Adolf Bartels

Adolf Bartels (ur. 15 listopada 1862 r. w Wesselburen; zm. 7 marca 1945 r. w Weimarze) – niemiecki pisarz, publicysta, historyk literatury. Był przedstawicielem ludowo-narodowego nurtu w literaturze w obszarze niemieckojęzycznym »Heimatkunst« i reprezentował antydemokratyczne oraz antyżydowskie poglądy, które po 1933 r. wpłynęły na politykę kulturalną nacjonalizmu. (wyznanie ewangelickie)

Adolf Bartels 01
Adolf Bartels.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Adolf Bartels (1836–1903), mistrz ślusarski; matka Catharina Margarethe Brahmst (1839–1920); – ożenił się z Idą Rehork (1868–1958); bezdzietny.

Życiorys

Bartels uczył się w gimnazjum w Meldorf (1877–1882), po czym w latach 1888–87 studiował w Lipsku prawoznawstwo, literaturę, historię i filozofię. Po długiej podróży prowadzącej przez południowe Niemcy i Włochy był od 1889 redaktorem w czasopiśmie »Didaskalia« i pisał artykuły do »Frankfurter Journal«.

W 1890 r. został redaktorem naczelnym »Lahrer Zeitung« w Badeni. W Lahr, gdzie pozostał do 1892 r. napisał historyczne dramaty »Die Päpstin Johanna« i »Catilina« oraz pierwsze pismo z zakresu krytyki literatury »Friedrich Geßler. Sein Leben und seine Werke«. Od 1892 r. ponownie pracował we Frankfurcie nad Menem i kierował do 1895 r. czasopismem »Didaskalia«. Jako krytyk teatralny zarzucał frankfurckiej publiczności mieszczańskiej brak zrozumienia dla nowego nurtu literackiego, naturalizmu i preferowanie zamiast tego francuskiej sztuki konwersacyjnej.

W kolejnych latach żył w Weimarze jako wolny pisarz i wydał tam swoją pierwszą powieść »Die Dithmarscher«. Pisał także artykuły do renomowanych czasopism (»Die Grenzboten«, »Der Kunstwart«). W 1897 r. napisał jako pierwszy publikację na temat naturalisty Gerharta Hauptmanna. Serię artykułów z »Grenzboten« opublikował w 1897 r. w książce »Die deutsche Dichtung der Gegenwart. Die Alten und die Jungen«. Kurt Tucholsky ostro skrytykował książkę w artykule »Herr Adolf Bartels«, który ukazał się na łamach czasopisma »Die Weltbühne« (Nr. 12, s. 291–294.) w 1922 r. i zarzucił autorowi brak wystarczającego wykształcenia, powierzchowność i brak stylu. Mimo tej krytyki Bartels dzięki tej książce zyskał uznanie jako historyk literatury.

W 1898 r. Bartels wprowadził do historii literatury pojęcie »Heimatkunst« (sztuka ojczyźniana) w artykule opublikowanym w czasopiśmie »Der Kunstwart«. Na bazie tego powstał ruch sztuki ojczyźnianej (Heimatkunstbewegung), którego celem było zastosowanie narodowego światopoglądu w estetycznej koncepcji i praktyce artystycznej. Teoretycy i artyści należący do niego tacy jak Julius Langbehn, Friedrich Lienhard, Ernst Wachler i inni czołowi antysemici opowiadali się w swoich pismach programowych, które były często mocno ideologiczne, za upolitycznieniem sztuki. Uważali za »zdrowe« wieś, miasteczka, rolników i tradycję, a za »chore« duże miasta, nowoczesne formy i style życia. Pielęgnowali kult wielkich osobowości (np. Rembrandt, Goethe), w których widzieli wychowawców i przywódców narodu. Tym pozytywnym postaciom przeciwstawiane były, jako przedstawiciele wszystkich negatywnych społecznych i politycznych zjawisk, między innymi mniejszość żydowska i reprezentanci kapitalizmu. Sztuka ojczyźniana kojarzy się często z narodowymi kategoriami ród, wspólnota narodowa, narodowość i rasa. Pod pojęciem ojczyzna rozumiano nie tylko kraj, lecz także życie miejskie i wiejskie.

Pisma »Geschichte der deutschen Literatur« (Historia literatury niemieckiej) i »Einführung in die Weltliteratur« (3 tomy, 1913, Wprowadzenie do literatury światowej) pokazują Bartelsa jako stronniczego zwolennika koncepcji rasowej i antysemitę. Odtąd jego liczne pisma nie mają raczej charakteru naukowego, lecz propagandowy. Odrzucał w nich »literaturę żydowską i dekadencką«. 9.000 autorów podzielił na »czystych« Żydów i nie–Żydów. Kiedy nie znał faktycznego pochodzenia jakiegoś pisarza, sądził, że ze stylu i treści jego dzieła może stwierdzić jego religię i rasę. W ten sposób uznał protestanta Thomasa Manna za żydowskiego literata. Mann sprzeciwił się w ironicznej replice postawionej tezie »wielkiego germańskiego liryka i historyka sztuki« w 1907 r. w eseju »Die Lösung der Judenfrage« (Rozwiązanie kwestii żydowskiej). Bartels natknął się także na ostry sprzeciw innych autorów, zarówno Żydów, jak i nie-Żydów. Wyjątkiem wśród tych pism jest »Chronik des Weimarischen Hoftheaters von 1817-1907« (1908, Kronika weimarskiego teatru dworskiego od 1817 do 1907).

W 1905 r. Bartels otrzymał od księcia weimarskiego tytuł profesora. Podczas I wojny światowej był członkiem antysemickiej »Deutschvölkische Partei (DVP)«, która działała w latach 1914-18. W 1913 r. organizował w Eisenach pierwsze »Dni niemieckie« (Deutschen Tage). Po I wojnie światowej stał się czołowym przedstawicielem volkizmu. W »Enzyklopädie des Nationalsozialismus« (2007, s. 895) scharakteryzowany został jako rasista i antysemita. W 1924 r. wydał broszurę »Der Nationalsozialismus Deutschlands Rettung« (Nacjonalizm ratunkiem Niemiec). W 1925 r. wstąpił do NSDAP. Po objęciu władzy przez nazistów w 1933 r. Bartels otrzymał liczne wyróżnienia jako »pionier w walce narodowej«. Publiczne palenie książek przyjął z mieszanymi uczuciami, gdyż uważał, że ma to mało wspólnego z » narodową pracą odbudowy«. Od 1939 r. pracował w instytucie badającym wpływy żydowskie w życiu kościelnym »Institut zur Erforschung und Beseitigung des jüdischen Einflusses auf das deutsche kirchliche Leben«.

Adolf Bartels zmarł 7 marca 1945 r. w Weimarze.

Dzieła (wybór)

  • Johann Christian Günther : Trauerspiel in 5 Akten. 1889.
  • Der dumme Teufel oder Die Geniesuche : komisches Epos in 12 Gesängen. 1896.
  • Die Deutsche Dichtung der Gegenwart : die Alten und die Jungen ; eine litteraturgeschichtliche Studie. 1897.
  • Gerhart Hauptmann. 1897.
  • Christian Friedrich Hebbel. 1899.
  • Der dumme Teufel : Ein satirisch-komisches Epos. 1899.
  • Der Bauer in der deutschen Vergangenheit. 1900.
  • Geschichte der deutschen Litteratur. 2 tomy, 1901–1902.
  • Chamissos Leben und Werke. 1902.
  • Kritiker und Kritikaster : pro domo et pro arte ; mit einem Anhang: Das Judentum in der deutschen Literatur. 1903.
  • Jeremias Gotthelf. 1904.
  • Das Weimarische Hoftheater als Nationalbühne für die deutsche Jugend. 1905.
  • Deutsche Literatur : Einsichten und Aussichten. 1907.
  • Rasse : 16 Aufsätze zur nationalen Weltanschauung. 1909.
  • Der Literaturhistoriker und die Gegenwart. 1910.
  • Volk und Vaterland : deutschvölkisches Dichterbuch. 1917.
  • Die besten deutschen Romane : 12 Listen zur Auswahl ; mit e. geschichtlichen Einleitung: Welche Romane mus man als Deutscher lesen? 1917.
  • Lessing und die Juden : eine Untersuchung. 1918.
  • Der Stand der Judenfrage. 1920.
  • Die Berechtigung des Antisemitismus. Eine Widerlegung der Schrift von Herrn von Oppeln-Bronikowsky "Antisemitismus?". 1921.
  • Meine Lebensarbeit. 1932.

Literatura

  • Walter Goetz: „Bartels, Adolf” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 1, Duncker & Humblot, Berlin 1953, ISBN 3-428-00182-6, s. 597 (online).

Linki

  • Pisma Bartelsa w Deutsche Digitale Bibliothek.
  • Heike Glindemann: „Adolf Bartels (1862-1945) Der Kritiker als Antisemit” w Literaturkritik. Geschichte–Theorie–Praxis (online).
  • Ignaz Wrobel (d.i. Kurt Tucholsky): „Herr Adolf Bartels” w Die Weltbühne. Nr. 12 vom 23. März 1922, s. 291 (online).