Angelus Silesius
Angelus Silesius, właściwie Johannes Scheffler (także Johannes Angelus (od 1653), pol. Anioł Ślązak; ochrzczony 25 grudnia 1624 we Wrocławiu; zm. 9 lipca 1677 we Wrocławiu) - śląski poeta religijny i mistyk. Jego głęboko religijne, będące blisko mistyki epigramaty zaliczane są do najwybitniejszych lirycznych dzieł literackich baroku. Inspirowały one romantyków i znalazły uznanie w oczach polskiego wieszcza Adama Mickiewicza, który w 1836 roku wydał w Paryżu Pątnik anielski. (wyznanie luterańskie, od 1653 katolickie)
![]() |
Angelus Silesius. Źródło: Wikimedia Commons |
Genealogia
Ojciec: Stenzel (Stanislaus) Scheffler (1562–1637), niemiecki osadnik w Krakowie, pan na Borwiczach, w 1597 roku otrzymał od króla Zygmunta III tytuł szlachecki, jako protestant przeniósł się w 1618 do Wrocławia;
Matka: Maria|(1600–39), córka wrocławskiego lekarza dworskiego Johanna Hennemanna (zm. 1614);
Rodzeństwo: siostra Magdalene (ochrzczona 30 grudnia 1626, poślubiła książęcego lekarza dworskiego Tobiasa Brücknera) i brat Christian von Scheffler (ochrzczony 17 listopada 1630).
Życiorys
Angelus Silesius był synem Stanislausa Schefflera, polskiego szlachcica pochodzenia niemieckiego, który z Krakowa z powodu wyznania ewangelickiego musiał przeprowadzić się do Wrocławia. Ojciec zmarł już w 1637, a matka Maria z domu Hennemann dwa lata później. Jako sierota uczęszczał do wrocławskiego ewangelickiego Gimnazjum św. Elżbiety (St. Elisabeth-Gymnasium), gdzie duży wpływ wywarł na niego jego nauczyciel, barokowy poeta Christoph Köler (1602–1658), dzięki któremu podjął też pierwsze próby poetyckie. W tym czasie napisał pierwsze łacińskie wiersze okolicznościowe, które opublikował i zadedykował swojemu nauczycielowi. Od 1643 roku Angelus Silesius studiował medycynę i historię w Strasburgu, a od 1644 w Lejdzie. W Holandii spotkał pochodzącego ze Śląska teozofa Abrahama von Franckenberga (1593–1652), dzięki któremu zaczął intensywnie zajmować się kwestiami teologicznymi, czytać pisma Jakoba Böhme (1575–1624) i innych mistyków. W 1647 roku udał się do Padwy, gdzie 9 lipca 1648 roku uzyskał stopień doktora filozofii i medycyny. Po powrocie do ojczyzny ponownie uległ wpływom mistycznych poetów i teologów zwłaszcza Daniela Czepko von Reigersfeld (1605–1660), który zwrócił jego uwagę zwłaszcza na teorie i pisma Valentina Weigela (1533–1588).
Pomnik Angelusa Silesiusa we Wrocławiu. Źródło: Wikimedia Commons |
3 listopada 1649 roku został osobistym lekarzem księcia Sylwiusza Nimroda Wirtemberskiego (1622–1664) w Oleśnicy. Tam ponownie spotkał Abrahama von Franckenberga. Po śmierci przyjaciela Franckenberga w 1652 roku napisał wiersz Chrześcijańskie uczczenie pamięci Pana Abrahama von V (Kristliches Ehrengedächtniss des Herrn Abraham von Franckenberg), który był zapowiedzią jego późniejszych typowych dzieł. Kiedy chciał opublikować książeczkę z modlitwami jednego z mistyków doszło do sporu z oleśnickim kaznodzieją dworskim Christopherem Freytagiem (1597–1657), który jako teologiczny cenzor nie udzielił zgody na tę publikację. Końcem 1652 roku zrezygnował ze stanowiska oleśnickiego lekarza nadwornego i w grudniu wrócił do Wrocławia.
12 czerwca 1653 roku konwertował w kościele św. Macieja we Wrocławiu na katolicyzm, otrzymał przy tym imiona Johannes Angelus. W celu odróżnienia od znanego wówczas luterańskiego teologa Johanna Angelusa przyjął przydomek Silesius, czyli Ślązak, którym sygnował własne pisma. Jego konwersja wzbudziła ogromną sensację. Angelus Silesius uznał za konieczne publiczne bronienie i uzasadnienie swojego czynu w piśmie Gründtliche Vrsachen von Motiven, warumb Er Von dem Lutherthumb abgetretten, vnd sich zu der Catholischen Kyrchen bekennet hat. Jako jeden z powodów przestąpienia na katolicyzm podawał tam bezgraniczne rozczarowanie skostniałą ortodoksją luterańską, która uczuciu religijnemu oferuje twarde dogmaty zamiast żywej wiary. Tłumaczenie to nie było i nie mogło być zaakceptowane przez stronę protestancką, gdyż w tym okresie restauracji katolicyzmu, kontrreformacji i prozelityzmu, zwłaszcza na Śląsku, gdzie konwertyci wspierani byli w różny sposób przez Wiedeń m.in. otrzymywali lukratywne posady, różne tytuły itd.. Również Johann Angelus Silesius otrzymał w 1654 roku tytuł honorowego medyka cesarskiego jako odszkodowanie za rezygnację ze służby u ewangelickiego księcia oleśnickiego. Jednak konwersja w jego przypadku, pomimo kolejnych wyróżnień, raczej pogorszyła jego położenie niż je poprawiła. W wyniku nawrócenia na katolicyzm uwikłał się dożywotnio w spory konfesyjne i stracił duchową i stylistyczną samodzielność. Stał się orędownikiem kontrreformacji i w mało oryginalnych pismach polemicznych próbował zawsze udowodnić legalność doktryny katolickiej i potępić protestantyzm. W 1677 roku zebrał 39 z nich (nie wszystkie) w publikacji Eklezjologia albo opis Kościoła (Ecclesiologia Oder Kirche-Beschreibung). W pismach tych zniknął element religijny i pozostały tylko plugawe wyzwiska na obie strony. W tych niesnaskach Angelus nie przedstawia miłego wizerunku.
![]() |
Angelus Silesius Cherubinischer Wandersmann. Źródło: Wikimedia Commons |
W 1657 roku ukazały się jego główne poezje napisane jeszcze prawdopodobnie przed konwersją i niedopuszczone do druku przez cenzurę protestancką: Epigramatyczne rymy duchowne (Geistreiche Sinn und Schlußreime) znane od rozszerzonego o Księgę Szóstą drugiego wydania w 1674 jako Cherubinowy wędrowiec (Cherubinischer Wandersmann) i Święta uciecha duszy albo duchowne pieśni pasterskie (Heilige Seelenlust oder Geistliche Hirtenlieder der in ihren Jesum verliebten Psyche).
29 maja 1661 roku otrzymał święcenia kapłańskie w Nysie i przez swoje kontakty z dworem wiedeńskim wymusił pozwolenie na publiczną procesję Bożego Ciała we Wrocławiu, która zabroniona tam była od 1525 roku. W 1664 roku wstąpił na służbę biskupa wrocławskiego Sebastiana von Rostock (1607–1671), z której jednak zrezygnował po dwóch latach, w 1666 roku. Osamotniony i rozgoryczony żył do śmierci w klasztorze św. Macieja w rodzinnym mieście jako lekarz wojskowy i ubogich.
Po konwersji, przebywając w kręgu jezuitów, stało się dla niego jasne, że urzeczywistnienie królestwa Bożego na tym świecie możliwe jest tylko w postaci Kościoła katolickiego. Z zaciętością starał się uczynić świat znowu katolickim. Rezultatem przyjętego przez niego kierunku jest ostatnie dzieło poetyckie Zmysłowe opisanie czterech ostatnich rzeczy (Sinnliche Beschreibung der vier letzten Dinge, 1675), w którym sięga do wersów ludowych, groteskowej i drastycznej przesady w przedstawieniu piekła i katuszy. Jednak to ostatnie dzieło oznacza formalne i merytoryczne odejście od duchowej wyżyny, którą osiągnął w Cherubinowym wędrowcu.
Dzieła (wybór)
Podstawowe przyczyny motywów, dlaczego odszedł od luteranizmu, i przyznał się do Kościoła katolickiego (Gründtliche Vrsachen von Motiven, warumb Er Von dem Lutherthumb abgetretten, vnd sich zu der Catholischen Kyrchen bekennet hat), 1653.
Epigramatyczne rymy duchowne (Geistreiche Sinn und Schlußreime), 1657.
Święta uciecha duszy albo duchowne pieśni pasterskie (Heilige Seelenlust oder Geistliche Hirtenlieder der in ihren Jesum verliebten Psyche), 1657.
Cherubinowy wędrowiec (Cherubinischer Wandersmann), 1674.
Zmysłowe opisanie czterech ostatnich rzeczy (Sinnliche Beschreibung der vier letzten Dinge), 1675.
Eklezjologia albo opis Kościoła (Ecclesiologia Oder Kirche-Beschreibung), 1677.
Literatura
Lemcke, Ludwig, "Angelus Silesius" in: Allgemeine Deutsche Biographie 1 (1875), S. 453-456 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118503111.html#adbcontent.
Stammler, Wolfgang, "Angelus Silesius" in: Neue Deutsche Biographie 1 (1953), S. 288-291 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118503111.html#ndbcontent.