Gottfried Arnold

Gottfried Arnold (pseudonim Christophorus Irenaeus; ur. 5 września 1666 w Annabergu w Rudawach (niem. Erzgebirge); zm. 30 maja 1714 w Perlebergu) – niemiecki teolog ewangelicki, historyk Kościoła, najwybitniejszy przedstawiciel pietyzmu radykalnego.

Gottfried Arnold. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Gottfried Arnold (zm. 1695), nauczyciel w szkole łacińskiej w Annabergu;
• Matka: Marie Lahling, wdowa Meyer;
• Dziadek: Caspar Arnold, diakon w Schlettau;
• Ożenił się: w Werben w 1701 z Anną Marią, córka superintendenta w Werben Johanna Heinricha Sprögela i Susanny Margarete, wywawczynią Consilia et Responsa.

Życiorys

Gottfried Arnold ukończył gimnazjum w Gerze, studiował w twierdzy ortodoksji luterańskiej, Wittenberdze, gdzie w kwietniu 1687 roku uzyskał stopień magistra artium. Dzięki pismom Filipa Jakuba Spenera zainteresował się pietyzmem. Od 1688 roku aż do śmierci utrzymywał kontakt listowny ze Spenerem. Jako nauczyciel domowy w Dreźnie w latach 1689–93 i Quedlinburgu (1693–1696) uległ pod wpływem mistyczno-spirytystycznej pobożności jej krytyce Kościoła. Duży wpływ wywarły na niego także pisma takich mistyków jak: Jakob Böhme, Johann Georg Gichtel i John Pordage. Zrezygnował z objęcia urzędu pastorskiego oraz małżeństwa i poświęcił się całkowicie pisarstwu teologicznemu. Jeszcze do 1696 roku zakładał, że wewnątrz Kościoła może istnieć prawdziwe chrześcijaństwo, co można stwierdzić na podstawie pierwszego wydania homilii Makarego Egipskiego. Między 1696 a 1699 Arnold stał się radykalnym pietystą.

Po napisaniu książki Pierwsza miłość wspólnot Jezusa Chrystusa, to jest, prawdziwe przedstawienie pierwszych chrześcijan na podstawie ich żywej wiary i świętego życia (Die Erste Liebe Der Gemeinen Jesu Christi, Das ist, Wahre Abbildung Der Ersten Christen, Nach Ihren Lebendigen Glauben Und Heiligen Leben, 1696) otrzymał powołanie w 1697 roku na profesora historii na uniwersytet do Gießen. Wykłady zaczął prowadzić w semestrze zimowym. We wrześniu Gottfried Arnold podpisał rewers religijny, który zobowiązywał go do nauczania zgodnie z określonymi pismami (Wyznanie augsburskie, Obrona wyznania augsburskiego, Konkordia wittenberska, Artykuły szmalkaldzkie, Katechizm Marcina Lutra , ale nie Formułę zgody). 2 września wygłosił wykład inauguracyjny De corrupto historiarum studio. Jednak już w marcu 1698 roku Arnold zrezygnował z posady profesora w Gießen i opuścił miasto. W maju tego samego roku odwiedził w Niederndodeleben radykalnego pietystę Johanna Wilhelma Petersena. W Szczerym wyznaniu (Offenherzige Bekenntnis) z 1698 roku wyjaśnił podstawy swojej decyzji. Również w 1698 roku opublikował pod tytułem Iskry boskiej miłości (Göttliche Liebes-Funken) zbiór 169 wierszy i pieśni nacechowanych mistyczną pobożnością, nawołujących do odejścia od świata i wsłuchania się w słowo Boże, które prowadzi do odrodzenia duchowego. Mistyczna poezja Arnolda silnie oddziaływała w początkowym okresie pietyzmu. Jego pieśni znalazły się w prawie wszystkich kościelnych śpiewnikach ewangelickich. Do pieśni Vergiss mein nicht muzykę skomponował Jan Sebastian Bach (BWV 504 i 505).

Gottfried Arnold wrócił do Quedlinburgu, gdzie w 1699 roku wydał swoje główne dzieło Bezstronna historia Kościoła i kacerzy (Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie), w którym zaprezentował pogląd, że prawda chrześcijańska zdradzona została przez Wielki Kościół i można ją znaleźć w prześladowanych przez niego kacerzach. Wydane dotąd „historie Kościoła” były wszystkie napisane w interesie i duchu panującej ortodoksji. Uważał początek Kościoła za stan idealny. Od trzeciego stulecia wnikały do niego coraz silniej świeckie rzeczy połączone z dążeniem do władzy i narastającym postępowaniem antychrześcijańskim. Reformacja uczyniła początek ku poprawie. Ale już Melanchton wprowadził na przykładzie Petri Lombardiego szkolną teologię i odejście od sposobu nauki apostolskiej. Stanowisko Arnolda w kwestii historii pobożności odbiegało zasadniczo od dotychczasowej historii chrześcijaństwa. Uważał, że nie da się połączyć pobożność i Kościół, religię i prawo, przeżycie i dogmat, zatem wszystkie przejawy religijności zostają ocenione jako przejawy upadku. W rezultacie nie mógł sprostać postawionemu przed nim zadaniu napisania historii Kościoła, która nie byłaby historią pobożności. Historiografia ta była gorzkim owocem, który wyrósł z prześladowania pietyzmu. Pismo to wywołało wielką burzę literacką skierowaną przeciwko jej autorowi. Najwłaściwiej ocenił ją chyba Spener pisząc: „Historia Kościoła Arnolda jest wielką siecią, w której uwięzione zostały dobre i zepsute ryby, która wymaga ponownego oddzielnego przeczytania.”

W związku ze sporem pietystycznym w Quedlinburgu życie Arnolda stało się tam ciężkie. Dodatkowo wydany 31 lipca 1700 roku w Quedlinburgu edykt o karaniu osób, które nie uczestniczyły w nabożeństwach, spowiedziach i komuniach świętych oraz nawoływania do wypędzenia Arnolda z jego domu spowodowały, że 1 listopada opuścił miasto, do którego niebawem wrócił po otrzymaniu chroniącego go listu żelaznego od pruskiego elektora. Powołana królewska komisja do załagodzenia sporu - złożona ze zwolenników pietyzmu - postanowiła zorganizować mu posadę w innym miejscu. Arnold został kaznodzieją dworskim u księżnej Sophie Charlotte von Sachsen-Eisenach w Allstedt. Po ślubie z Anną Marią Sprögel, córką superintendenta w Werben przestał utrzymywać z nim kontakt Johann Georg Gichtel. W styczniu 1702 roku Arnold został pastorem zamkowym w Allstedt. W 1702 roku otrzymał tytuł królewskiego historiografa, co zapewniało mu ochronę jako pruskiemu urzędnikowi. U końca rozwoju duchowego stał się umiarkowanym pietystą na wzór Spenera. Z powodu niezłożenia przysięgi na Formułę zgody musiał w 1705 roku odejść z Allstedt i został pastorem w Werben. Tutaj nie musiał składać żadnej przysięgi. Od 1707 roku był pastorem, inspektorem duchownym i superintendentem w Perlebergu, gdzie zasłabł na ambonie 21 maja 1714 roku podczas kazania pogrzebowego, a 30 maja 1714 zmarł.

Wpływ pism Gottfrieda Arnolda zauważyć można u Gerharda Tersteegena, Johanna Lorenza Mosheima, Johanna Christiana Edelmanna, Johanna Salomo Semlera, Lessinga, Fryderyka Wielkiego, Rousseau i Goethego oraz w kontynuowanej w XIX wieku krytyce chrześcijaństwa i Kościoła.

Dzieła (wybór)

• Die Erste Liebe Der Gemeinen Jesu Christi, Das ist, Wahre Abbildung Der Ersten Christen, Nach Ihren Lebendigen Glauben Und Heiligen Leben, 1696.
• Fratrum Sororum[que] Appellatio Inter Christianos maxime & alios quondam usitata, tum & Cognatio Christiaorum[!] Spiritualis, 1696.
• Kurtz gefaßte Kirchen-Historie des Alten und Neuen Testaments, 1697.
• Commentatio de corrupto historiarum studio, 1697.
• Gottfrid Arnolds Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie, 1699.
• Ein Denkmahl des alten Christenthums, 1699.
• Kurtz gefaßte Kirchen-Historie des Alten und Neuen Testaments, 1700.
• Das Geheimniß Der göttlichen Sophia oder Weißheit, 1700.
• Gottfried Arnolds Auserlesene Send-Schreiben Derer Alten, 1700.
• Vitae Patrum, oder das Leben der Altväter und andrer gottseligen Personen, 1700.
• Offenhertzige Bekänntniß, von Ablegung seiner Profession, 1700.
• Das Leben der Gläubigen, 1701.
• Fernere Erläuterung seines Sinnens und Verhaltens beim Kirchen- und Abendmalgehen, 1701.
• Gothofredi Arnoldi Historia Et Descriptio Theologiae Mysticae, Seu Theosophiae Arcanae Et Reconditae, itemq[ue] veterum & novorum Mysticorum, 1702.
• Das eheliche und unverehelichte Leben der ersten Christen, 1702.
• Erinnerung von Brauch und Mißbrauch böser Exempel, 1702.
• Auffrichtige Anmerckungen Uber die bißher erregte Strittigkeiten, Wegen der Kirchen- und Kätzer-Historie des Herrn Arnolds, 1703.
• Die geistliche Gestalt eines evangelischen Lehrers nach dem Sinn u. Exempel der Alten, 1704.
• Kurtz gefaßte Kirchen-Historie des Alten und Neuen Testaments, 1708.
• Historisch-Theologische Betrachtungen merckwürdiger Wahrheiten, 1709.
• Evangelische Reden über die Sonn- und Festtags-Evangelien zu einer beqvemen Hauß- und Reise-Postill heraus gegeben, 1713.

Literatura

• Frank, "Arnold, Gottfried" w: Allgemeine Deutsche Biographie 1 (1875), s. 587-588 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118650386.html#adbcontent
• Meinhold, Peter, "Arnold, Gottfried" w: Neue Deutsche Biographie 1 (1953), s. 385-386 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118650386.html#ndbcontent