Johann Jakob Bachofen

Johann Jakob Bachofen (ur. 22 grudnia 1815 w Bazylei; zm. 25 listopada 1887 tamże) – szwajcarski prawnik, archeolog i badacz starożytności. Jego pismo Das Mutterrecht uważane jest za początek nowoczesnej teorii matriarchatu. (wyznanie ewangelicko-reformowane)

Johann Jakob Bachofen. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Jakob Bachofen (1788–1876), właściciel fabryki jedwabiu; matka Valerie Merian-Hoffmann (1796–1856), pochodziła z rodziny kupieckiej i patrycjuszowskiej; – ożenił się w Bazylei w 1865 z Luise Elisabeth Burckhardt-Wick (1845–1920); dzieci jeden syn.

Życiorys

Bachofen uczęszczał w latach 1822–25 do szkoły Münstergemeindeschule, do 1831 r. do gimnazjum i do 1834 r. do pedagogium w Bazylei. Rozpoczął studia na uniwersytecie w Bazylei, ale po dwóch semestrach przeniósł się do Berlina, gdzie studiował filologię i historię. Następnie zaczął tam studia prawnicze u Friedricha Carla von Savigny (1779–1861). W 1837/38 kontynuował studia prawnicze w Getyndze, gdzie poznał Karla Otfrieda Müllera (1797–1840). W 1838 r. wrócił do Bazylei i 1 lipca 1839 r. uzyskał tytuł doktora prawa, po obronie pracy pt. De Romanorum iudiciis civilibus. Następnie spędził dwa lata w Anglii i Francji. Po powrocie do kraju został w marcu 1841 r. profesorem prawa rzymskiego na uniwersytecie w Bazylei. W 1842 r. wybrano go na sędziego do spraw kryminalnych, a w 1944 r. został członkiem Wielkiej Rady Bazylei. W tym samym roku złożył profesurę, aby prowadzić swoje prywatne studia, zbiory i realizować plany literackie. Do 1866 r. pozostał sędzią i prezbiterem w zborze ewangelicko-reformowanym. Bachofen odbył podróże do Włoch, Grecji i Hiszpanii.

Johann Jakob Bachofen zmarł 25 listopada 1887 w Bazylei na udar mózgu i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Wolfgottesacker.

Twórczość

Prace Bachofena nie znalazły zrozumienia u jego współczesnych. Uważano je za powrót do romantycznej mitologii, krytykowano jego etymologiczną i spekulatywną metodę, przeładowany sposób przedstawiania i brano za złe tendencje filozoficzno-historyczne oraz postawę chrześcijańsko-religijną. Uznanie zyskał dopiero jako etnolog i socjolog. Aż do Otto Weiningera (1880–1903) i Leo Wiktora Frobeniusa (1873–1938) jego poglądy wywierały wpływ na nowoczesną socjologię kultury. Duchowa indywidualność Bachofena została odkryta po 1920 r. przez szwajcarskiego teologa ewangelickiego i pisarza Carla Albrechta Bernoulliego (1868–1937) oraz przez Ludwiga Klagesa (1872–1956) i Alfreda Baeumlera (1887–1968). Odtąd nastąpił renesans Bachofena i uznano go za dalekowzrocznego filozofa historii i historyka sztuki. Dzisiaj Bachofen uważany jest za jednego z twórców socjologii, szczególnie socjologii rodziny, jak również porównawczego prawoznawstwa i religioznawstwa. Jego ówczesne badania są dzisiaj częściowo głównymi tematami badań socjologii i historii prawa.

Jako historyk prawa widział religijną i polityczną kulturę i fenomen kulturowy czym zainspirował prawoznawstwo porównawcze. Jako etnolog podkreślił organiczną jedność kultur i przez to utorował drogę dzisiejszej teorii kręgów kulturowych. Jako historyk sztuki wykazał egzystencję nie tylko małżeńskiej ginekokracjii (niem. Gynäkokratie), macierzyńskiego pryncypatu w starożytnych kulturach wschodnich, lecz także ślady matriarchalnego dominatu w grecko-rzymskiej historii. Jako archeolog odkrył z symboliki grobów i rozwoju historycznego związek mitu z psychiką, czym uwidocznił istotne irracjonalne podstawowe elementy kultury zachodniej.

Matriarchat

W opublikowanej w 1861 r. książce Matriarchat : studium na temat ginajkokracji świata starożytnego podług natury religijnej i prawnej (Das Mutterrecht. Eine Untersuchung über die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiösen und rechtlichen Natur) Bachofen reprezentuje tezę, że nowoczesne społeczeństwo rozwinęło się w trzech fazach. Pierwsza faza to heteryzm (niem. Hetärismus), kiedy nie panowały żadne prawa czy ślub, a kontakty seksualne pozbawione były więzi uczuciowych, podejmowane z przypadkowymi, często zmienianymi partnerami (promiskuityzm). Potem nastąpiła kolejna forma oparta na prawach matki, którą Bachofen nazwał ginekokracją, a dzisiaj określana jest jako matriarchat. W tej formie społecznej matka była głową rodziny, ponieważ możliwe było ustalenie pochodzenia jedynie poprzez matkę, dlatego też matka stała się boginią dającą życie. W kolejnej fazie matriarchat został pozbawiony władzy przez mężczyzn, którzy ustalili patriarchat. Bachofen skojarzył sposób produkcji z ówczesnym porządkiem społecznym i socjalnym oraz postulował, że kobiety po patriarchacie panującym w społeczeństwie zbieracko-myśliwskim znalazły wysoką pozycję i znaczenie w społeczeństwie uprawiającym rolę dzięki pracy w domu, co oznacza, że możliwy jest historycznie kolejny matriarchat.

Od antycznego obrazu matriarchatu wizerunek Bachofena różni się przede wszystkim w ocenie. Podczas, gdy obraz antyczny panowania kobiet czy niewolników opierał się na przemocy i niepokoju, Bachofen idei matriarchatu nadał inne, pozytywne znaczenie. Po początkowym odrzuceniu jego dzieła, znalazło ono uznanie m.in. u Friedricha Engelsa (1820–1895), Augusta Bebela (1840–1913), Ludwiga Klagesa, Ericha Fromma (1900–1980), Carla Gustava Junga (1875–1961) i wpłynęło na nowoczesny feminizm oraz nowoczesne badania matriarchatu.

W książce Das Mutterrecht odrzucił źródłowo-krytyczną metodę i empiryczny sposób podejścia, które reprezentowane były szczególnie przez Theodora Mommsena (1817–1903) i powoływał się na intuicyjną analizę mitologii. Jego dzieło bazuje w przeważającej mierze na interpretacji grecko-rzymskich mitów, które są oddźwiękiem walki między zasadami matriarchatu i patriarchatu.

Dzieła (wybór)

• De legis actionibus de formulis et de condictione (dysertacja), 1840.
• Das Naturrecht und das geschichtliche Recht in ihren Gegensätzen. Antrittsrede, 1841.
• Römisches Pfandrecht, 1847.
• Ausgewählte Lehren des römischen Civilrechts, 1848.
• Versuch über die Gräbersymbolik der Alten, 1859.
• Oknos der Seilflechter : ein Grabbild : Erlösungsgedanken antiker Gräbersymbolik, 1859.
• Das Mutterrecht: eine Untersuchung über die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiösen und rechtlichen Natur, 1861 (wyd. pol. Matriarchat : studium na temat ginajkokracji świata starożytnego podług natury religijnej i prawnej, 2007).
• Antiquarische Briefe vornemlich zur Kenntniss der ältesten Verwandtschaftsbegriffe, 2 tomy, 1880.
• Römische Grablampen nebst einigen andern Grabdenkmälern vorzugsweise eigener Sammlung, 1890.

Literatura

• Theodor Bühler: „Bachofen, Johann Jakob” w Historisches Lexikon der Schweiz (online).
• Albert Teichmann: „Bachofen, Johann Jakob” w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 47, Duncker & Humblot, Leipzig 1903, s. 743–745 (online).
• Erik Wolf: „Bachofen, Johann Jakob” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 1, Duncker & Humblot, Berlin 1953, s. 502 (online).
• Uwe Wesel: Der Mythos vom Matriarchat. Über Bachofens Mutterrecht und die Stellung von Frauen in frühen Gesellschaften vor der Entstehung staatlicher Herrschaft. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1980.

Linki

• Pisma Bachofena i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.