André Gide

Paul Guillaume André Gide (ur. 22 listopada 1869 w Paryżu; zm. 19 lutego 1951 w Paryżu) – francuski prozaik i dramaturg, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1947). (wyznanie protestanckie)

André Gide (1924).
Portret André Gide'a namalowany przez Paula Alberta Laurensa (1924).
Źródło: Wikimedia Commons

 

Genealogia

  • Ojciec: Paul Gide (1832–1880), profesor prawa w Paryżu;
  • Matka: Juliette Rondeaux (1835–1895);
  • Żona: Madeleine Rondeaux (1867–1938);
  • Dzieci: Catherine Gide (1923–2013) z Elisabeth Rysselberghe.

Życiorys i twórczość

Dzieciństwo i młodość

Paul Guillaume André Gide urodził się 22 listopada 1869 roku w Paryżu. Był synem profesora prawa Paula Gide'a (1832–1880) i Juliette Rondeaux (1835–1895). Ojciec pochodził z protestanckiej rodziny z Uzès (departament Gard), a matka była córką bogatych mieszczan z Rouen, którzy od kilku pokoleń również byli protestantami. W dzieciństwie Gide przebywał w Normandii - w Rouen, u rodziny Rondeaux i w posiadłości matki w La Roque-Baignard (Calvados) oraz u babki ze strony ojca w Uzès, gdzie fascynowały go tamtejsze krajobrazy. Był także bratankiem ekonomisty Charles'a Gide'a (1847–1932).

W Paryżu mieszkał przy rue de Médicis, potem rue de Tournon (od 1875), w pobliżu Ogrodu Luksemburskiego (Jardin du Luxembourg). Niedaleko od rodziny Gide mieszkała Szkotka Anna Shackleton (zm. 1884), dawna guwernantka i nauczycielka Juliette, która pozostawała jej przyjaciółką. Anna Shackleton, z jej łagodnością, pogodą ducha i inteligencją, odegrała ważną rolę w życiu młodego André Gide'a. Pisarz wspomniał ją w książkach Ciasna brama (Porte étroite, 1909) i Jeżeli nie umiera ziarno (Si le grain ne meurt, 1926).

André Gide bardzo wcześnie zaczął naukę gry na fortepianie, która była jego towarzyszką przez całe życie. Później żałował, że nie spotkał dość wcześnie wyśmienitego profesora, który mógłby zrobić z niego prawdziwego muzyka. W 1877 roku dostał się do l'École alsacienne, w której uczyli protestanccy nauczyciele przybyli z zajętej przez Cesarstwo Niemieckie Alzacji i Lotaryngii. Jednak wkrótce został relegowany ze szkoły na trzy miesiące z powodu „złego przyzwyczajenia”, tzn. masturbacji. Krótko po powrocie do klasy – wyleczony przez lekarza groźbami kastracji i smutkiem rodziców – choroba dopadła go ponownie. Pomimo nagan lekarskich i błagań rodzicielskich, onanizm – który nazwał „defektem” i który praktykował w silnym poczuciu grzechu i porażki – zajął później miejsce wśród jego przyzwyczajeń, co skłoniło go do napisania w wieku 23 lat, że do tej pory żył jak „całkowita dziewica i zboczeniec”[1].

Mając prawie jedenaście lat stracił 28 października 1880 roku ojca. Wprawdzie jego położenie materialne nie uległo zmianie, ale wraz z śmiercią ojca stracił szczęśliwe i czułe relacje, które go z nim łączyły i pozostał sam z tak samo kochającą go matką, ale bardziej rygorystyczną i purytańską. Matka zawsze będzie mu towarzyszyła w jego drodze intelektualnej. W swojej autobiografii Gide opisze później w ciemnych barwach swoje dzieciństwo i młodość, szczególnie oddziaływanie surowej matki i uczyni ją odpowiedzialną za swoje problemy w życiu dorosłym. „W tym niewinnym wieku, kiedy lubi się widzieć tylko uczciwość, czułość i czystość w duszy, odkrywam w sobie tylko ciemność, brzydotę i zdradę”[2]. Od 1874 roku Gide miał prywatnych nauczycieli, uczęszczał także do szkoły, co często przerywały jego problemy nerwowe, które wymagały lekarskiej opieki i pobytów w kurortach. W 1881 roku matka zabierała go przede wszystkim do Normandii, potem do Montpellier, gdzie mieszkał wujek Charles Gide. Nękany przez kolegów z klasy unikał chodzenia do liceum dzięki mniej lub bardziej symulowanej chorobie nerwowej. W 1882 roku wrócił do l'École alsacienne. Aby nadrobić zaległości w nauce przebywał od listopada 1885 przez 18 miesięcy w protestanckiej placówce l'Institution Keller, prowadzonej przez zuryskiego pedagoga przy rue de Chevreuse. W październiku 1887 roku rozpoczął naukę w przedostatniej klasie gimnazjum, w której zaprzyjaźnił się z Pierreem Louÿsem i odkrył Arthura Schopenhauera. W następnym roku kontynuował naukę w ostatniej klasie tradycyjnego gimnazjum Henri IV, w którym zdał maturę w październiku 1889 roku.

Początki literackie

Po maturze postanowił zostać pisarzem, zrezygnował ze studiów i stał się bywalcem salonów literackich, gdzie spotkał licznych pisarzy. Już w okresie szkolnym podjął pierwsze próby pisarskie, gdy razem z przyjaciółmi, m.in. Marcelem Drouinem i Pierrem Louÿsem założył w styczniu 1889 roku czasopismo literackie Potache-Revue, w którym opublikował pierwsze wiersze. W lecie 1890 roku udał się sam do Menthon-Saint-Bernard nad jeziorem Annecy, aby napisać pierwszą książkę Kajety André Waltera (Les Cahiers d'André Walter, którą w 1891 roku opublikował na własny koszt (do 1909 roku wszystkie książki publikował na własny koszt). Tej w dużej mierze autobiograficznej książce nadał formę pośmiertnie odnalezionego dziennika młodego André Waltera, który musiał zrezygnować z ukochanej Emmanuèle, zaszył się w samotności, aby napisać powieść Allain; dziennik dokumentuje jego drogę do szaleństwa. Dzięki powieści Kajety André Waltera miał nadzieję na pierwszy sukces literacki; książka spotkała się z przychylnością krytyki, ale nie zdołała przyciągnąć uwagi publiczności. Kajety André Waltera pozwoliły mu spotkać Maurice'a Barrèsa (1862–1923) i Stéphane'a Mallarmé (1842–1898), po kontakcie z którym jego mistycyzm religijny transformował się w mistycyzm estetyczny. Podczas gdy rodzi się trwała przyjaźń z Paulem Valérym (1871–1945) (którego poznaje za pośrednictwem Pierre'a Louÿsa), jego relacje z Pierre'em Louÿsem – który oskarża go, podobnie jak jego kuzyna, o egocentryczność – zaczynają się pogarszać.

W 1891 roku, po napisaniu symbolicznego pisma programowego, Traktatu o Narcyzie. Teoria symbolu (Traité du Narcisse. Théorie du symbole), które ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia jego poezji, spotkał Oscara Wilde'a, człowieka, który go tak samo przerażał, jak fascynował. Dla Gide'a, który zaczynał odłączać się od ascetycznego ideału i odrzucenia życia André Waltera, Wilde stał się przykładem innej drogi.

Wiosną 1892 roku podróżował bez matki do Niemiec, co dało mu okazję do pogłębienia znajomości Goethego. W Elegiach rzymskich odkrył prawowitość przyjemności – w przeciwieństwie do purytanizmu, który znał od zawsze – i wynikłą z nich dla niego „pokusę życia”. To był także początek napięć z matką. W tym samym roku opublikował tomik wierszy Poezje André Walter (Poésies d’André Walter), będący wyborem wierszy, które jako uczeń publikował w Potache-Revue. W lecie 1892 roku napisał liryczne opowiadanie Podróż Uriana (Le Voyage d'Urien, która ozdobiona została 30 litografiami Maurice'a Denisa (1870–1943), które wykonał na prośbę Gide'a i wydana została w 1893 przez Edmonda Bailly'a (1850–1916). Podjął w nim kolejny raz trudny temat poszukiwania „prawdziwego życia” przez próżnego, beztroskiego materialnie młodego intelektualistę. W momencie wydania książka jednak nie zwróciła uwagi krytyków. Jesienią po krótkim pobycie w koszarach, co źle przeżył – i pięciu komisjach wojskowych, został w listopadzie 1892 roku zwolniony ze służby wojskowej z powodu oznak lekkiej gruźlicy.

W lutym 1893 roku wszedł do literackiego kręgu Eugène'a Rouarta (1872–1936), który go poznał z Francisem Jammesem. Przyjaźń z Rouartem przetrwała do jego śmierci, miała dla Gide'a duże znaczenie, ponieważ znalazł w homoseksualnym przyjacielu partnera do rozmów, który podobnie jak on szukał swojej tożsamości. W tym samym roku opublikował krótkie opowiadanie Próba miłosna, czyli traktat o czczej żądzy (La Tentative amoureuse), którego główna fabuła składa się z nieskrępowanej historii miłosnej.

Podróż afrykańska

W 1893 roku André Gide wyjechał razem z nowym przyjacielem malarzem Paulem-Albertem Laurensem (1870–1934) do Afryki Północnej. Przyjaciele udali się z Marsylii przez Tunis do Sousse, miesiące zimowe spędzili w algierskiej Biskirze i przez Włochy wrócili. Podczas podróży do Sousse zachorował. Miesiące w Biskirze wykorzystał na rekonwalescencję i związane one były też z pierwszymi homoseksualnymi kontaktami z młodymi prostytutkami męskimi. Jeszcze bardziej znaczące dla Gide'a było pierwsze homoseksualne doświadczenie z nastolatkiem Ali, które miało miejsce już w Sousse. Nagłe wtargnięcie Juliette Gide, zaniepokojonej o zdrowie syna, przerwało ich intymność. W drodze powrotnej przebywał w Syrakuzach, Rzymie i dwa tygodnie w małym miasteczku z termami Acquasanta Terme, a następnie we Florencji. Powolny powrót do zdrowia i przebudzenie zmysłowości w północnoafrykańskim krajobrazie Gide przeżył jako punkt zwrotny w swoim życiu: „Wydawało mi się, jakbym nigdy wcześniej nie żył, jakbym wychodził z doliny cieni i śmierci w światło prawdziwego życia, w nową egzystencję, w której będzie całe oczekiwanie, całe oddanie”[4].

Po powrocie z podróży miał „odczucie wyobcowania” wobec dotychczasowych warunków życia, co opracował w piśmie Mokradła (Palude), które powstało podczas pobytu w La Brévine w Szwajcarii w okresie od października do grudnia 1894 roku. W piśmie tym krytykował, nie bez melancholii zastój w kręgach literackich stolicy, ale także własną w tym rolę. Już w styczniu 1895 roku podróżował kolejny raz do Afryki Północnej. Jego miejscami pobytu były Algier, Blida i Biskira. W Blida spotkał Oscara Wilde i jego kochanka Alfreda Douglasa. Wilde, który w tym momencie szykował się do powrotu do Anglii, zorganizował podczas wspólnego pobytu w Algierze spotkanie seksualne między Gide'em a nastolatkiem (Mohammedem, ok. 14 lat), do którego Gide będzie przywiązywał główną wagę w swojej autobiografii: „(...) dopiero teraz znalazłem swoją własną normę”.

W swoim życiu André Gide podejmował jeszcze kilka podróży do Afryki. Także podróż poślubna zaprowadziła go tam w 1896 roku. Klaus Mann porównał życiowe znaczenie obu pierwszych podróży afrykańskich dla Gide'a z włoską podróżą Goethego do Włoch. Przeżycia te Gide opracował w głównych tekstach swoich dzieł literackich: Pokarmy ziemskie (Les Nourritures terrestres, 1897), Immoralista (L’Immoraliste, 1902) i Jeżeli nie umiera ziarno (Si le grain ne meurt, 1926). Zwłaszcza autobiografia Jeżeli nie umiera ziarno wywołała debatę z powodu otwartego przyznania się do homoseksualizmu. Później książka ta uważana była za kamień milowy w rozwoju świadomości gejowskiej w społeczeństwach zachodnich. Tymczasem perspektywa się zmieniła i na postawione przez Gide'a pytanie: „W imię którego Boga, jakiego ideału zabraniacie mi żyć według mojej natury? A dokąd by mnie ta natura zaprowadziła, gdybym po prostu podążał za nią"[5] należy dziś odpowiedzieć ze wskazaniem na wykorzystanie seksualne i turystykę seksualną.

Małżeństwo z Madeleine Rondeaux

W trakcie wizyty w Rouen w grudniu 1882 roku zakochał się w kuzynce Madeleine Rondeaux (1867–1938), córce brata Juliette Gide Émile'a Rondeaux. Trzynastoletni André doświadczył wówczas jak jego kuzynka cierpiała z powodu niewierności małżeńskiej matki i zobaczył w niej odtąd uosobienie czystości i cnoty, w przeciwieństwie do własnej odczuwanej nieczystości. Między 1885 a 1888 rokiem przeżył młody André okres egzaltacji religijnej, który dzielił z kuzynką dzięki korespondencji i wspólnej lekturze. Obficie czerpał z Biblii, greckich autorów i praktykował ascezę. W 1885 roku poznał w La Roque-Baignard François de Witt-Guizota, który przez jakiś czas przyłączył się do jego mistycyzmu. W następnym roku, pastor Élie Allégret, jego letni nauczyciel, wspierał go w tych działaniach.

Ta młodzieńcza miłość przetrwała następne lata i w 1891 roku André Gide pierwszy raz zaproponował Madeleine małżeństwo, które jednak odrzuciła i z obawą odsunęła się od niego. Następnie rozpoczyna się długa walka, aby pokonać jej opór i przekonać również przeciwną temu związkowi rodzinę. Dopiero po śmierci Juliette Gide w maju 1895 roku para się zaręczyła i wzięli ślub w październiku 1895 roku, w momencie gdy Gide był już świadomy swojego homoseksualizmu. Później Gide informował, że jeszcze przed zaręczynami odwiedził lekarza, aby pomówić z nim o swoich skłonnościach homoseksualnych. Lekarz polecił mu małżeństwo jako środek leczniczy. Wynikające z tego napięcia wpłynęły znacznie na jego prace literackie powstałe do 1914 roku i ciężko zatruwały małżeństwo.

W podróż poślubną małżonkowie udali się do Szwajcarii, Włoch i Afryki Północnej (Tunis, Biskira). Po powrocie dowiedział się, że w maju 1896 roku wybrano go na burmistrza wioski La Roque-Baignard. Urząd ten sprawował do czasu sprzedania majątku La Roque w 1900 roku. Małżonkowie zachowali tylko dziedzictwo Madeleine Cuverville.

Związek, który od 1917 roku łączył go z Markiem Allégretem, Madeleine mu już nie mogła wybaczyć, dlatego też w 1918 roku spaliła wszystkie listy, które Gide do niej napisał[6]. Wprawdzie nadal pozostali małżeństwem, jednak przeważnie żyli osobno. Po śmierci Madeleine w 1938 roku pisarz określił ich związek w piśmie Et nunc manet in te jako „ukrytą tragedię jego życia”. Zaprzyjaźniony z nimi pisarz Jean Schlumberger poświęcił małżonkom książkę Madeleine und André Gide, w której Madeleine jest przedstawiona bardziej sprawiedliwie niż w autobiograficznych pismach Gide'a.

Historyczka Anne-Claude Ambroise-Rendu odnotowała w swojej książce Histoire de la pédophilie (Historia pedofilii), mówiąc o Gide'u i Montherlancie: „I rzeczywiście to właśnie jako homoseksualiści amatorzy młodego ciała będą oni później wysławiani przez pedofilów lat 70-tych.[7]

Kariera pisarska

W 1897 roku ukazała się książka Pokarmy ziemskie (Les Nourritures terrestres, nad którą pisarz pracował od czasu pierwszej podróży afrykańskiej. Pierwsze jej fragmenty opublikował w 1896 roku w czasopiśmie L’Ermitage. W mieszaninie poezji i prozy hymnicznej Gide wyraża swoje uwolnione przeżycia: w odrzuceniu sprzeczności dobra i zła, w propagowaniu zmysłowości i seksualności w każdej formie, w celebracji upojnej przyjemności przeciwko refleksji i racjonalności. Tym dziełem odwrócił się Gide od symbolizmu i kultury salonowej paryskiego fin de siècle. Pismo to zjednało mu podziw i popleczników wśród młodych literatów, ale nie stało się sukcesem komercyjnym. Dopiero po 1918 roku stało się „Biblią dla kilku generacji”[8].

W wczesnych latach André Gide rzadko występował jako autor polityczny. Jego antynaturalizm ukierunkowany był na dzieła sztuki, „które są poza czasem i wszelkimi nieprzewidzianymi okolicznościami”. Jednak w aferze Dreyfusa, która podzieliła społeczeństwo Francji od 1897/98, stanął po stronie Émile'a Zoli i podpisał w styczniu 1898 roku petycję intelektualistów wzywającą do rewizji sprawy niesłusznie skazanego kapitana Alfreda Dreyfusa. Jednak nie zerwał z osobami ze swego otoczenia, które zajmowały przeciwne stanowisko. Nie ustępując swoim przeciwnikom, starał się ich zrozumieć, zamiast ich przekonywać. W tym samym roku opublikował w czasopiśmie L'Ermitage artykuł A propos de «Déracinés» (A propos «Wykorzenionych»), w którym z okazji publikacji powieści Wykorzenieni (Les Déracinés) Maurice'a Barrèsa zwrócił się przeciwko nacjonalizmowi. Jednak to właśnie w La Revue blanche opublikował Filoktet albo Traktat o trzech rodzajach cnoty (Philoctete ou le Traite de trois morales, 1899) co stanowiło jego wkład literacki i intelektualny w sprawę kapitana Alfreda Dreyfusa. Wkrótce potem opublikowane opowiadanie Prometeusz źle skowany (Le Prométhée mal enchaîné, które obraca się wokół motywu l'acte gratuit, działania całkowicie pozbawionego motywacji, arbitralnego, ponownie całkowicie odpowiadało absolutnemu ideałowi sztuki, ale zostało źle zrozumiane przez krytykę i pozostało niezauważone.

W czasie dziesięciotygodniowego pobytu w Rzymie odkrył pisma Fryderyka Nietzschego. Odnalazł u filozofa te najbardziej sekretne myśli: „Zachowuję dla niego wielką wdzięcznością za otwarcie królewskiej drogi, na której być może wyśledziłbym tylko jedną ścieżkę...”[8]. Wiosną 1899 roku związał się z małżeństwem van Rysselberghe. Zeszyty Małej Damy (Cahiers de la Petite Dame [Maria van Rysselberghe]), rozpoczęte w 1918, bez zgody pisarza, i kontynuowane do jego śmierci, stanowią dla biografów cenne świadectwo. W następnym roku zaczął regularną współpracę z La Revue Blanche.

Na przełomie wieków André Gide zaczął pisać sztuki teatralne. Treść ich nawiązywała do przekazów antycznych i historii biblijnych. W centrum jego idei dramatu znajdowały się postacie, które uosabiały własne doświadczenia i idee autora. W ważnym dla jego rozważań dramaturgicznych odczycie O ewolucji teatru (De l'évolution du théâtre), wygłoszonym w 1904 roku w Brukseli, cytował Goethego: „Dla poety żadna postać nie jest historyczna, pozostaje mu przedstawienie obyczajowego świata i w tym celu składa hołd niektórym postaciom historycznym, nadając ich imiona swoim postaciom."[9] W 1901 roku ukazała się jego sztuka Król Kandaules (Le Roi Caudaule) napisana w 1899, której premiera okazała się porażką. Sztuka została gwałtownie i złośliwie skrytykowana. Motyw do tej sztuki zaczerpnął z Dziejów Herodota i dialogu Państwo Platona. Sztukę Saul (Saül), ukończoną już w 1898 roku, a opartą na Księdze Samuela wydał dopiero w 1903 roku po wszystkich nieudanych próbach jej wystawienia. Inscenizacja jej odbyła się dopiero w 1922 roku w Théâtre du Vieux-Colombier w Paryżu. Chociaż kolejny dramat Edyp (Œdipe) napisał dopiero w 1930 roku, to pozostał związany z teatrem. Wskazują na to jego tłumaczenia Hamleta i Antoniusza i Kleopatry Williama Shakespeare'a oraz Poczty indyjskiego poety i laureata Nagrody Nobla Rabindranatha Tagore. Gide napisał także libretto do opery Igora Strawińskiego (1882–1971) Persyfona. W 1913 roku należał do założycieli Théâtre du Vieux-Colombier.

André Gide pracował przeważnie nad kilkoma dziełami jednocześnie, które przez lata dojrzewały i pozostawały do siebie w związku dialektycznym. Dotyczy to szczególnie dwóch jego najważniejszych opowiadań Immoralisty (L’Immoraliste, 1902) i Ciasna brama (La Porte étroite, 1909), które Gide określił jako „bliźniaków”, którzy we wspólnej rywalizacji i duchu wyrosły”. Pierwsze rozważania do obu tekstów, które powinny poruszać z różnych perspektyw problem cnoty, sięgają okresu po powrocie z pierwszej podróży afrykańskiej. Oba opowiadania są bardzo autobiograficzne, a w postaciach Marceliny i Michela (w Immoraliście) oraz Aliss i Jérôme (w Ciasnej bramie) rozpoznać można Madeleine i André Gide. Chociaż Immoralista stał się sukcesem, autor czuł się niezrozumiany przez krytyków, którzy go zbyt szybko połączyli z Michelem. Według niego, Michel jest tylko wirtualnym nim, którego pisząc oczyszcza. Między tymi dwoma opowiadaniami napisał zaledwie Preteksty (Prétextes, 1903), Amyntas (1906) i Powrót syna marnotrawnego (Retour de l'enfant prodigue, 1907). Wkrótce po ukończeniu Powrotu syna marnotrawnego odwiedził w lipcu 1907 roku przyjaciela Eugène'a Rouarta w jego majątku w Castelnau-d'Estretefonds. Tam doszło do nocy miłosnej między Gidem a 17-letnim synem robotnika rolnego Ferdinandem Pouzac (1890–1910), którą pisarz opracował w krótkim opowiadaniu Le Ramier (Gołąb grzywacz, 1907), które odkryto dopiero w 2002 w jego spuściźnie. W 1902 roku opublikował również hołd dla Oscara Wilde'a, a walkę o zachowanie pamięci pisarza przed atakami Alfreda Douglasa będzie kontynuowana w Jeżeli nie umiera ziarno.

W 1906 roku kupił Villa Montmorency w Auteuil (obecnie część Paryża), gdzie żył do 1925 roku, jeśli nie przebywał w Cuverville lub w podróży. W 1908 roku uczestniczył m.in. z Eugènem Montfortem w założeniu nowego czasopisma literackiego Nouvelle Revue Française (NRF). Różnice poglądów z Montfortem spowodowały, że Marcel Drouin, André Ruyters, Henri Ghéon, Jean Schlumberger, Jacques Copeau i Gide założyli czasopismo tak samo zatytułowane, którego pierwszy numer ukazał się w lutym 1909 roku. Z czasopismem wkrótce współpracowali m.in. Charles-Louis Philippe, Jean Giraudoux, Paul Claudel, Francis Jammes, Paul Valéry i Jacques Rivière. W 1911 roku czasopismo otworzyło własne wydawnictwo (Éditions de la NRF), którym kierował Gaston Gallimard. Opowiadanie Gide'a Izabella (Isabelle, 1911) było trzecią książką wydaną przez wydawnictwo. Do historii literatury instytucja ta przeszła z powodu odrzucenia w 1912 roku pierwszego tomu powieści Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu, za co Gide wziął odpowiedzialność i uzasadnił to mówiąc, że „Proust jest snobem i literackim amatorem”. Później Gide przyznał się do błędu wobec Prousta: „Odrzucenie książki pozostanie największym błędem NRF i (bo wstydzę się być za to w dużej mierze odpowiedzialny) jednym z najbardziej kłujących bólów i wyrzutów sumienia w moim życiu".

André Gide podzielił swoje pisma na dwa gatunki: soties i récits. Do soties zaliczył Podróż Uriana, Mokradła i Prometeusz źle skowany, a do récits Immoralistę, Ciasną bramę, Izabellę i wydaną w 1919 roku Symfonię pastoralną. Podczas gdy w soties używa satyrycznych i parodystycznych środków stylistycznych, récits scharakteryzował jako opowiadanie, w którym typowa postać przedstawiana została jako przypadek idealnie wyzwolony z pełni życia. W 1914 roku opublikował Lochy Watykanu (Les Caves du Vatican), które pomimo kompleksowej fabuły nie uważał za powieść, lecz zaliczył do soties. Na tle pogłosek z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, że masoni uwięzili Leona XIII i zastąpili go fałszywym papieżem, Gide naszkicował obraz społeczeństwa pełnego kłamstw i hipokryzji, w którym religia, wiara w naukę i wartości mieszczańskie są przyjmowane ad absurdum przez jego bohaterów, z których wszyscy są głupcami. Tylko postać pięknego, młodego kosmopolitycznego Lafcadio Wluiki, całkowicie wolnego i niezrzeszonego, wydaje się mieć pozytywne konotacje: - i popełnia morderstwo jako „l'acte gratuit”. Książka spotkała się z pozytywnymi recenzjami m.in. Prousta, ale też z krytyką Paula Claudela, który przed 1914 roku namawiał Gide'a do konwersji na katolicyzm. Claudel przyjął Lochy Watykanu jako odmowę, zwłaszcza że w książce znajduje się satyrycznie przedstawiona konwersja. Krytyka Claudela, wyrażona jeszcze w liście do Gide'a w 1914 roku, zaczęła się od homoerotycznego fragmentu: „Na niebiosa, Gide, jak mogłeś napisać ten akapit (...). Czy naprawdę należy zakładać, że – zawsze wzbraniałem się to uczynić – sam pan praktykuje te przerażające zwyczaje? Niech Pan mi odpowie. Musi mi Pan odpowiedzieć.” A Gide odpowiedział w sposób, który pokazuje, że był zmęczony prowadzonym podwójnym życiem (nawet jeśli publiczne wyznanie nastąpiło dopiero po 1918 roku): „Nigdy nie czułem pożądania do kobiety; a najsmutniejszym doświadczeniem, jakie miałem w życiu, jest to, że najbardziej stałej, najdłuższej, żyjącej miłości nie towarzyszyło to, co zazwyczaj ją poprzedza. Wręcz przeciwnie: miłość zdawała się zapobiegać pożądaniu. (...) Nie wybierałem, żeby być takim."[10]

I wojna światowa i przełom w okresie międzywojennym

Po wybuchu pierwszej wojny światowej angażował się do wiosny 1916 roku w organizacji Foyer Franco-Belge, udzielającej pomocy uciekinierom z obszarów zajętych przez oddziały niemieckie. Tam pracował z Charles'em Du Bosem i Marią van Rysselberghe, żoną belgijskiego malarza Théo van Rysselberghe. Maria (zwana La Petite Dame) stała się powierniczką Gide'a i od 1918 roku, bez jego zgody, prowadziła notatki o ich spotkaniach i rozmowach, które między 1973 a 1977 zostały opublikowane pt. Les Cahiers de la Petite Dame. Z córką Rysselberghe'ów, Elisabeth, miał córkę Catherine Gide (1923–2013), którą dopiero po śmierci żony uznał oficjalnie w 1938 roku. Po sprzedaniu domu w Auteuil mieszkał od 1926 roku z Marią, Elisabeth i Catherine przeważnie w Paryżu w domu przy rue Vaneau, a Madeleine całkowicie przeprowadziła się do Cuverville.

Przełom 1915/16 roku napiętnowany był głębokim moralnym i religijnym kryzysem pisarza. Nie był w stanie pogodzić swoje postępowanie w życiu z głęboko zakorzenionym piętnem religijnym. W notatce w swoim dzienniku z 1929 roku napisał: „Nie mogę twierdzić, że w pewnym czasie mojego życia dość bliski byłem tego, żeby konwertować”. Jako świadectwo swojej walki religijnej opublikował w 1922 roku anonimowo pismo Skąd ty... (Numquid et tu...? (nakład 70 egzemplarzy), które w 1922 wydał już z własnym nazwiskiem i w nakładzie 2650 egzemplarzy.

André Gide przezwyciężył kryzys dzięki miłości do Marca Allégreta. Znał Marca, od 1900 roku, od urodzenia, ponieważ był przyjacielem rodziny. Ojciec Marca, pastor Élie Allégret (1865–1940) uczył Gide'a, gdy ten był dzieckiem i odtąd traktował go jak młodszego brata. Kiedy w 1916 roku wysłany został na misję do Kamerunu, powierzył opiekę nad swoimi sześcioma dziećmi Gide'owi. Pisarz zakochał się w Marcu i od 1917 roku utrzymywał z nim stosunki intymne; po raz pierwszy doświadczył harmonii miłości i pożądania seksualnego. Gide i Allégret podróżowali w 1917 roku do Szwajcarii i w 1918 do Anglii. Ciemną stroną tego szczęścia był kryzys w stosunkach z Madeleine, która dowiedziała się o ich związku. Na tle tych emocji powstała w 1918 roku opowieść Symfonia pastoralna (La Symphonie pastorale, wydana w 1919 roku. Była to historia pastora, który zabiera do swojej rodziny niewidomą sierotę, kształci ją, zakochuje się w niej, ale traci ją na rzecz swojego syna. Symfonia pastoralna była największym sukcesem wydawniczym Gide'a za życia. Jej nakład osiągnął 1 milion egzemplarzy i została przetłumaczona na 40 języków. W tym czasie Gide awansował na centralną postać życia literackiego Francji.

W 1923 roku Gide wydał książkę o Dostojewskim Dostojewski. Artykuły i wykłady (Dostoïevsky. Articles et causeries). Pismami Dostojewskiego zajmował się już od 1890 roku, gdy przeczytał książkę Le Roman russe (Powieść rosyjska) Eugène-Melchiora de Vogüé'a. Opublikowana w 1886 roku książka de Vogüé'a spopularyzowała literaturę rosyjską we Francji, a zwłaszcza Dostojewskiego jako reprezentanta „ religii cierpienia”. Gide sprzeciwił się takiej interpretacji rosyjskiego pisarza i podkreślił psychologiczne właściwości rosyjskiego autora, który w stworzonych postaciach naświetlił ekstremalne możliwości egzystencji ludzkiej. Napisał kilka artykułów na temat Dostojewskiego i z okazji jego 100 rocznicy urodzin wygłosił w 1921 roku wykład w Theater Vieux-Colombier. W książce Dostojewski. Artykuły i wykłady jako motto umieścił stwierdzenie Nietzschego: „Dostojewski jest jedynym psychologiem, od którego się czegoś nauczyłem”. Zainteresowanie Gide'a literaturą rosyjską pokazuje też jego tłumaczenie nowel Puszkina z 1928 roku.

W połowie lat 20-tych André Gide opublikował trzy książki: Korydon. Cztery dialogi sokratyczne (Corydon. Quatre dialogues socratiques, 1924), Jeżeli nie umiera ziarno (Si le grain ne meurt, 1926) i Fałszerze (Les Faux-Monnayeurs, 1926). Przez pisma Korydon. Cztery dialogi sokratyczne i Jeżeli nie umiera ziarno dał się poznać szerokiej publice jako homoseksualista. Było to dla pisarza swego rodzaju katharsis, ponieważ swoje życie prywatne i swój obraz publiczny coraz bardziej uważał za fałszywy i obłudny. W projekcie przedmowy do Jeżeli nie umiera ziarno wyznał swoją motywację: „Sądzę, że lepiej jest być znienawidzonym, za to kim się jest, niż być kochanym, za to kim się nie jest. Z powodu kłamstwa, tak sądzę, najwięcej cierpiałem w moim życiu.”[11]

André Gide określił Fałszerzy w dedykacji książki dla Rogera Martina du Garda jako „swoją pierwszą powieść” – i według jego własnej definicji książka ta pozostała jego jedyną powieścią. Pracę nad książką rozpoczął w 1919 roku i ukończył w czerwcu 1925. Ukazała się początkiem 1926 roku z datowaniem na rok 1925. Akcja, która zaczyna się od odkrycia przez jednego z bohaterów jego pozamałżeńskiej prokreacji, wydaje się nieco zagmatwana, ale jest na równi ze współczesnymi osiągnięciami teoretycznymi i narracyjnymi gatunku powieści, które same w sobie stały się problemem. Powieść Fałszerze uważana jest obecnie jako dzieło nadające kierunek współczesnej literaturze europejskiej.

Zwrot ku socjalizmowi i polityce

W 1925 roku Gide razem z Allégret udał się w prawie roczną podróż do ówczesnych kolonii francuskich Konga i Czadu. Przeżycia i doświadczenia z tej eskapady zawarł w książkach Podróż do Konga (Voyage au Congo, 1927) i Powrót z Czadu (Retour du Tchad, 1928), którymi wszczął żywą dyskusję i ściągnął na siebie ataki Francuzów o poglądach nacjonalistycznych. W 1929 roku opublikował Szkołę żon (L’École des femmes, 1929), historię żony, która demaskowała męża jako upartego i bezdusznego przedstawiciela norm mieszczańskich i opuściła go, aby w czasie wojny opiekować się rannymi.

Od 1932 roku, w ramach wzrastającej polaryzacji między lewicą i prawicą we Francji i całej Europie, coraz częściej angażował się po stronie francuskiej partii komunistycznej i organizacji antyfaszystowskich. W 1934 roku podróżował do Berlina, aby tam domagać się uwolnienia komunistycznych przeciwników reżimu. W 1935 roku należał do kierownictwa kongresu antyfaszystowskich pisarzy w Paryżu. Występował tam też w obronie władzy radzieckiej i bronił ją przed atakami zwolenników Lwa Trockiego.

W czerwcu 1936 roku na zaproszenie Związku Pisarzy ZSRR podróżował kilka tygodni po tym kraju. Dzień po jego przybyciu zmarł przewodniczący Związku Pisarzy ZSRR Maxim Gorki. André Gide był rozczarowany kulisami komunistycznej dyktatury. Swoje spostrzeżenia sformułował w krytycznej publikacji Powrót z ZSRR (Retour de l’U.R.S.S., 1936). Reżim sowiecki opisał jako „dyktaturę jednego człowieka”, który wypaczył pierwotne idee „wyzwolenia proletariatu”. Prasa radziecka zareagowała gwałtownymi atakami na pisarza, jego książki usunięto z wszystkich tamtejszych bibliotek, a także przerwano pracę nad zbiorczym wydaniem jego pism. Kiedy wielu zachodnich komunistów zaatakowało go i oskarżyło o pośrednie wspieranie Hitlera swoją krytyką, Gide zdystansował się całkowicie od partii komunistycznej.

II wojna światowa i okres powojenny

Po wybuchu II wojny światowej zamieszkał w 1939 roku u przyjaciół na południu Francji, a w 1942 wyjechał do Afryki Północnej, po czym z pasywnego sympatyka szefa rządu kolaborującego z Niemcami marszałka Philippe'a Pétaina przeistoczył się w aktywnego pomocnika londyńskiego rządu na emigracji Charles'a de Gaulle'a. W 1946 roku Gide opublikował ostatnie wielkie dzieło Tezeusz (Thésée), fikcyjną autobiografię antycznego bohatera, w której odzwierciedlił siebie.

W ostatnich latach korzystał z otaczającego splendoru i sławy, wygłaszał odczyty, w 1947 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury oraz brał udział w kręconych filmach na temat jego osoby. Uzasadnienie przyznania Nagrody Nobla brzmiało: „za jego wszechstronną i artystycznie wybitną twórczość, w której kwestie i uwarunkowania człowieczeństwa zostały przedstawione z nieulękłym umiłowaniem prawdy i psychologiczną przenikliwością”.

W 1939, 1946 i 1950 roku ukazały się jego Dzienniki.

Pośrednim uznaniem dla znaczenia pisarza był fakt, że w 1952 roku jego kompletne dzieła zostały umieszczone w Indeksie ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum lub Index Expurgatorius) Kościoła katolickiego.

Dzieła (wybór)

  • Kajety André Waltera (Les Cahiers d'André Walter, 1891).

  • Traktat o Narcyzie (Le Traité du Narcisse, 1891).

  • Podróż Uriana (Le voyage d'Urien, 1893).

  • Mokradła (Paludes, 1895).

  • Pokarmy ziemskie (Les Nourritures terrestres, 1897).

  • Prometeusz źle skowany (Le Prométhée mal enchaîné, 1899).

  • Filoktet albo Traktat o trzech rodzajach cnoty (Philoctete ou le Traite de trois morales, 1899).

  • Król Kandaules (Le Roi Caudaule, 1901).  Według  tej sztuki powstała opera Alexandra von Zemlinskyego Król Kandaules (Der König Kandaules), której  premiera miała miejsce w Hamburgu w 1996 roku.

  • Preteksty (Prétextes, 1903).

  • Nowe preteksty (1911)

  • Saul (Saül, 1898, opublikowana 1903).

  • Immoralista (L’Immoraliste, 1902).

  • Powrót syna marnotrawnego (Retour de l'enfant prodigue, 1907).

  • Le Ramier (Gołąb grzywacz, 1907, odkryte dopiero w 2002 w spuściźnie pisarza).

  • Ciasna brama (La Porte étroite, 1909).

  • Izabella (Isabelle, 1911).

  • Lochy Watykanu (Les Caves du Vatican, 1914).

  • Symfonia pastoralna (La Symphonie pastorale, 1919).

  • Korydon. Cztery dialogi sokratyczne (Corydon. Quatre dialogues socratiques, 1924).

  • Skąd ty... (Numquid et tu...?, 1926).

  • Jeżeli nie umiera ziarno (Si le grain ne meurt, 1926).

  • Fałszerze (Les Faux-Monnayeurs, 1926).

  • Podróż do Konga (Voyage au Congo, 1927).

  • Powrót z Czadu (Retour du Tchad, 1928).

  • Szkoła żon (L’École des femmes, 1929).

  • Powrót z ZSRR (Retour de l’U.R.S.S., 1936).

  • Tezeusz (Thésée, 1946).

  • Dzienniki (Journal, 1950).

Literatura

  • Jean Schlumberger: Madeleine und Andre Gide. Hamburg 1957.

  • George Painter: André Gide. Mercure de France, 1968.

  • Léon Pierre-Quint: André Gide, sa vie, son œuvre. Stock, 1932.

  • Catharine Savage Brosman: André Gide : l’évolution de sa pensée religieuse. Nizet, 1962.

Linki

Przypisy

  1. Dzienniki, marzec 1893.

  2. André Gide: Stirb und werde. W: Gesammelte Werke, Band I. Stuttgart 1989, s. 71–386, tu: s. 74.

  3. André Gide: Et nunc manet in te. W: Gesammelte Werke, Band IV. Stuttgart 1990, s. 431–477, tu: s. 458 ff.

  4. André Gide: Stirb und werde. W: Gesammelte Werke, Band I. Stuttgart 1989, s. 71–386, tu: s. 309–340 i s. 333 f.

  5. André Gide: Stirb und werde. W: Gesammelte Werke, Band I. Stuttgart 1989, s. 71–386, tu: s. 310.

  6. Brief an den Schulfreund Ludwig Ewers, 12. Januar 1909.

  7. Anne-Claude Ambroise-Rendu: Histoire de la pédophilie, xixe-xxie siècle, Fayard, 2014, s. 113.

  8. Œuvres complètes, XV, s. 514.

  9. André Gide: Über die Entwicklung des Theaters. W: Gesammelte Werke, Band XI. Stuttgart 1999, s. 262–274, Zitat Goethes s. 266.

  10. Oba listy cytowane według Michel Winock: Das Jahrhundert der Intellektuellen. Konstanz 2007, s. 202.

  11. Cytowane wg Claude Martin: Gide. Reinbek bei Hamburg 2001, s. 108.