Arnold Zweig

Arnold Zweig (ur. 10 listopada 1887 w Głogowie (wówczas niem. Glogau); zm. 26 listopada 1968 w Berlinie Wschodnim) – niemiecki pisarz i pacyfista. (wyznanie mojżeszowe).

Arnold Zweig i Otto Nagel
Arnold Zweig (z lewej) z Otto Nagelem, 1955.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Adolf Zweig, siodlarz; matka Bianca; – ożenił się w 1916 r. z kuzynką, malarką Beatrice Zweig; miał dwóch synów, Adama (ur. 1924) i Michaela (ur. 1920); krewny Stefan Zweig.

Życiorys i twórczość

Arnold Zweig już w dzieciństwie poznał antysemityzm. Bądź co bądź jego rodzina w 1896 r. musiała, po antyżydowskim bojkocie w Głogowie, przesiedlić się do Katowic, gdzie ukończył gimnazjum. Od 1907 r. studiował germanistykę, filozofię, psychologię, historię sztuki i ekonomię na uniwersytecie we Wrocławiu. Później kontynuował studia w Monachium, Berlinie, Getyndze, Rostoku i Tybindze. Zgodnie z wolą rodziców miał zostać nauczycielem. W tym czasie był pod wpływem neokantyzmu i filozofii Fryderyka Nietzsche.

Na przełomie 1906/07 podjął pierwsze próby literackie, a w 1912 r. debiutował tomikiem »Novellen um Claudia«. W 1915 r. otrzymał nagrodę Kleist–Preis za tragedię »Ritualmord in Ungarn«.

W 1915 r. został powołany do służby wojskowej. Reprezentując początkowo poglądy narodowo-pruskie, zmienił je pod wpływem I wojny światowej, w czasie której brał udział w walkach m.in. w Serbii, Belgii i pod Verdun i stał się pacyfistą. W 1916 r. odkomenderowany został na front wschodni, gdzie poznał wschodnie żydostwo, co pozostawiło w nim trwałe wrażenie.

Na podstawie tych doświadczeń powstała w 1920 r., we współpracy z malarzem Hermannem Struckiem, książka »Das ostjüdische Antlitz« będąca apologią wschodniego judaizmu i jednocześnie świadectwem zaangażowania Zweiga w »syjonistyczny socjalizm«. We wschodnim judaizmie widział, jak sądził Alfred Döblin, ucieleśnieni prawdziwego judaizmu i odkrył w nim pewien mur ochronny przeciw wyobcowaniu judaizmu zachodniego. Od 1917 r. był współpracownikiem oddziału prasowego Obszaru Głównodowodzącego Wschodu (niem. Gebiet des Oberbefehlshabers Ost).

W 1919 r. Arnold Zweig został wolnym pisarzem i zamieszkał nad jeziorem Starnberger See. W tym czasie zaprzyjaźnił się z Lionem Feuchtwangerem i Sigmundem Freudem.

Po puczu Hitlera i rozpowszechnieniu się nacjonalistycznego antysemityzmu w Bawarii musiał w 1923 r. opuścić Starnberg. Przeniósł się do Berlina, gdzie pracował przez półtorej roku jako redaktor w żydowskiej rozgłośni »Jüdische Rundschau«, która była centralnym organem »Zionistische Vereinigung für Deutschland« i pisał artykuły o syjonizmie, antysemityzmie i żydowskich autorach takich jak np. Else Lasker-Schüler, Alfred Döblin i Franz Werfel. Znajomość z Martinem Buberem, którą zawarł już w czasie wojny, prowadziła Zweiga ku syjonizmowi, z którym w następnych latach pozostał ściśle związany. Z pewnością wpływ na postawę Zweiga wywarł także jego ojciec, który należał do ruchu syjonistycznego w Katowicach. Nie ma się zatem czemu dziwić, że już w swoich pierwszych książkach poruszał tematy żydowskie, jak np. w 1911 r. w »Aufzeichnungen über eine Familie Klopfer«, jeśli nawet napisana jest w stylu dekadenckim i przypomina »Buddenbrooków« Thomasa Manna. W jego dziełach scenicznych dominowały również tematy judaistyczne z Biblii, począwszy od »Abigail und Nabal« (1913) po »Ritualmord in Ungarn« (1914). Rozwiązanie tzw. kwestii żydowskiej nie widział ani w całkowitej asymilacji, ani w narodowym »państwie żydowskim«, lecz w uznaniu grup żydowskich wewnątrz różnych państw.

W 1926 r. Arnold Zweig został członkiem P.E.N.-Clubu. W 1927 r. ukazała się najbardziej znana powieść Zweiga »Der Streit um den Sergeanten Grischa«. Książka opisywała wojskowy mord sądowy pod koniec I wojny światowej. Powieść stylistycznie lokowana jest między ekspresjonizmem a socjal realizmem. Przeciwstawia w niej zsekularyzowany judaizm i pobożność żydów ze wschodu, przedstawia technokratyczny, wrogi człowiekowi aparat wojskowy, którego ofiarą pada rosyjski jeniec wojenny Grischa Paprotkin oraz biurokrację wojskową i bezsensowne, anonimowe umieranie. Stanowi ona koniec milczenia o faktycznej rzeczywistości wojny. Dlatego Kurt Tucholsky mówi o niej jako o »książce pokoju« i docenił książkę nazywając ją »kamieniem milowym na drodze do pokoju«. Powieść »Der Streit um den Sergeanten Grischa« należy do cyklu o I wojnie światowej »Der große Krieg der weißen Männer«, którego dalsze części stanowią »Junge Frau von 1914« (1931), »Erziehung vor Verdun« (1935), »Einsetzung eines Königs« (1937), »Die Feuerpause« (1954) i »Die Zeit ist reif« (1957). Bestselerem »Streit um den Sergeanten Grischa« Zweig utorował drogę literaturze wojennej, co poprzedziło ukazanie się powieści Ericha Marii Remarque »Na Zachodzie bez zmian« (niem. Im Westen nichts Neues, 1929).

Punktem kulminacyjnym serii »Der große Krieg der weißen Männer« była powieść »Erziehung vor Verdun«. Jej akcja rozgrywa się na polu bitwy pod Verdun. W 1916 r. Niemcy rozpoczęli ofensywę, której celem było zdobycie ufortyfikowanego miasta. Nie jest to powieść jedynie historyczna, lecz także przedstawia własne przeżycia autora. Głównym bohaterem jest pisarz Werner Bertin. Zweig przedstawił w niej także antysemickich niemieckich oficerów.

W latach 1930-31 zlecił Zweig wybudowanie dla siebie domu według projektu architekta Harry'ego Rosenthala (1892–1966) w Berlinie-Charlottenburgu, przy ulicy Kühler Weg 9, który dzisiaj podlega ochronie zabytków.

Od 1929 r. Arnold Zweig był współpracownikiem czasopisma »Weltbühne«. W tym samym roku uznał, że przedstawiony przez niego świat wschodniego judaizmu znikł ostatecznie i nie może stanowić już czynnika odnawiającego dla judaizmu. Kiedy ponownie wydawał »Das ostjüdische Antlitz«, zastąpił rysunki Strucka pracami Marca Chagalla (1887–1985) i Maxa Liebermanna.

Po przejęciu władzy przez Adolfa Hitlera książki Zweiga zostały publicznie spalone. Zweig opuścił Niemcy i udał się najpierw do Czechosłowacji i Szwajcarii, następnie do Francji, do Sanary-sur-Mer, gdzie ponownie spotkał licznych znajomych m.in. Thomasa Manna, Heinricha Manna, Liona Feuchtwangera, Annę Seghers i Bertolta Brechta. Stamtąd wyjechał do Hajfy w ówczesnej Palestynie.

W 1934 r. Arnold Zweig opublikował esej »Bilanz der deutschen Judenheit«, w którym podkreślił uniwersalny etos judaizmu i uwypuklił zniszczenia, które powstały po zagarnięciu władzy przez nazistów. Już wcześniej w eseju »Caliban« obszernie przedstawił dyskryminację i psychologiczne procesy zachodzące w Republice Weimarskiej. W pierwszej kolejności chciał docenić znaczenie Żydów w obszarze niemieckiej gospodarki, kultury i nauki. Ponieważ książka ukazała się po przejęciu władzy przez nazistów, nie była ona osiągalna dla niemieckich czytelników.

W Hajfie Zweig znalazł się na peryferiach życia towarzyskiego i literackiego. Nie odpowiadał mu żydowski radykalizm życia codziennego. Cierpiał także z powodu braku możliwości publikacji i znajdowania adekwatnych partnerów do rozmowy, między innymi dlatego, że będąc niemieckim pisarzem nie był już związany z językiem hebrajskim, podobnie jak wielu innych żydowskich emigrantów. Do izolacji językowej doszła także polityczna, ponieważ ostro krytykował nacjonalistyczną i antyarabską postawę społeczeństwa żydowskiego w Palestynie. Poza tym doskwierały mu problemy finansowe.

W 1936 r. odebrano mu niemieckie obywatelstwo i skonfiskowano jego majątek.

Rozczarowany wkrótce odwrócił się od syjonizmu i zaangażował się w ruch socjalistyczny. W serii artykułów »Hitler und Antihitler«, które w 1938 r. ukazywały się w paryskiej gazecie, posądzał nawet syjonistów o kolaborację z Hitlerem w ramach ratowania niemieckich Żydów w układzie »Ha’avara-Abkommen« zawartym 25 sierpnia 1933 roku.

W lecie 1942 r. Arnold Zweig skarżył się w niemieckojęzycznym tygodniku radykalno-lewicowym »Orient«, że stał w silnej opozycji do syjonistycznego establishmentu i przez to w ostatnim dziesięcioleciu żadne jego książki nie uzyskały dostępu do hebrajskiego rynku książek. Niemniej jednak rok później ukazała się w języku hebrajskim jego książka »Beil von Wandsbek«, na długo przed publikacją niemiecką. W powieści tej przenosił się do Niemiec, kraju swojego pochodzenia, w społeczeństwo wyniszczone nazizmem i uwidocznił problematykę ludzi w państwie totalitarnym, co mimo spojrzenia z wielkiego dystansu zaskakująco dobrze mu się udało. Jednak książka ta nie zmieniła izolacji Zweiga w Palestynie.

Zweig wiązał odrzucenie i bojkotowanie jego twórczości przez żydowską społeczność Palestyny i traktowanie go jako persona non grata z wydaną w 1932 r. powieścią »De Vriendt kehrt heim«, w której przeciwstawił się ruchowi syjonistycznemu. Chodziło w niej o mord dokonany na żydowskim antysyjonistycznym pedofilu pochodzącym z ortodoksyjnego środowiska. Powieść opierała się na autentycznych wydarzeniach z 1924 r., kiedy to żydowska organizacja paramilitarna Hagana zamordowała w Jerozolimie holenderskiego prawnika Jacoba Israëla de Haana. De Hann zamieszkał w 1919 r. w Jerozolimie i stał się jednym z wybitniejszych członków tamtejszego ortodoksyjnego obozu żydowskiego. Był zdania, że musi być zakończona walka między Żydami i Arabami, ale nie można tego konfliktu rozwiązać przez wojnę. Ten pogląd De Haana nie znalazł uznania u ówczesnych syjonistycznych przywódców. W swoim tomiku wierszy »Kwatrijnen« (Czterowiersz) napisał De Haan o swoich kontaktach seksualnych z mężczyznami. Książka została opublikowana w 1924 w Amsterdamie, po jego śmierci.

Arnold Zweig w 1948 r. wrócił do Berlina Wschodniego. W 1949 r. jako członek Światowej Rady Pokoju był delegatem i mówcą na kongresie w Paryżu i Warszawie (1952). W latach 1949-1967 był posłem do Izby Ludowej (niem. Volkskammer) Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD). W 1950 r. nadano mu nagrodę »DDR-Nationalpreis«. W latach 1950-1953 był prezydentem Niemieckiej Akademii Sztuki w NRD, w miejsce zmarłego Heinricha Manna. Później był jej prezydentem honorowym. Zweig został także wyróżniony różnymi nagrodami i odznaczeniami: w 1954 r. srebrnym Orderem Zasługi dla Ojczyzny (NRD, (niem. Vaterländischer Verdienstorden), w 1952 r. uniwersytet w Lipsku nadał mu z okazji 65 rocznicy urodzin tytuł doctora honoris causa. W 1957 r. został następcą Bertolda Brechta jako prezydent »Deutsches PEN-Zentrum Ost und West« (od 1967: "P.E.N.-Zentrum DDR"). Dwa lata później, w 1959 r. wręczono mu w Moskwie, na Kremlu, Międzynarodową Leninowską Nagrodę Pokoju i w 1961 »Johannes-R.-Becher-Medaille in Gold«. W 1962 r. otrzymał tytuł honorowego profesora, nagrodę »Schiller-Plakette« i złoty Order Zasługi dla Ojczyzny.

Zweig nie podpisał w 1967 r. publicznego potępienia Izraela przez artystów i intelektualistów żydowskich NRD z okazji wojny sześciodniowej (wojna izraelsko-arabska stoczona pomiędzy Izraelem a Egiptem, Jordanią i Syrią w 1967 roku).

W Berlinie Wschodnim Arnold Zweig napisał w latach 1948–1968 dwie powieści: »Die Zeit ist reif« (1957) i »Traum ist teuer« (1962). Pierwsza z nich nawiązuje bezpośrednio do wydanej w 1931 r. powieści »Junge Frau von 1914«, jest jednak silnie przesiąknięta ideologią. Natomiast ostatnia powieść zawiera wiele elementów autobiograficznych i nie stanowi ona starczej mądrości, lecz raczej starczą gadatliwość. Publicysta Wilhelm von Sternburg, pochodzący ze Słupska, scharakteryzował to dzieło jako »nieudany łabędzi śpiew«. W ostatnich pracach nie nawiązał Zweig do przedwojennych sukcesów.

Grab von Arnold Zweig
Grób Arnolda Zweiga na Dorotheenstädtischer Friedhof w Berlinie.
Źródło: Wikimedia Commons

Nadszarpnięte zdrowie i postępująca ślepota zmusiły w latach 60–tych pisarza do stopniowego wycofania się z życia publicznego. Zmarł 26 listopada 1968 r. i został pochowany na cmentarzu Dorotheenstadtfriedhof w Berlinie, co było sprzeczne z jego wolą, gdyż chciał by pochowano go na cmentarzu żydowskim. Jednak władze NRD, które zorganizowały mu pogrzeb państwowy, nie spełniły woli zmarłego.

W NRD książki Zweiga były obowiązkowymi lekturami szkolnymi. Natomiast w Niemieckiej Republice Federalnej (RFN) Arnold Zweig nie istniał dla germanistyki, a po jego śmierci ustało zainteresowanie jego pracami oraz bardzo szybko utrwalił się tam jego obraz artysty protegowanego przez państwo. Zjednoczenie Niemiec doprowadziło do tego, że rozpoczęto nowe wydanie jego dzieł, przewidziane na 26 tomów, w którym ukazały się publikacje zakazane w NRD. W Izraelu na nowo spojrzano na twórczość Zweiga, przede wszystkim na powieść »De Vriendt kehrt heim«, która stała się ponownie aktualna w żydowskim państwie po zamordowaniu w 1995 r. premiera Izraela Jicchaka Rabina.

Arnold Zweig był nominowany do literackiej Nagrody Nobla w latach 1959, 1962, 1965 oraz pokojowej Nagrody Nobla w latach 1960 i 1961.

Na podstawie jego powieści nakręcono kilka filmów:

  • The Case of Sergeant Grischa (1930), reżyseria: Herbert Brenon, (Film uważany jest za zaginiony).
  • Das Beil von Wandsbek (1951), reżyseria: Falka Harnacka.
  • Der Streit um den Sergeanten Grischa (1968), reżyseria: Helmut Schiemann.
  • Junge Frau von 1914 (1970), reżyseria: Egon Günther.
  • Erziehung vor Verdun (1973), reżyseria: Egon Günther.
  • Das Beil von Wandsbek (1982), reżyseria: Horst Königstein i Heinrich Breloer.

Dzieła (wybór)

  • Aufzeichnungen über eine Familie Klopfer : 2 Erzählungen. 1911.
  • Das Kind. 1911.
  • Die Novellen um Claudia: Roman. 1912 (Klaudia, z niem. tłum. Kazimierz Bukowski, Lwów : "Globus", 1932).
  • Episode. 1913.
  • Ritualmord in Ungarn : jüdische Tragödie in fünf Aufzügen. 1914.
  • Die Bestie : Erzählungen. 1914.
  • Abigail und Nabal : Tragödie in drei Akten. 1916.
  • Geschichtenbuch. 1916.
  • Die Sendung Semaels : jüdische Tragödie in fünf Aufzügen. 1918.
  • Das ostjüdische Antlitz : zu 50 Steinzeichn. von Hermann Struck. 1920.
  • Söhne : das zweite Geschichtenbuch. 1923.
  • Gerufene Schatten. 1923.
  • Regenbogen : Erzählungen. 1925.
  • Die Umkehr des Abtrünnigen : Schauspiel in 5 Akten. 1925.
  • Der Spiegel des grossen Kaisers : Novelle. 1926.
  • Juden auf der deutschen Bühne. 1927.
  • Der Streit um den Sergeanten Grischa : Roman. 1928 (Spór o sierżanta Griszę, tłum. z jęz. niem. Wanda Kragen, Warszawa : "Rój", 1930).
  • Herkunft und Zukunft : 2 Essays zum Schicksal eines Volkes. 1928.
  • Pont und Anna. 1928 (Pont i Anna, tłum. z jęz. niem. Olga W., Warszawa : Ars, 1933).
  • Spielzeug der Zeit : Erzählungen, 1933 (Igraszka czasu, przeł. z niem. J. St. Lemiesza, Cecylia Korzeniowska, Warszawa : "Mewa", 1934).
  • Knaben und Männer. 1931.
  • Junge Frau von 1914 : Roman. 1931 (Młoda kobieta z roku 1914, tłum. z jęz. niem. Wanda Kragen, Warszawa : "Rój", 1933).
  • Mädchen und Frauen : 14 Erzählungen. 1931.
  • De Vriendt kehrt heim : Roman. 1932.
  • Bilanz der deutschen Judenheit 1933 : ein Versuch. 1934.
  • Einsetzung eines Königs : Roman. 1937 (Intronizacja, tłum. z jęz. niem. Wanda Kragen, Warszawa : Czytelnik, 1956).
  • Versunkene Tage : Roman aus d. Jahre 1908. 1938.
  • Ein starker Esser. 1947.
  • Erziehung vor Verdun. 1949 (Wychowanie pod Verdun, tłum. z jęz. niem Wanda Kragen, Warszawa : "Rój", 1937).
  • Zeit, die uns liebt : ein Gedenkbuch für Susanne Kerckhoff. 1950.
  • Das Beil von Wandsbek : Roman. 1951 (Topór z Wandsbek, tłum z jęz. niem. Edyta Sicińska, Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953).
  • Fahrt zum Acheron. 1951.
  • Die Feuerpause : Roman. 1954 (Umilkły działa, tłum. z jęz. niem. Wanda Kragen, Warszawa : "Czytelnik", 1958).
  • Früchtekorb : jüngste Ernte ; Aufsätze. 1957.
  • Die Zeit ist reif. 1957 (Czas dojrzał, tłum. z jęz. niem. Zofia Pytowska, Warszawa : "Czytelnik", 1960).
  • Fünf Romanzen. 1958.
  • Baruch Spinoza : Porträt eines freien Geistes ; 1632 - 1677. 1961.
  • Traum ist teuer 1962 (Marzenia są drogie, tłum. z jęz. niem. Zofia Jaremko-Pytowska i Janina Szymańska, Warszawa : "Czytelnik", 1964).
  • Über Schriftsteller. 1967.

Literatura

  • Zbigniew Pędziński: Arnold Zweig - pisarz i myśliciel, 1957.
  • Eva Kaufmann: Arnold Zweigs Weg zum Roman. 1967.
  • E. Hilscher: Arnold Zweig. 1968.
  • Bernd-Rainer Barth: Zweig, Arnold, w: Wer war wer in der DDR? 5 wydanie. Tom 2, Ch. Links, Berlin 2010, ISBN 978-3-86153-561-4, online.

Linki