cztery tygodnie później wykorzystał oddelegowanie przeciw armii szwabskiej na pobyt w swoim zamku. 4 maja w klasztorze Amorbach zredagowano „deklarację” Zwölf Artikel (Dwunastu artykułów), której rozpowszechnienie źle przyjęte zostało przez dużą część chłopstwa, która groziła jej autorom. Nie jest wiadome, czy Götz nie był w tym czasie więźniem chłopów, a nie ich dowódcą. Podczas gdy zajęcie klasztoru Amorbach i jego splądrowanie odbyło się za jego zgodą, to zburzenie zamku Wildenburg i inne gwałty w drodze do Würzburg były wbrew jego woli.
Po zakończeniu wojny chłopskiej Götza oskarżono i osobiście się usprawiedliwiał przed wodzem Jerzym III Truchseß von Waldburg-Zeil (1488–1531) i sejmem Rzeszy w Spirze w 1526 roku. Götz twierdził, że zmuszono go do przyjęcia dowództwa. Wprawdzie 17 października 1526 roku uznano go za niewinnego, ale z polecenia jego wrogów ze Związku Szwabskiego został 7 maja 1528 roku napadnięty w czasie podróży do Stuttgartu i zmuszony do złożenia ślubowania, że stawi się przed Związkiem. Pomimo ostrzeżeń przyjaciół podążył 27 listopada 1528 roku do Augsburga, gdzie został aresztowany i od 30 listopada do 1 marca 1530 roku uwięziony był w baszcie Heilig Kreuzer Tor. Po zwolnieniu 4 marca 1530 musiał przysiąc, że do końca życia przebywać będzie tylko w okolicach własnego zamku Hornberg, nigdy nie dosiądzie konia i nie spędzi żadnej nocy poza zamkiem. Poza tym musiał biskupom Moguncji i Würzburga zapłacić odszkodowanie w wysokości 25.000 guldenów.
Ostatnie lata
 |
| Epitafium Götza von Berlichingen w krużganku klasztoru Schöntal. Źródło: Wikimedia Commons |
Götz von Berlichingen w następnych latach faktycznie przebywał w swoim majątku. W 1534 roku wygrał procesy o zapłacenie odszkodowań. Około 1540 roku cesarz usunął nałożoną na niego wcześniej banicję i wziął pod swoją ochronę i pieczę, ponieważ potrzebował doświadczonego wojownika w wojnie przeciwko Turkom. Götz zebrał w ciągu 14 dni stu rycerzy, z którymi udał się do Wiednia, gdzie był jeden lub dwa miesiące, po czym w zimie wrócił do domu. Z Karolem V wyruszył także przeciw Francuzom. Po zawarciu pokoju w Crépy wrócił na zamek Hornberg, gdzie spędził ostatnie lata życia. Zmarł 23 lipca 1562 roku i został pochowany w krużganku klasztoru Schöntal.
Literatura
- Alfred Stern: „Berlichingen, Gottfried von” w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 2, Duncker & Humblot, Leipzig 1875, s. 405–408 (online).
- Günther Franz: „Berlichingen, Gottfried von” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 2, Duncker & Humblot, Berlin 1955, ISBN 3-428-00183-4, s. 98 (online).