Anton Raphael Mengs

Anton Raphael Mengs (ur. 12 marca 1728 roku w Ústí nad Labem (niem. Aussig an der Elbe) w Czechach; zm. 22 czerwca 1779 roku w Rzymie) - niemiecki malarz i teoretyk sztuki. Był jednym z czołowych prekursorów i przedstawicieli klasycyzmu. Przez swoich współczesnych nazwany został „saksońskim Apellesem” i „drugim Raffaelem” i uważany był za zwycięzcę nad „zepsutym” malarstwem baroku i rokoko. Malował portrety, obrazy ołtarzowe oraz freski o tematyce mitologicznej i kościelnej. (wyznania ewangelickiego, od 1746 katolickiego)

Autoportret, ok. 1775. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Pochodził z saksońskiej rodziny; ojciec Ismael Israel (1688–1764), malarz miniatur, od 1714 roku malarz nadworny w Dreźnie, w latach 1741-1744, 1746-1749, 1763-1764 przebywał w Rzymie; matka Charlotte (1703–32) z domu Bornmann z Zittau; siostry 1) Theresia Concordia (1725–1806, wyszła za mąż za malarza Antoniego von Marona, 1731–1808), malarka miniatur, 2) Juliane Charlotte (zm. po 1789 roku), malarka miniatur, od 1765 roku jako Maria Speranda w klasztorze Belvedere koło Jesi, obie jako malarki były na służbie dworu w Dreźnie; – ożenił się w 1746 roku z Margheritą Guazzi (zm. 1778); mieli 20 dzieci (13 wcześnie zmarło).

Życiorys

Pobyt w Niemczech

Imiona przy chrzcie Anton Raphael Mengs otrzymał po bardzo cenionych w XVIII wieku malarzach Antonio Allegri da Correggio i Raffaello Santi. Pierwsze lekcje rysowania pobierał razem ze swoimi siostrami u ojca. W latach 1741-44 ojciec zabrał go ze sobą do Rzymu, gdzie kopiował w Watykanie freski Raffaela i studiował antyczne monumenty. Ponadto młody adept malarstwa uczęszczał do prywatnej akademii malarzy Marco Benefialiego i Sebastiana Conca. Po powrocie do Drezna jego portret wykonany pastelami wzbudził zainteresowanie elektora saskiego i króla polskiego Augusta III Sasa, który mianował go na malarza dworskiego.
W 1746 roku po raz drugi pojechał do Rzymu, gdzie poślubił katoliczkę Margheritę Guazzi i przestąpił na katolicyzm. Po powrocie do Drezna w 1749 roku został mianowany na pierwszego malarza dworskiego i zasadniczo pracował jako portrecista, ale w tym czasie powstały też dzieła religijne: w 1750 roku Niepokalane Poczęcie i Sen Józefa dla obu ołtarzy w prezbiterium katolickiego kościoła dworskiego Hofkirche w Dreźnie.

Aby wykonać obraz Wniebowstąpienie Chrystusa (obraz ukończony w 1756, a wystawiony w 1767 roku) do ołtarza głównego tegoż kościoła udał się w 1751 roku ponownie do Włoch. W Rzymie został w 1752 roku członkiem Akademii Świętego Łukasza, a od 1754 roku uczył w założonej przez papieża Benedykta XIV „Accademia del Nudo“.
W 1755 roku poznał archeologa i historyka sztuki Johanna Joachima Winckelmanna, z którym złączyła go długotrwała przyjaźń. Po tym jak uczeń i domownik Mengsa Giovanni Battista Casanova podrzucił Winckelmannowi fałszywe starożytne freski, Winckelmann w 1765/66 zerwał przyjaźń podejrzewając Mengsa o współudział. To, że Mengs faktycznie namalował jedną z fałszywek wyszło dopiero na światło dzienne po jego śmierci (Jowisz całuje Ganimedesa, ok. 1760 roku, Galleria Nazionale d'Arte Antica, Rom).
Dużego wsparcia udzielał mu także hiszpański dyplomata i mecenas sztuki José Nicolás de Azara, który także pomógł mu wydać jego dzieła.

Pobyt we Włoszech i Hiszpanii

W 1755 roku został mianowany przez papieża Klemensa XII Cavaliere di speron d’oro („Kawalerem Orderu Złotej Ostrogi”).
W 1759 roku udał się do Neapolu, aby wykonać portrety tamtejszej rodziny królewskiej. W tym samym roku król Neapolu objął sukcesję po ojcu i został królem Hiszpanii jako Karol III Hiszpański. Mengs wrócił do Rzymu w 1760 roku.
Dzięki pośrednictwu Winckelmanna, w 1761 roku otrzymał zamówienie na fresk sufitowy „Parnas“ w salonie Villa Albani w Rzymie. Freski te uważane są za kluczowe dzieło niemieckiego neoklasycyzmu.
W sierpniu 1761 roku na zaproszenie króla Hiszpanii wyjechał do Madrytu, gdzie razem z Corrado Giaquinto i Giovanni Battistą Tiepolo wykonywał freski w nowo wybudowanym pałacu królewskim w Madrycie (Triumf Aurory, Przyjęcie Herkulesa w Olimpie). W tym czasie namalował także portrety rodziny królewskiej jak również obrazy ołtarzowe.
Jego dążenie do zreformowania nauczania w Academia de San Fernando spełzło na niczym w wyniku sprzeciwu konserwatystów. Z powodu ciężkiej choroby końcem 1769 roku wyjechał z Madrytu i udał się do Florencji, a potem do Rzymu, gdzie przybył w 1771 roku. W 1770 roku został wybrany na przewodniczącego Akademii Świętego Łukasza i stanowisko to piastował od 1771 do połowy 1773 roku. W latach 1772-73 wykonał portrety króla Neapolu Ferdynanda IV i jego małżonki Marii Caroliny. W tym okresie wykonywał freski w Camera dei Papirii w Watykanie, a ornamenty malarskie dokończył jego uczeń Cristopher Unterberger.
W lipcu 1774 roku z niechęcią wrócił do Madrytu i ukończył freski w pałacu (Apoteoza Trajana). Rozpoczętego fresku w pałacu Palacio Real de Aranjuez (Pałac Królewski w Aranjuez) (Czas uprowadza przyjemność) nie mógł dokończyć z powodu nawrotu choroby. W marcu 1777 roku ostatecznie wrócił do Rzymu i zmarł tam po dwóch latach.
Anton Raphael Mengs przyjaźnił się z wieloma osobami między innymi z księżniczką pruską i późniejszą margrabiną Bayreuth, Wilhelminą Pruską (niem. Wilhelmine von Preußen).
Jego uczniem był malarz na dworze elektora Palatynatu, Johann Wilhelm Hoffnas (1727–1795).

Znaczenie

Mengs jako krytyk sztuki

Mengs uważany jest za wybitnego teoretyka sztuki wczesnego klasycyzmu. Napisana przez niego książka ”Gedanken über die Schönheit und den Geschmack” (pol. Myśli o pięknie i smaku, 1762) była stosowana jako podręcznik w wielu akademiach.
Pomijając starsze włoskie teorie sztuki przede wszystkim Giovanniego Pietro Bellori i Giovanniego Paolo Lomazzo, rozwinął na potrzeby krytyki stylu nowy system pojęć poprzez rozróżnienie stylów "wysokiego", "pięknego", "uroczego", "wybitnego (lub ekspresyjnego)" oraz "naturalnego". Z podstawowymi pojęciami rysunku, światłocienia, koloru, koncepcji i kompozycji ustanowił kryteria, według których poszczególne dzieło powinno być oceniane i osądzane. Sedno jego teorii sztuki stanowi idea piękna jako rozpoznawalne odwzorowanie boskiej doskonałości przez zmysły. Sztuka w jej najwyższej formie niech będzie urzeczywistnieniem piękna, którego widok żywi i podnosi ludzką duszę: „Grecy wybrali z przyrody najpotrzebniejsze i najpiękniejsze, a wszystko co zbędne i bezużyteczne pominęli.” W związku z tym Mengs domagał się naśladowania sztuki antycznej Grecji i świadomego odwrócenia się od tak wysoko cenionej w renesansie i baroku sztuki starożytnego Rzymu, ponieważ ta, jego zdaniem z powodu braku wolności artystów, wykazywała już tendencje upadku.

Jako wzór stawiał takich malarzy jak Raffael (ekspresja obrazu), Correggio (światłocień) i Tycjana (kolorystyka). Mimo, że bardzo cenił Raffaela, patrzył na niego również krytycznie, uważając, że pomimo olbrzymiego talentu nie mógł się dostatecznie rozwinąć między innymi z powodu braku wiedzy o antyku. W przeciwieństwie do artystów i teoretyków dojrzałego klasycyzmu, Mengs zdecydowanie nadal dążył do ideału piękna stylu rokoko.

Mengs jako malarz

Portrety

Mengs był doskonałym portrecistą. O jego biegłości w tej dziedzinie świadczyć może fakt, że wykonywał portrety najmożniejszych osób w swojej epoce. Oprócz już wcześniej wspomnianych namalował także portrety papieża Klemensa XIII, króla pruskiego Fryderyka Wielkiego, króla Polski Augusta III Sasa i carycę Katarzynę II Wielką.
Od lat 1750 – tych jego styl w „prywatnych” portretach ewoluował do coraz większej wrażliwości, prostoty i bezpośredniości, aż do ostatnich dzieł z daleko idącą rezygnacją z idealizowania postaci i koncentracji na samej osobie. Aspekt osobistych skłonności i przyjaźń odgrywały przy tym często istotną rolę.

Freski

Mengs opanował do perfekcji rozwiniętą w baroku sztukę wykonywania malarstwa sufitowego. Jego freski na sufitach Gloryfikacja św. Euzebiusza w Rzymie, Gloryfikacja Herkulesa w Palacio Real w Madrycie i Alegoria historii w Watykanie są namalowane w stylu barokowego iluzjonizmu.
Pod wpływem Winckelmanna namalował fresk ”Parnas, który zasadniczo różni się od wcześniej wymienionych. W formie obramowanego obrazu tablicowego pokazuje Apollo w kręgu muz z ich matką Mnemosyne. Rozszerzenie obrazu o jedną osobę pozwoliło malarzowi ścisłe symetryczne uporządkowanie figur. Obraz nawiązuje do sławnego obrazu Raffaela (Parnas), przy czym Anton Raphael Mengs bardzo zredukował ilość postaci i ubrał je w szaty zgodne z ówczesną wiedzą na temat antyku. Kompozycja obrazu utrzymana jest w stylu Nicolasa Poussina: płaskie uszeregowanie postaci, kształty posągów, rezygnacja z efektów światłocienia, brak połączenia kolorów. Obraz jest uhonorowaniem kardynała Annibale Albani jako mecenasa sztuki. Uchodzi on za uwieńczenie teorii sztuki Winckelmanna, którą ogłosił w 1755 roku w dziele Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke in der Malerei und Bildhauerkunst jak również za początek niemieckiego neoklasycyzmu.
Pewną ciekawostką w historii sztuki jest fresk Jowisz całuje Ganimedesa, namalowany ok. 1758/59, który obecnie znajduje się w muzeum Galleria Nazionale w Rzymie. Stał się on powodem zerwania przyjaźni między Winckelmannem a Mengsem. Mengs namalował antyczny temat, do którego nie istniało dotąd żadne źródło. Z wielką wirtuozerią zastosował techniki widoczne w malarstwie ściennym w właśnie odkopanych Pompejach. Obraz został natychmiast uznany za oryginał, chociaż tu i ówdzie pojawiały się wątpliwości. Obraz ten chwalił Johann Wolfgang von Goethe, a Winckelmann docenił go w swojej historii sztuki Geschichte der Kunst des Altertums. Potwierdzenie fałszerstwa było dla znawcy antyku bardzo przykre i nigdy tego nie wybaczył przyjacielowi. Według Goethego Mengs podobno przyznał się do autorstwa dopiero na łożu śmierci. Co skłoniło Mengsa do takiego czynu nie wiadomo.

Podsumowanie

W oparciu o obu wielkich malarzy antycznego i nowożytnego świata został przez swoich współczesnych nazwany „saksońskim Apellesem” i „drugim Raffaelem” i uważany był za zwycięzcę nad „zepsutym” malarstwem baroku i rokoko. Jednak już wkrótce pojawiły się głosy krytyki przedstawicieli dojrzałego klasycyzmu, ruchu „burzy i naporu” i przede wszystkim romantyków. Od XIX stulecia zarzucano mu przeważnie klasycystyczny chłód, akademicko nadmiernie rozbudowany i nietwórczy eklektyzm. Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach, w ramach naukowego zajmowania się klasycyzmem, zwrócono ponownie uwagę na jego prace. Przypisywana wcześniej Mengsowi i Winckelmannowi rola „wynalazców” klasycyzmu została zrelatywizowana, co ujawniły różnorodne i daleko sięgające związki jego dzieł z tradycją baroku. Tak więc Anton Raphael Mengs często i świadomie sięgał do dzieł „klasycznego” kierunku baroku (Annibale Carracci, Nicolas Poussin), czym dał impuls dla malarstwa wczesnego i akademickiego klasycyzmu. Uważany był za największego malarza swego czasu, ale sława jego jednak nie wytrzymała próby czasu.

Dzieła (wybór)

 

Perseusz i Andromeda. (1773–1776, Ermitaż, Sankt Petersburg).
Źródło: Wikimedia Commons

 

Wniebowstąpienie Chrystusa w katedrze św. Trójcy w Dreźnie.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Parnas (studium do fresku w Villa Albani, ok. 1750–1760), Ermitaż, Sankt Petersburg).
Źródło: Wikimedia Commons

 

Jowisz całujący Ganimedesa. (1760, Galleria Nazionale d'Arte Antica, Rzym).
Źródło: Wikimedia Commons

 

Triumf historii nad czasem. (1772, Camera dei Papiri, Watykan).
Źródło: Wikimedia Commons

 

Sen św. Józefa. (około 1773/1774, Kunsthistorisches Museum w Wiedniu)
Źródło: Wikimedia Commons

Pisma

• Gedanken über die Schönheit und über den Geschmack in der Malerey. Zürich, 1765.
• Lettera a Don Antonio Ponz. Torino, 1777.
• Schreiben an Herrn Anton Pons über Malerei und Kunst überhaupt. Wien, 1778.
• Sketches on the art of painting: with a description of the most capital pictures in the King of Spain's palace at Madrid. In a letter from Sir Anthony Raphael Mengs, ... to Don Antonio Ponz, ... Translated from the original Spanish, by John Talbot Dillon. London, 1782.

Obrazy

• Król August III. 1745, Drezno, Gemäldegalerie.
• Obraz ołtarzowy w katedrze św. Trójcy w Dreźnie, 1756.
• Papież Klemens XIII. 1758, Bolonia, Pinacoteca Nationale.
• Johann Joachim Winckelmann, miedzy 1758 a 1762, Metropolitan Museum, Nowy Jork.
• Jowisz całuje Ganimedesa, 1760, Galleria Nazionale d'Arte Antica, Rzym.
• Wylanie Ducha Świętego. ok. 1765, Ermitaż, Sankt Petersburg.
• Adoracja pasterzy. 1770, Madryt, Museo del Prado.
• Autoportret. po 1770, Berlin, Staatliche Gemäldegalerie.
• Triumf historii nad czasem lub Alegoria historii, 1772, Camera dei Papiri, Watykan.
• Perseusz i Andromeda, 1773–76, Ermitaż, Sankt Petersburg.

Literatura

• Friedrich Pecht: "Mengs, Anton Raphael." W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 21, Duncker & Humblot, Leipzig 1885, s. 348–354, online.
• Corinna Rösner: "Mengs, Anton Raphael." W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 17, Duncker & Humblot, Berlin 1994, s. 77–79, online.

Linki

• Artykuł Anton Raphael Mengs, w: de.wikipedia.org online.
• Obrazy na Zeneo.org.
• Obrazy na Google Cultural Institute - Art Project.
• Zbiór rysunków w Albertina, Wien.