Angelus Silesius

Angelus Silesius, właściwie Johannes Scheffler (także Johannes Angelus (od 1653), pol. Anioł Ślązak; ochrzczony 25 grudnia 1624 we Wrocławiu; zm. 9 lipca 1677 we Wrocławiu) - śląski poeta religijny i mistyk. Jego głęboko religijne, będące blisko mistyki epigramaty zaliczane są do najwybitniejszych lirycznych dzieł literackich baroku. Inspirowały one romantyków i znalazły uznanie w oczach polskiego wieszcza Adama Mickiewicza, który w 1836 roku wydał w Paryżu Pątnik anielski. (wyznanie luterańskie, od 1653 katolickie)

Angelus Silesius. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Stenzel (Stanislaus) Scheffler (1562–1637), niemiecki osadnik w Krakowie, pan na Borwiczach, w 1597 roku otrzymał od króla Zygmunta III tytuł szlachecki, jako protestant przeniósł się w 1618 do Wrocławia;

• Matka: Maria|(1600–39), córka wrocławskiego lekarza dworskiego Johanna Hennemanna (zm. 1614);

• Rodzeństwo: siostra Magdalene (ochrzczona 30 grudnia 1626, poślubiła książęcego lekarza dworskiego Tobiasa Brücknera) i brat Christian von Scheffler (ochrzczony 17 listopada 1630).

Życiorys

Angelus Silesius był synem Stanislausa Schefflera, polskiego szlachcica pochodzenia niemieckiego, który z Krakowa z powodu wyznania ewangelickiego musiał przeprowadzić się do Wrocławia. Ojciec zmarł już w 1637, a matka Maria z domu Hennemann dwa lata później. Jako sierota uczęszczał do wrocławskiego ewangelickiego Gimnazjum św. Elżbiety (St. Elisabeth-Gymnasium), gdzie duży wpływ wywarł na niego jego nauczyciel, barokowy poeta Christoph Köler (1602–1658), dzięki któremu podjął też pierwsze próby poetyckie. W tym czasie napisał pierwsze łacińskie wiersze okolicznościowe, które opublikował i zadedykował swojemu nauczycielowi. Od 1643 roku Angelus Silesius studiował medycynę i historię w Strasburgu, a od 1644 w Lejdzie. W Holandii spotkał pochodzącego ze Śląska teozofa Abrahama von Franckenberga (1593–1652), dzięki któremu zaczął intensywnie zajmować się kwestiami teologicznymi, czytać pisma Jakoba Böhme (1575–1624) i innych mistyków. W 1647 roku udał się do Padwy, gdzie 9 lipca 1648 roku uzyskał stopień doktora filozofii i medycyny. Po powrocie do ojczyzny ponownie uległ wpływom mistycznych poetów i teologów zwłaszcza Daniela Czepko von Reigersfeld (1605–1660), który zwrócił jego uwagę zwłaszcza na teorie i pisma Valentina Weigela (1533–1588).

Pomnik Angelusa Silesiusa we Wrocławiu. Źródło: Wikimedia Commons

3 listopada 1649 roku został osobistym lekarzem księcia Sylwiusza Nimroda Wirtemberskiego (1622–1664) w Oleśnicy. Tam ponownie spotkał Abrahama von Franckenberga. Po śmierci przyjaciela Franckenberga w 1652 roku napisał wiersz Chrześcijańskie uczczenie pamięci Pana Abrahama von V (Kristliches Ehrengedächtniss des Herrn Abraham von Franckenberg), który był zapowiedzią jego późniejszych typowych dzieł. Kiedy chciał opublikować książeczkę z modlitwami jednego z mistyków doszło do sporu z oleśnickim kaznodzieją dworskim Christopherem Freytagiem (1597–1657), który jako teologiczny cenzor nie udzielił zgody na tę publikację. Końcem 1652 roku zrezygnował ze stanowiska oleśnickiego lekarza nadwornego i w grudniu wrócił do Wrocławia.

12 czerwca 1653 roku konwertował w kościele św. Macieja we Wrocławiu na katolicyzm, otrzymał przy tym imiona Johannes Angelus. W celu odróżnienia od znanego wówczas luterańskiego teologa Johanna Angelusa przyjął przydomek Silesius, czyli Ślązak, którym sygnował własne pisma. Jego konwersja wzbudziła ogromną sensację. Angelus Silesius uznał za konieczne publiczne bronienie i uzasadnienie swojego czynu w piśmie Gründtliche Vrsachen von Motiven, warumb Er Von dem Lutherthumb abgetretten, vnd sich zu der Catholischen Kyrchen bekennet hat. Jako jeden z powodów przestąpienia na katolicyzm podawał tam bezgraniczne rozczarowanie skostniałą ortodoksją luterańską, która uczuciu religijnemu oferuje twarde dogmaty zamiast żywej wiary. Tłumaczenie to nie było i nie mogło być zaakceptowane przez stronę protestancką, gdyż w tym okresie restauracji katolicyzmu, kontrreformacji i prozelityzmu, zwłaszcza na Śląsku, gdzie konwertyci wspierani byli w różny sposób przez Wiedeń m.in. otrzymywali lukratywne posady, różne tytuły itd.. Również Johann Angelus Silesius otrzymał w 1654 roku tytuł honorowego medyka cesarskiego jako odszkodowanie za rezygnację ze służby u ewangelickiego księcia oleśnickiego. Jednak konwersja w jego przypadku, pomimo kolejnych wyróżnień, raczej pogorszyła jego położenie niż je poprawiła. W wyniku nawrócenia na katolicyzm uwikłał się dożywotnio w spory konfesyjne i stracił duchową i stylistyczną samodzielność. Stał się orędownikiem kontrreformacji i w mało oryginalnych pismach polemicznych próbował zawsze udowodnić legalność doktryny katolickiej i potępić protestantyzm. W 1677 roku zebrał 39 z nich (nie wszystkie) w publikacji Eklezjologia albo opis Kościoła (Ecclesiologia Oder Kirche-Beschreibung). W pismach tych zniknął element religijny i pozostały tylko plugawe wyzwiska na obie strony. W tych niesnaskach Angelus nie przedstawia miłego wizerunku.

Angelus Silesius Cherubinischer Wandersmann. Źródło: Wikimedia Commons

W 1657 roku ukazały się jego główne poezje napisane jeszcze prawdopodobnie przed konwersją i niedopuszczone do druku przez cenzurę protestancką: Epigramatyczne rymy duchowne (Geistreiche Sinn und Schlußreime) znane od rozszerzonego o Księgę Szóstą drugiego wydania w 1674 jako Cherubinowy wędrowiec (Cherubinischer Wandersmann) i Święta uciecha duszy albo duchowne pieśni pasterskie (Heilige Seelenlust oder Geistliche Hirtenlieder der in ihren Jesum verliebten Psyche).

29 maja 1661 roku otrzymał święcenia kapłańskie w Nysie i przez swoje kontakty z dworem wiedeńskim wymusił pozwolenie na publiczną procesję Bożego Ciała we Wrocławiu, która zabroniona tam była od 1525 roku. W 1664 roku wstąpił na służbę biskupa wrocławskiego Sebastiana von Rostock (1607–1671), z której jednak zrezygnował po dwóch latach, w 1666 roku. Osamotniony i rozgoryczony żył do śmierci w klasztorze św. Macieja w rodzinnym mieście jako lekarz wojskowy i ubogich.

Po konwersji, przebywając w kręgu jezuitów, stało się dla niego jasne, że urzeczywistnienie królestwa Bożego na tym świecie możliwe jest tylko w postaci Kościoła katolickiego. Z zaciętością starał się uczynić świat znowu katolickim. Rezultatem przyjętego przez niego kierunku jest ostatnie dzieło poetyckie Zmysłowe opisanie czterech ostatnich rzeczy (Sinnliche Beschreibung der vier letzten Dinge, 1675), w którym sięga do wersów ludowych, groteskowej i drastycznej przesady w przedstawieniu piekła i katuszy. Jednak to ostatnie dzieło oznacza formalne i merytoryczne odejście od duchowej wyżyny, którą osiągnął w Cherubinowym wędrowcu.

Dzieła (wybór)

• Podstawowe przyczyny motywów, dlaczego odszedł od luteranizmu, i przyznał się do Kościoła katolickiego (Gründtliche Vrsachen von Motiven, warumb Er Von dem Lutherthumb abgetretten, vnd sich zu der Catholischen Kyrchen bekennet hat), 1653.

• Epigramatyczne rymy duchowne (Geistreiche Sinn und Schlußreime), 1657.

• Święta uciecha duszy albo duchowne pieśni pasterskie (Heilige Seelenlust oder Geistliche Hirtenlieder der in ihren Jesum verliebten Psyche), 1657.

• Cherubinowy wędrowiec (Cherubinischer Wandersmann), 1674.

• Zmysłowe opisanie czterech ostatnich rzeczy (Sinnliche Beschreibung der vier letzten Dinge), 1675.

• Eklezjologia albo opis Kościoła (Ecclesiologia Oder Kirche-Beschreibung), 1677.

Literatura

• Lemcke, Ludwig, "Angelus Silesius" in: Allgemeine Deutsche Biographie 1 (1875), S. 453-456 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118503111.html#adbcontent.

• Stammler, Wolfgang, "Angelus Silesius" in: Neue Deutsche Biographie 1 (1953), S. 288-291 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118503111.html#ndbcontent.