Lou Andreas-Salomé

Lou Andreas-Salomé (pseudonim Henri Lou; ur. 12 lutego 1861 w Sankt Petersburgu jako Louise von Salomé; zm. 5 lutego 1937 w Getyndze) – pochodząca z niemiecko-rosyjskiej rodziny pisarka, eseistka i psychoanalityczka. Jej związki z przedstawicielami niemieckiego życia intelektualnego, takimi jak Friedrich Nietzsche, Rainer Maria Rilke i Sigmund Freud są do dzisiaj przedmiotem różnorodnych interpretacji. (wyznanie ewangelickie, od ok. 1877 bezwyznaniowa)

Lou Andreas-Salomé 1877
Lou von Salomé w wieku 16 lat.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Gustav von Salomé (1804–79), rosyjski generał, potomek francuskich hugenotów i Niemców bałtyckich;
  • Matka: Louise, córka niemieckiego fabrykanta cukierniczego Wilma w Sankt Petersburgu;
  • Mąż: od 1887 Friedrich Carl Andreas (1846–1930), orientalista.

Biografia

Dzieciństwo, młodość, studia

Lou Andreas-Salomé była najmłodszym z sześciorga dzieci rosyjskiego generała Gustava von Salomé (1804–79) i Louise z domu Wilm (1823–1913). Wyrastała w zamożnej rodzinie o szerokich zainteresowaniach kulturalnych. Od dziecka posługiwała się trzema językami: niemieckim, francuskim i rosyjskim. Wychowywana była w wierze protestanckiej, ale z powodu ortodoksyjnego pastora Hermanna Daltona odmówiła przystąpienia do konfirmacji i w wieku 16 lat wystąpiła z Kościoła. Jako osiemnastolatka była zafascynowana kazaniami innego pastora protestanckiego, przybyłego z Holandii Hendrika Gillot, który w Sankt Petersburgu uważany był za przeciwieństwo Daltona. Hendrik Gillot omawiał z Louise von Salomé zagadnienia filozoficzne, literackie i religijne. O zakresie i intensywności tych studiów świadczą zapiski w jej notatniku. Wynika z nich, że do omawianych tematów należały: porównawcza historia religii, dogmatyka, podstawowe pojęcia fenomenologii religijnej, idee mesjańskie w Starym Testamencie, wiara w Trójcę Świętą, filozofia, logika, metafizyka i epistemologia, teatr francuski przed Pierrem Corneillem, klasyczna literatura francuska, Kartezjusz i Pascal, Schiller, Kant i Kierkegaard, Rousseau, Voltaire, Leibniz, Fichte i Schopenhauer. Tutaj uwidaczniają się podstawowe cechy tej wszechstronnej edukacji, która, podobnie jak jej szybka zdolność zrozumienie, wielokrotnie robiła wrażenie na późniejszych rozmówcach.

Louise von Salomé, Zurych, 1882
Louise von Salomé, Zurych, 1882.
Źródło: Wikimedia Commons

Hendrik Gillot był pastorem społeczności holenderskiej, 25 lat starszy od Lou i miał syna oraz córkę, prawie w jej wieku. Pomimo tego postanowił rozstać się z żoną i poprosił Lou Andreas-Salomé o rękę. Oczywiście Lou odrzuciła jego propozycję, gdyż nie była zainteresowana ani małżeństwem, ani związkiem seksualnym. Była zaszokowana takim rozwojem wydarzeń, ale nadal darzyła przyjaźnią Hendrika Gillota. Taki przebieg wydarzeń był charakterystyczny i często powtarzał się w jej życiu. Mężczyźni często składali jej podobne propozycje, włącznie z seksualnymi. Akceptowała z tego, tylko to co chciała i sama określała warunki. Z Gillotem odbyła jeszcze podróż do Holandii, gdzie pozwoliła mu się konfirmować, a jako że nie posiadała własnego paszportu, nadał jej imię „Lou“.

Po śmierci ojca (1878) Lou von Salomé zamieszkała jesienią 1880 roku razem z matką w Zurychu i od 1880 do 1881 uczęszczała jako wolna słuchaczka na wykłady na tamtejszym uniwersytecie, który jako jedna z nielicznych uczelni umożliwiała studiowanie także kobietom. Szczególnym zainteresowaniem darzyła filozofię (logika, historia filozofii, filozofia antyczna), psychologię i teologię (dogmatyka). Z powodu choroby płuc przerwała studia i na polecenie lekarza wyjechała w lutym 1882 roku do Rzymu.

Paul Rée i Friedrich Nietzsche

W Rzymie Lou von Salomé spotkała pacyfistkę i bojowniczkę o prawa kobiet Malwidę von Meysenbug, która z powodu jawnie okazywanej sympatii do rewolucji w 1848 roku została wypędzona z Berlina. Wokół Malwidy von Meysenbug zebrał się w Rzymie krąg artystów i intelektualistów, do którego należeli filozofowie Paul Rée i Friedrich Nietzsche. Paul Rée zakochał się w Lou von Salomé, prosił o jej rękę, ale ona odmówiła. Pomimo tego połączyła ich przyjaźń. Również przybyły w kwietniu 1882 roku Friedrich Nietzsche uległ jej urokowi i się jej oświadczył. Wprawdzie Lou odprawiła go podobnie jak Paula Rée, ale jako przyjaciel został jej nauczycielem i partnerem do rozmów.

Nietzsche paul-ree lou-von-salome188
Lou von Salomé, Paul Rée i Friedrich Nietzsche, 1882.
Źródło: Wikimedia Commons

Przyjaźń między Salomé i Paulem Rée nie była skomplikowana, ale bliższa i bardziej intymna niż z Nietzsche. Mówili sobie po imieniu, codziennie posyłali liściki oraz wymieniali poglądy na temat Nietzschego, o czym ten nie wiedział. W połowie maja 1882 roku cała trójka przebywała w Lucernie, gdzie powstało znane, pełne symboliki zdjęcie, zaaranżowane przez Friedricha Nietzsche, na którym Lou von Salomé popędza go i Paula Rée jak konie w swoim wozie.

Jakiś czas później siostra Friedricha Nietzsche Elisabeth poinformowała go o skandalicznym i niemoralnym zachowaniu jego przyjaciółki podczas festiwalu w Bayreuth. Informacje przekazała też matce Lou von Salomé. Nietzsche był zbulwersowany ingerencją siostry, ale cierpiał też z powodu dostarczonych detali. Lato 1882 roku Nietzsche i Lou von Salomé spędzili w Tautenburgu. Związek Nietzschego z Lou zakończył się ostatecznie po ostatnim spotkaniu w Lipsku jesienią 1882 roku, skąd Salomé i Paul Rée wyjechali bez pożegnania z nim. Po tym wydarzeniu zmienił się stosunek Nietzschego do obojga. W zazdrości stawiał ciężkie zarzuty Rée i Lou. Więcej się już nie spotkali. Później w liście do siostry żałował swojej postawy i utraconej przyjaźni. W styczniu 1883 napisał w Rapallo pierwszą część Tako rzecze Zaratustra. W rozdziałach, które odnoszą się do charakteru kobiet można znaleźć echa jego doświadczeń z Lou von Salomé.

W książce Nietzsche in seiner Werke (Nietzsche w swoich dziełach) z 1894 roku, Lou von Salomé, opierając się na dokładnej znajomości tekstu i osobistych doświadczeniach z trudnym przyjacielem, próbowała wyjaśnić jego myśli.

Lou von Salomé i Paul Rée żyli trzy lata razem w Berlinie i rozstali się w 1885 roku. Paul Rée zginął w 1901 roku podczas wędrówki po górach. Pozostaje wątpliwość czy był to nieszczęśliwy wypadek, czy też samobójstwo.

W 1885 roku ukazała się pod pseudonimem Henri Lou jej pierwsza książka, powieść Im Kampf um Gott (W walce o Boga), w której zadała pytanie „Co się zdarzy, kiedy człowiek straci swoją wiarę?”. Było to retrospektywne spojrzenie na okres własnej młodości. Krytycy szybko odkryli kto jest autorem książki, autorka stała się szeroko znana, a książka odniosła duży sukces.

Małżeństwo

W sierpniu 1886 roku Lou von Salomé poznała w Berlinie o 15 lat starszego orientalistę Friedricha Carla Andreasa, którego postanowiła poślubić. Jej decyzję przypieczętowała jego próba samobójcza na jej oczach. Ich ślub odbył się 20 czerwca 1887 roku, jednakże Lou postawiła warunek, że nie zgodzi się nigdy na skonsumowanie seksualne tego małżeństwa. Dlaczego Andreas na to przystał, nie wiadomo. Być może nie traktował tego oświadczenia poważnie, ale się rozczarował. W pierwszych latach małżeństwa często miały miejsce sceny zazdrości z powodu jej związków z innymi mężczyznami. Jednak Andreas nie chciał się rozwieść. W Berlinie małżonkowie mieszkali w oddzielnych mieszkaniach.

Lou Andreas-Salomé wypominała natomiast mężowi jego związek z ich gosposią Marią, ale po jej wczesnej śmierci troszczyła się o męża dziecko z tego związku i uczyniła je później głównym spadkobiercą.

W Berlinie nawiązała kontakt z członkami grupy „Freie Volksbühne“ i szczególnie przyjaźniła się z Maximilianem Hardenem i Gerhartem Hauptmannem. W czasopiśmie Freie Bühne publikowała artykuły i recenzje. W tym czasie zrodziło się jej zainteresowanie dramatami Henrika Ibsena, które zainaugurowały otwarcie „Freie Volksbühne“. Konfrontowała jego przedstawienie problemów małżeńskich z własnym pytaniem zasadniczym: „Jak musi wyglądać małżeństwo, aby pozostało w nim miejsce do samorealizacji, zwłaszcza dla kobiet?” Jej książka Frauengestalten Henrika Ibsena (Postacie kobiet u Henrika Ibsena) z 1892 roku otrzymała powszechną aprobatę i umocniła jej reputację jako wybitnej autorki.

Kontrowersyjne małżeństwo Lou Andreas-Salomé nad wyraz długo przetrwało. Od powołania Friedricha Carla Andreasa wiosną 1903 roku na katedrę języków wschodnioazjatyckich w Getyndze, małżonkowie żyli tam we własnym domu – on na parterze z gosposią, a ona na piętrze. Z jej notatek z prowadzonego pamiętnika wydaje się, że ta faza życia, a szczególnie związek z mężem, była już mniej stresująca dla niej.

Związek z Rilke

Rainer Maria Rilke
Rainer Maria Rilke, rysunek Emila Orlika 1917.
Źródło: Wikimedia Commons
Lou Andreas-Salomé - Foto Atelier Elvira
Lou Andreas-Salomé, ok. 1897. Ze stemplem Atelier Elvira, Monachium.
Źródło: Wikimedia Commons

Wiosną 1897 Lou Andreas-Salomé razem z Friedą von Bülow przebywała w Monachium, gdzie u Jakoba Wassermanna przedstawiono jej młodego literata Rainera Maria Rilke. W tym czasie jeszcze nie wiedziała, że od niego pochodziły anonimowe listy z dołączonymi wierszami, które otrzymywała. Przez kilka miesięcy przebywali razem w Wolfratshausen koło Monachium, gdzie mieszkali w trzech izbach w wiejskiej chacie. Kiedy Lou wróciła do Berlina, Rilke podążył tam za nią. Rilke miał wówczas 21 lat a Lou Andreas-Salomé 36 lat. Ona również była szaleńczo zakochana, ale zgodnie ze swoją naturą, zachowała kontrolę nad sobą i jednocześnie całą sytuacją. Nakłoniła go do pracy nad sposobem wyrażania, który uważała nazbyt patetyczny. Za jej namową zmienił właściwe imię René na Rainer. Przybliżyła mu myśli Friedricha Nietzsche i zainteresowała swoją ojczystą Rosją. Z nią uczył się języka rosyjskiego, zaczął czytać literaturę rosyjską w oryginale (Tołstoj, Turgieniew). Lou Andreas-Salomé wkrótce stwierdziła, że młody, psychicznie niestabilny poeta staje się co raz bardziej od niej uzależniony, co uznała za niepożądane. Wiosną 1898 roku namówiła go do wyjazdu do Włoch, w którym mu towarzyszyła.

W 1899 i 1900 podróżowali wspólnie do Rosji. W pierwszej podróży od 25 kwietnia do 18 czerwca 1899 towarzyszył im mąż Lou. Druga podróż trwała od 7 maja do 24 sierpnia 1900 i uważana jest za punkt zwrotny w związku między Andreas-Salomé i Rilke (trzecia podróż była planowana na 1901 rok, ale nie doszła do skutku). Wrażenia z tego okresu Rilke zawarł w sławnej Księdze godzin (Das Stundenbuch, 1899–1905). Ale jak wspomina Lou Andreas-Salomé w swoich pamiętnikach, dała mu też powód do spazmów, „stanów lękowych i przypadłości fizycznych”. Poważnie obawiała się też, czy przyczyną tego nie jest choroba psychiczna. W sierpniu 1900 roku postanowiła, podczas odwiedzin rodziny w Finlandii, rozstać się z młodym poetą. Faktycznie zakończyła ten związek miłosny dopiero 26 lutego 1901 roku w liście pożegnalnym. W międzyczasie potwierdziła swoje postanowienie w notatkach z pamiętnika: „To, czego chcę od nadchodzącego roku, to co jest mi potrzebne, to prawie wyłącznie spokój, - więcej samotności, jak jeszcze cztery lata temu. Tak się stanie, to musi wrócić” - „Żeby Rilke odszedł, całkowicie odszedł, byłabym zdolna do brutalności" (Musi odejść!)”[1]

Namiętny związek Lou i Reinera przerodził się w przyjaźń, która trwała do śmierci poety w 1926 roku. W 1937 roku Zygmunt Freud w nekrologu poświęconym Lou Andreas-Salomé napisał: „dla wielkiego, w życiu dość bezradnego poety Rainera Maria Rilke była zarówno muzą, jak i opiekuńczą matką”.

Zygmunt Freud i psychoanaliza

W czasie pobytu w Szwecji Lou Andreas-Salomé zaczęła związek z o 15 lat młodszym neurologiem i zwolennikiem Freuda Poulem Bjerre. W 1911 roku towarzyszyła mu w międzynarodowym kongresie psychoanalityków w Weimarze, gdzie pierwszy raz spotkała Zygmunta Freuda. Miała nadzieję, że psychoanaliza pozwoli jej zrozumieć własne stany duchowe. Od października 1912 do kwietnia 1913 roku przebywała w Wiedniu. W semestrze zimowym 1912/1913 słuchała wykładów Freuda w klinice psychiatrycznej o teorii psychoanalizy i brała udział w „posiedzeniach środowych” i „sobotnich kolegiach”. Za wyraźną zgodą Freuda brała również udział w wieczorach dyskusyjnych Alfreda Adlera, który w 1911 roku zdystansował się od ortodoksyjnej szkoły psychoanalitycznej Freuda i wraz z Verein für Individualpsychologie założył własną szkołę psychologii głębi.

W Lou Andreas-Salomé Freud znalazł partnerkę do rozmów i dyskusji. Uważał ją za „poetkę psychoanalizy”, a siebie za „prozę psychoanalizy”. W Schule bei Freud (Szkoła u Freuda, taki tytuł nosi pośmiertnie opublikowany dziennik z 1912/13) napisała, że nauczyła się lepiej rozumieć i kontrolować własne życie, do czego przywiązywała szczególną wagę ze względu na swój zaawansowany wiek.

Freud polecił jej zawód psychoanalityka. Pisała eseje dla czasopisma psychoanalitycznego Imago i już w 1913 roku gościnnie przemawiała podczas kongresu psychoanalitycznego w Berlinie. W 1915 roku otworzyła w domu w Getyndze pierwszą praktykę psychoanalityczną w mieście. W 1921 roku rozpoczęła się jej przyjaźń z córką Freuda Anną, a w następnym roku obie zostały przyjęte do Wiedeńskiego Towarzystwa Psychoanalitycznego (niem. Wiener Psychoanalytische Vereinigung). W 1923 roku udała się na prośbę Zygmunta Freuda na pół roku jako nauczycielka psychoanalizy do Królewca, gdzie uczyło się u niej pięciu lekarzy. Z okazji 75 rocznicy swojego przyjaciela i nauczyciela napisała 6 maja 1931 roku list otwarty Mein Dank an Freud (Moje podziękowanie dla Freuda). Adresat jej odpowiedział: „Nie często się zdarza, żebym podziwiał jakąś pracę psychoanalityczną, zamiast ją krytykować. Muszę to jednak tym razem uczynić. To najpiękniejsza rzecz, jaką od Pani czytałem, mimowolny dowód Pani wyższości nad nami wszystkimi".[2]

Schyłek życia

Göttingen Stadtfriedhof Grab Andreas-Salome
Grób Friedricha Carla Andreasa i Lou Andreas-Salomé w Getyndze.
Źródło: Wikimedia Commons

W ostatnich latach życia Lou Andreas-Salomé miała dolegliwości sercowe i chorowała na cukrzycę, w związku z czym kilka razy przebywała w szpitalu. Podczas jej pobytu w szpitalu w 1930 roku codziennie w czasie sześciu tygodni odwiedzał ją jej mąż, który również chorował. Po czterdziestoletnim okresie małżeństwa z wzajemnymi zniewagami i długotrwałymi okresami cichych dni (braku rozmów) stali się sobie bliżsi. Jednak już w tym samym roku Friedrich Carl Andreas zmarł na raka. Lou Andreas-Salomé przeszła w 1935 roku operację na raka, przed którą musiał zrezygnować ze swojego ostatniego pacjenta. Wieczorem 5 lutego 1937 roku zmarła w czasie snu.

Zgodnie z jej wolą została po śmierci skremowana. Ponieważ administracja Getyngi nie wyraziła zgody, aby urnę z jej prochami pochować w ogrodzie przy domu, została ostatecznie umieszczona w grobie męża na tamtejszym cmentarzu miejskim.

Kilka dni po jej śmierci jej bibliotekę skonfiskowało gestapo i umieściło w piwnicy ratusza. Jako podstawę konfiskaty podano, że Lou Andreas-Salomé była psychoanalityczką, uprawiała „żydowską naukę”, była współpracowniczką Zygmunta Freuda i w jej bibliotece znajdowały się liczne pisma żydowskich autorów.[3]

O Lou-Andreas-Salomé przypomina w Getyndze nazwany jej imieniem instytut „Lou Andreas-Salomé Institut für Psychoanalyse und Psychotherapie“, droga „Lou-Andreas-Salomé-Weg“ i kamień pamiątkowy na miejscu nieistniejącego już domu, w którym ongiś mieszkała.

Dzieła (wybór)

  • Im Kampf um Gott. 1885.
  • Henrik Ibsens Frauen-Gestalten. 1892.
  • Friedrich Nietzsche in seinen Werken. 1894.
  • Ruth. 1895.
  • Aus fremder Seele. 1896.
  • Fenitschka. Eine Ausschweifung. 1898.
  • Menschenkinder. 1899.
  • Der heimliche Weg. 1900/01.
  • Im Zwischenland. 1902.
  • Die Erotik. 1910.
  • Zum Typus Weib. 1914.
  • „Anal“ und „Sexual“. 1916.
  • Psychosexualität. 1917.
  • Narzißmus als Doppelrichtung. 1921.
  • Das Haus. Eine Familiengeschichte vom Ende des vorigen Jahrhunderts. 1921.
  • Die Stunde ohne Gott. und andere Kindergeschichten. 1922.
  • Der Teufel und seine Großmutter. Traumspiel. 1922.
  • Rodinka. Eine russische Erinnerung. 1923.
  • Rainer Maria Rilke (Buch des Gedenkens). 1928.
  • Mein Dank an Freud. Offener Brief. 1931.

Literatura

  • Cordula Koepcke: Lou Andreas-Salomé. Leben, Persönlichkeit, Werk. Eine Biographie (= Insel-Taschenbuch 905). Insel-Verlag, Frankfurt am Main 1986, ISBN 3-458-32605-7.
  • Ursula Welsch, Dorothee Pfeiffer: Lou Andreas-Salomé. Eine Bildbiographie. Reclam, Leipzig/ Stuttgart 2006, ISBN 3-379-00877-X.

Linki

  • Artykuł powstał na podstawie biografii Lou von Salomé w de.wikipedia org

Przypisy

  1. Obszerna strona na temat Andreas-Salomé.
  2. Recenzja książki o Lou Andreas-Salomé i innych pisarkach (online, dostęp 31.03.2020)
  3. Heinz F. Peters: Lou Andreas-Salomé: Das Leben einer außergewöhnlichen Frau. Kindler, München 1964, s. 7 (przedmowa, bez podania źródła).