Alexander von Humboldt

Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt (ur. 14 września 1769 w Berlinie; zm. 6 maja 1859 tamże) – niemiecki przyrodnik, podróżnik, geograf i kosmograf. Uważany jest za współtwórcę geografii jako nauki empirycznej.

Podróże zaprowadziły go do Ameryki Południowej, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Azji. Jego studia naukowe dotyczyły fizyki, chemii, geologii, mineralogii, wulkanologii, botaniki (oficjalny skrót botanicznych autorów "Humb."), zoologii, klimatologii, oceanografii, fitogeografii, etnografii, demografii i astronomii.(wyznanie ewangelickie)

Alexander von Humboldt
Alexander von Humboldt.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Alexander Georg von Humboldt (1720-1779), pruski oficer, pan na włościach Hadersleben i Ringenwalde; matka Maria Elisabeth z domu von Colomb (1741-1796), wdowa po Friedrichu von Hollwede, pochodziła z rodziny hugenotów; brat Wilhelm von Humboldt, filozof, językoznawca i mąż stanu; - kawaler.

Życiorys

Dzieciństwo i czas nauki

Bracia Wilhelm i Alexander wcześnie utracili ojca. Początkowo kształcili ich nauczyciele domowi Joachim Heinrich Campe (w latach 1769-1775) i Gottlob Johann Christian Kunth (od 1777). Uczyli ich m.in. języków nowożytnych i klasycznych (łacina, greka), matematyki, rysunku (Daniel Chodowiecki), a później także filozofii. Matka widziała Alexandra początkowo jako oficera, ale w październiku 1787 r. rozpoczął studiowanie kameralistyki (przygotowanie do zawodu urzędnika w kamerach) na uniwersytecie Alma Mater Viadrina we Frankfurcie nad Odrą. Oprócz tego Alexander von Humboldt słuchał wykładów z archeologii, medycyny, fizyki i matematyki.

W lutym 1788 r. zaprzyjaźnił się ze studentem teologii, Wilhelmem Gabrielem Wegenerem (1767–1837). Między innymi dlatego i z powodu, że Alexander von Humboldt pozostał kawalerem pojawił się w literaturze pogląd, że był ukrytym homoseksualistą. Taki pogląd reprezentuje np. katolicki historyk, Bernd-Ulrich Hergemöller, który łączył go nie tylko z Wegenerem, lecz także z Israelem (Johannesem) Stieglitzem, Johannem Carlem Freieslebenem (1774–1846), oficerem Reinhardem von Haeftenem, jak również w Paryżu z chemikiem Josephem Louisem Gay-Lussac (1778–1850), z którym żył przez cztery lata w jednym mieszkaniu i z malarzem Carlem von Steubenem (1788–1856).[1]

Po pierwszym semestrze bracia przerwali studia we Frankfurcie i wrócili do Berlina. Alexander poznał założyciela technologii Johanna Beckmanna i z zapałem prowadził różnorodne studia matematyczne i technologiczne. Zyskał także przyjaźń botanika Carla Ludwiga Willdenowa, który go systematycznie uczył i zainteresował światem roślinnym.

W kwietniu 1789 r. Alexander von Humboldt podążył za bratem Wilhelmem na uniwersytet do Getyngi, gdzie był uczniem m.in. Johanna Friedricha Blumenbacha, Johanna Beckmanna, Abrahama Gotthelfa Kästnera, Georga Christopha Lichtenberga i Christiana Gottloba Heyne. Od września do listopada przemierzał z holenderskim lekarzem i botanikiem Matthiasem Steevensem van Geunsem (1735–1817) Palatynat Reński i w marcu był w Moguncji przez 8 dni gościem Georga Forstera. Wyniki z podróży przedstawił w piśmie Mineralogische Beobachtungen über einige Basalte am Rhein (1790). Z Forsterem połączył go przyjaźń i od marca do lipca 1790 r. odbył z nim podróż naukową, która prowadziła przez Kolonię, Akwizgran, Holandię i Belgię do Anglii, a w drodze powrotnej przez Paryż.

Od sierpnia do kwietnia 1791 r. studiował kameralistykę w założonej w 1767 r. Hamburskiej Akademii Handlu (Hamburger Handelsakademie), gdzie w tym czasie nauczycielem był badacz Ameryki Christoph Daniel Ebeling. Od sierpnia 1791 do lutego 1792 r. kontynuował studia u Abrahama Gottloba Wernera w Akademii Górniczej (Bergakademie) w Freibergu. W tym czasie razem z przyjacielem Johannem Carlem Freieslebenem podróżował po Czeskim Średniogórzu.

Kariera w służbie państwowej

W marcu 1792 r. Alexander von Humboldt rozpoczął pracę w pruskiej służbie państwowej. Po krótkim okresie pracy w Berlinie minister Friedrich Anton von Heynitz wysłał go do Frankonii i już we wrześniu mianował go nadburmistrzem okręgu Ansbach-Bayreuth. Aby głębiej zapoznać Humboldta z działaniem salin, wkrótce wysłano go w podróż służbową, która od września 1792 do stycznia 1793 r. prowadziła przez okręgi wydobywcze soli takie jak Rosenheim, Traunstein, Reichenhall, Berchtesgaden, Salzburg, potem przez Wiedeń (manufaktura porcelany) i Górny Śląsk (górnictwo i hutnictwo) do Wieliczki i przez wałbrzyskie z powrotem do Berlina, gdzie pozostał przez 4 miesiące i swoje obserwacje zawarł w obszernej syntezie. Dopiero w maju 1793 r. ponownie rozpoczął pracę w Frankonii. W tym czasie pracował też nad lampą górniczą i aparatem do oddychania, który chroniłby górników przed trującymi gazami.

Z własnych środków założył w listopadzie 1793 r. szkołę górniczą w Steben, pierwszą tego rodzaju w Niemczech, którą po kilku miesiącach przejęło państwo. Jej uczniami były osoby w wieku od 12 do 30 lat. Zajęcia prowadzone były po szychcie i aż do 23 godziny. Uczono tam między innymi mineralogii, obliczeń górniczych, prawa górniczego, budowy maszyn i posługiwania się kompasem. Potrzebne podręczniki napisał sam Humboldt. Pomimo licznych obowiązków znalazł również czas na opublikowanie książki Flora Fribergensis (1793) i licznych esejów o obserwacjach mineralogicznych, magnetycznych, fizycznych, chemicznych i fizjologicznych oraz eksperymentach, które później zebrał w 2 tomach Versuche über die chemische Zerlegung des Luftkreises und über einige andere Gegenstände der Naturlehre (1799).

W kwietniu 1794 r., w wieku niespełna 25 lat awansował na radcę górniczego (Bergrat). W tym czasie zaczęła się jego przyjaźń z Johannem Wolfgangiem von Goethe. W związku z konfliktem militarnym nad Renem minister Karl August von Hardenberg wysłał go jesienią 1794 r. z misją dyplomatyczną do angielskiej i pruskiej kwatery głównej. Te i inne próby, jak np. awans na nadradcę górniczego (Oberbergrat, 1795) i propozycja objęcia śląskiego lub westfalskiego okręgu górniczego, nie zdołały Humboldta zatrzymać w służbie państwowej. Jego celem było zostać niczym niezwiązanym badaczem.

Podróż Humboldta do Ameryki Południowej

W listopadzie 1796 r. zmarła jego matka i odziedziczył ok. 85.000 talarów. Już w grudniu Alexander von Humboldt zrezygnował z dotychczasowej pracy i zaczął przygotowywać się do "wielkiej podróży" do Indii Wschodnich, czyli do Ameryki Południowej. Zaczął studiować anatomię w Jenie, geodezję, astronomiczne określenie położenia i geomagnetyczne pomiary oraz tropikalny świat roślinny w szklarniach w Wiedniu. Prowadził studia geologiczne i meteorologiczne w Alpach. Badania jego doprowadziły do powstania pisma Versuche über die gereizte Muskel- und Nervenfaser (2 tomy, 1797–99), podczas pisania której prowadził eksperymenty, nie zawsze bezpieczne, na własnym ciele.

W maju 1798 r. przybył do Paryża i został przyjęty do Institut de France , gdzie zaczął nowe prace eksperymentalne, które ukończył później jego przyjaciel i współpracownik Joseph Louis Gay-Lussac.

Z nowym przyjacielem Aimé Bonplandem wyruszył 5 czerwca 1799 na pokładzie fregaty "Pizarro" do Ameryki. Jeszcze przed opuszczeniem Hiszpanii stworzył jej profil barometryczny, pierwszy tego rodzaju i uznał kraj jako "płaskowyż", co dotąd było nieznanym fenomenem. Tym sposobem założył orometrię jako naukę indukcyjną.

Przepłynięcie Atlantyku przebiegło bezproblemowo. Alexander von Humboldt zabrał ze sobą około 50 różnych instrumentów m.in. sekstans, kwadrant, teleskop, różne lornetki, chronometr morski, eudiometr, aerometr, deszczomierz, elektroskop, higrometr, barometr i termometr. Już w czasie krótkiego postoju na Teneryfie Humboldt i Bonpland badali tamtejszą roślinność szczytu Pico del Teide i uporządkowali ją w zależności od profilu wysokości, co dokonywał w czasie całej podróży. W trzecim rozdziale Podróży na Wyspy Kanaryjskie (1799) opisał trudności związane z pomiarami wysokości szczytu.

16 lipca 1799 r. podróżnicy przybyli do miasta Cumaná w Wenezueli bez ustalonego planu dalszej podróży. Tam Humboldt obserwował w nocy z 11 na 12 listopada 1799 rój meteorytów (Leonidy). Jego opis stał się później podstawą twierdzenia, że zjawisko to jest cykliczne. Z miasta Cumaná badacze udali się do Caracas. W lutym 1800 r. wyruszył z Caracas w kierunku rzeki Apure i nią do koryta rzeki Orinoko, którą udał się w kierunku południowym tak daleko jak to było możliwe. Potem ją opuścił i dalej płynął rzeką Río Atabapo do Rio Negro, dopływu Amazonki. Żeglował w pirodze długiej na 13 metrów i szerokiej na metr. Przebył nią 2.250 km (30.03-10.06.1800).

Żeglując Rio Negro dopłynął do rzeki Rio Casiquiare i wbrew dotychczasowym mniemaniom, że nie istnieje nigdzie na ziemi połączenie między dużymi dorzeczami, wykazał, że takowe istnieje między Orinoko i Amazonką. 20 maja 1800 r. dotarł do miejsca, gdzie Orinoko rozwidla się na dwa ramiona, przez co udowodnił jej podział, co było najważniejszym celem badań tej ekspedycji. 23 lipca 1800 przybył do Barcelony w Wenezueli.

W listopadzie przeniósł się na Kubę, gdzie prowadził przede wszystkim studia ekonomiczne. W marcu 1801 r. osiągnął miasto Cartagena de Indias w Kolumbii. Na wiadomość o ekspedycji francuskiej, kierowanej przez kapitana Nicolasa Baudina (1754–1803), udał się do Peru, aby tam do niej dołączyć. Po drodze sforsował rzekę Magdalena (hiszp. Río Magdalena), zbadał okolice Bogoty, dwa miesiące spędził w Quito w Ekwadorze, gdzie dotarł w styczniu 1802 i dowiedział się, że Baudin obrał marszrutę ze strony wschodniej, a więc jego droga do Peru była omyłką. Przez pół roku Humboldt z Bonplandem badali okolicę i wulkany wokół Quito. Potem skierowali się na południe, 23 czerwca 1802 wspinali się na szczyt Chimborazo (6 263,47 m n.p.m) w Andach, który wprawdzie nie osiągnęli i 500 m przed szczytem wycofali się, ale i tak ustalili wówczas światowy rekord alpinistyczny. Następnie podążali szlakiem ruin kultury Inków, zeszli w obszar rzeki Marañón, która do lat 50-tych XX wieku uważana była za rzekę źródłową Amazonki i ostatecznie 2 września 1802 przybyli do nadbrzeżnego miasta Trujillo w Peru. 23 października 1802 dotarli do Limy, po czym 5 grudnia żeglowali, z przerwą w Guayaquil (właściwie Santiago de Guayaquil w zachodnim Ekwadorze), do Acapulco de Juárez w Meksyku. W kwietniu 1803 dotarli do stolicy Meksyku. Dziewięć miesięcy pracował w tamtejszych archiwach i opracowywał wyniki podróży, które zawarł w eseju Essai politique sur le royaume de la Nouvelle Espagne . Następnie udali się ponownie na Kubę, aby dokończyć tam przerwane badania. W marcu i kwietniu 1804 przebywali przez 6 tygodni w Hawanie, po czym popłynęli do Stanów Zjednoczonych Ameryki, aby porównać właśnie opuszczone kolonie z tymi, które stały się autonomicznym państwem. W Stanach, gdzie przebywał przez 6 tygodni, trzy tygodnie był gościem prezydenta Thomasa Jeffersona (1743–1826) w Waszyngtonie i Filadelfii.

Pobyt w Berlinie i Paryżu

3 sierpnia 1804 r. Alexander von Humboldt zszedł w Bordeaux znowu na europejską ziemię. Ponownie podjął pracę w Paryżu w Institut de France , informował o swojej podróży, kontynuował eksperymenty z Gay-Lussaciem, z którym 11 marca 1805 r. wyjechał do Rzymu, gdzie spotkał swojego brata Wilhelma. Z Rzymu podróżował razem z Leopoldem von Buchem (1774–1853) do Neapolu, gdzie razem obserwowali wybuchy Wezuwiusza. Po dziewięcioletniej nieobecności przybył w listopadzie 1805 r. do Berlina, gdzie został wkrótce bardzo aktywnym członkiem Pruskiej Akademii Nauk i mianowany doradcą króla w kwestiach sztuki i nauki z roczną pensją 2.500 talarów, która później została podniesiona do 5.000. Humboldt popadł w długi gdyż podróż do Ameryki w całości sfinansował z własnych środków oraz zatrudnił współpracowników do wydania swojego epokowego dzieła podróżniczego, którzy wykonali m.in. 1.425 rycin. Resztę jego długu w wysokości 1.300 talarów pokrył dopiero po jego śmierci Fryderyk Wilhelm IV (1795–1861).

W Berlinie podczas francuskiej okupacji, został po pokoju w Tylży w listopadzie 1807 r. razem z księciem Wilhelmem, bratem króla wysłany do Paryża w celach dyplomatycznych. We wrześniu 1808 r. otrzymał tam urlop, aby mógł opublikować swoje dzieło podróżnicze. Jednak towarzyszył okazjonalnie królowi w podróżach do Londynu w czerwcu 1814, na kongresie w Akwizgranie w 1918 r. i kongresie w Weronie, a potem od września do grudnia 1822 roku w podróży przez Włochy. Po 19 latach , w kwietniu 1827 r., został ostatecznie ponownie wezwany do Berlina, ponieważ król chciał z jego pomocą doprowadzić do rozkwitu naukowe i kulturalne życie pruskiej stolicy. Chociaż Humboldt odrzucił wcześniejsze wysokie urzędy takie jak stanowisko ministra kultury i oświaty (1810), czy pruskiego posła w Paryżu (1815) to teraz propozycję przyjął i wrócił do Berlina. Rozpoczęte przez niego wykłady na uniwersytecie w Berlinie dotyczące bardzo szeroko rozumianej geografii cieszyły się wielkim powodzeniem, że wkrótce je kontynuował w budynku Akademii Śpiewaczej mieszczącej 1.000 słuchaczy jako wolne wykłady. Wśród jego słuchaczy był zarówno król, jak i rzemieślnik, a także udział brały kobiety. Podobny sukces Humboldt odniósł jako organizator i prezydent 7 kongresu Towarzystwa Przyrodników i Lekarzy (niem. Gesellschaft deutscher Naturforscher und Ärzte ), który miał miejsce od 18 do 24 września 1928 r. w Berlinie. W tym samym roku wspierał jako "intelektualny fundator" Carla Rittera (1779–1859), założyciela wkrótce wysoko cenionego Berlińskiego Towarzystwa Geograficznego (niem. Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin). Szczególną uwagę poświęcił również Pruskiej Akademii Nauk przyczyniając się do jej reformowania i proponowania osób, które powinny zostać jej członkami.

Ekspedycja do Rosji w 1829

Tuż po zakończeniu podróży do Ameryki planował daremnie kolejną do Kanady, Indii, Himalajów i Tybetu oraz do Rosji. Dzięki rosyjskiemu ministrowi finansów Georgowi Cancrinowi (1774–1845) otrzymał zaproszenie od cara do odbycia podróży do Rosji i Syberii, którą rozpoczął 12 kwietnia 1829 r. w towarzystwie biologa Christiana Gottfrieda Ehrenberga (1795–1876) oraz chemika i mineraloga Gustava Rose (1798–1873). Przebył 15.000 km przez Petersburg, Moskwę do Uralu, dalej do chińskiej granicy wzdłuż Ałtaju i nad Morze Kaspijskie i dotarł do tamtejszej wioski niemieckich kolonistów. Stamtąd wrócił do Moskwy i Petersburga. Jej wyniki ograniczyły się do nauk przyrodniczych tj. górnictwa, geologii, geofizyki i klimatologii. Ponieważ musiał milczeć na temat tamtejszych stosunków społecznych, ograniczył swoje publikacje do powyższych tematów. 28 grudnia 1829 r. przybył znowu do Berlina.

Lata 1830–1859

Między latami 1830–1848 r. Humboldt przebywał 8 razy w Paryżu, każdorazowo w misjach dyplomatycznych, które łączył ze swoimi celami naukowymi. Do tego doszły liczne podróże, w których był towarzyszem króla. W 1835 r. zmarł jego brat, a w 1840 r. król Fryderyk Wilhelm III (1770–1840). Jego następca, Fryderyk Wilhelm IV, równie przyjaźnie traktował Humboldta. W czasie rewolucji w 1848 r. negocjował z królem. W marcu tegoż roku brał udział w pogrzebie 183 ofiar cywilnych zastrzelonych podczas protestów przez żandarmerię, wstąpił do związku Freier Handwerkerverein , brał udział w zgromadzeniach i wyborach, protestował publicznie przeciw amerykańskiemu przetłumaczeniu jego eseju o Kubie, ponieważ ważne informacje o niewolnictwie zostały w nim celowo pominięte. Postępowanie Humboldta spowodowało, że jego korespondencja objęta została policyjnym nadzorem.

W Berlinie nie łączyło go z nikim takie braterstwo jak w Paryżu z Gay-Lussaciem i Bonplandem (dopiero po podróży), nie zyskał takiej popularności jak tam. Jednak nie brakowało mu tu kontaktów m.in. z przyjacielem Karlem Augustem Varnhagenem von Ense (1785–1858), który pomagał wygładzić jego niemieckie pisma. Oczywiście miał także kontakt z berlińskimi artystami Christianem Danielem Rauchem (1777–1857), Johannem Gottfriedem Schadowem (1764–1850), Karlem Friedrichem Schinkelem (1781–1841), Wilhelmem von Kaulbachem (1805–1874), jak również z członkami Akademii Nauk. Jego renoma jako "księcia nauk", który rozsławił Pruską Akademię Nauk, zapewniła mu, wbrew wielu sprzeciwów, kulturalne wpływy w Berlinie i daleko poza nim. Prowadził budowy naukowych instytucji np. obserwatoriów astronomicznych w Berlinie i Królewcu, przeforsował zgodę na habilitację Żydów i ich przyjmowanie do Akademii Nauk, protestował u ministra spraw wewnętrznych przeciw przepisom dyskryminującym Żydów, opowiadał się za pruską ustawą antyniewolniczą, wspierał artystów, uczonych i pozostawione przez nich rodziny. Krótko mówiąc, w Paryżu był niemieckim tajnym posłem, a w Berlinie niemieckim ministren kultury bez urzędu, który ostatecznie w gazetach musiał prosić o zahamowanie nadmiaru przychodzących do niego listów, których otrzymywał ok. 3.000 rocznie i na 2.000 odpowiadał ręcznie.

Alexander von Humboldt zmarł 6 maja 1859 r. w Berlinie, a nabożeństwo pogrzebowe odbyło się cztery dni później w berlińskiej katedrze ewangelickiej Berliner Dom . Według informacji jemu współczesnych na miejsce pochówku do rodzinnego grobu w parku przed pałacem Tegel odprowadzała go ilość żałobników porównywalna jedynie z pogrzebem poległych w marcu 1848. Mowę pamiątkową w Akademii Nauk wygłosił filolog August Boeckh (1785–1867).

Badania naukowe i pisma Humboldta

Oprócz wszystkich tych zajęć i specjalistycznych studiów z różnych obszarów nauki Humboldt pracował nad swoim dziełem Kosmos , które ukazało się w pięciu tomach w latach 1844–1862. Praca ta stała się epokowym bestselerem i wydana został w nakładzie 87.000 egzemplarzy. Wprowadził przełomowe metody w interpretacji wartości statystycznych m.in. w orometrii (średnie wysokości), klimatologii (izolinia), w gospodarce narodowej (stan metali szlachetnych na świecie). Prowadził eksperymenty fizjologiczne na własnym ciele.

Już w piśmie Florae Fribergensis specimen (1793) rozwinął hipotezy swojej późniejszej geografii roślinnej i eksperymentalne podstawy "chemii fizjologicznej" roślin. Badania te później zaniechał, ale stał się w okresie industrializacji ojcem nawozów mineralnych dzięki przesłaniu z Peru do Europy guana wraz ze sposobem jego zastosowania i z prośbą o jego analizę chemiczną i wypróbowanie. Do jego opisu trucizny do strzał, kurary i jej fizjologicznych badań sięgnęła dopiero medycyna w naszych czasach. Prowadził także badania związane z przewodzeniem prądu i odkrył, że ciała wilgotne łatwiej go przewodzą niż suche. Jego prace o elektryczności zwierzęcej należące do "ogólnej fizjologii porównawczej" obejmowały ponad 4.000 różnorodnych eksperymentów. Próbował ponadto stworzyć aparat do oddychania i lampę górniczą, jak również w paryskich eksperymentach (1799) rozwój zapałek. Razem z Gay-Lussaciem zajmował się chemią gazów oraz powietrza.

Przez określenie ponad 1000 astronomicznych lokalizacji miejscowości i pomiarów wysokości skorygował obraz Ameryki tropikalnej, narysował pierwszy profil wysokościowy całej Hiszpanii i Meksyku. Pomimo utraty 1/3 zbiorów w wyniku zatonięcia statku wzbogacił razem z Bonplandem botanikę o 3.600 nowych, nieznanych dotychczas gatunków. Jako najważniejsze osiągnięcie jego podróży wymieniał odkrycie spadku intensywności siły magnetycznej wraz z oddalaniem się od bieguna magnetycznego w kierunku równika magnetycznego. Z jego inicjatywy powstały stacje geomagnetyczne i meteorologiczne dzięki czemu stał się inicjatorem badań geofizycznych.

Działał także jako geolog, oceanograf, etnolog i klimatolog. Spostrzeżenia związane ze związkiem roślin i klimatu zawarł w pismach Ideen zu einer Physiognomik der Gewächse (1806), Ideen zu einer Geographie der Pflanzen (1807) i Prolegomena de distributione geographica plantarum (1817), którymi zapoczątkował geografię roślin. Badał wegetację w jej ekologicznych warunkach, ich rozpowszechnieniu, przedstawił las tropikalny, step i zmianę roślinności wraz ze wzrostem wysokości w górach tropikalnych. Według Augusta Grisebacha (1814–1879) jeszcze dwie generacje później geografia roślin Humboldta odgrywała decydującą inspirację dla młodych pokoleń naukowców.

Dzieła (wybór)

  • Florae Fribergensis Specimen Plantas Cryptogamicas Praesertim Subterraneas Exhibens. Edidit Fredericus Alexander ab Humboldt. Accedunt Aphorismi Ex Doctrina Physiologiae Chemicae Plantarum ... Cum Tabulis Aeneis , 1793.
  • Friedrich Alexander von Humboldt's Königl. Preussischen Oberbergmeisters ... Aphorismen aus der chemischen Physiologie der Pflanzen , 1794.
  • Versuche über die gereizten Muskel- und Nervenfaser : nebst Vermuthungen über den chemischen Process des Lebens in der Thier- und Pflanzenwelt , 2 tomy, 1797.
  • Beweis, dass ein beständiger Galvanismus den Lebensprocess in dem Thierreich begleite : nebst neuen Versuchen und Bemerkungen über den Galvanismus , 1798.
  • Einleitung über einige Gegenstände der Pflanzenphysiologie , 1798.
  • Versuche über die chemische Zerlegung des Luftkreises und über einige andere Gegenstände der Naturlehre , 1799.
  • Relation historique du voyage aux régions équinoxiales du nouveau continent, fait en 1799, 1800, 1801, 1802, 1803 et 1804 , Paris, 1805-1829.
  • Recueil d'observations de zoologie et d'anatomie comparée, faites dans l'océan Atlantique, dans l'intérieur du Nouveau Continent et dans la Mer du Sud, pendant les années 1799, 1800, 1801, 1802 et 1803 , Paris : Levrault, Schoell, 1805.
  • Plantes éxquinoxiales, recueillies au Mexique ... Cuba ... Caracas ... Cumana ... Barcelonne ... Andes ... nouvelle-Grenade ... Perou ... Rio Negro ... Orénoque ... Amazones , Paris : Levrault, 1805.
  • Ideen zu einer Physiognomik der Gewächse , Tübingen : Cotta, 1806.
  • Ueber die Urvölker von Amerika, und die Denkmähler welche von ihnen übrig geblieben sind , 1806.
  • Podróz Pana Alexandra Humboldt, Królewsko-Pruskiego konsyliarza górniczego, w koło ziemi, a mianowicie po Ameryce Południowey : Z niemieckego je̜zyka przełożona ; Z (4) Kopersztychami , 2 tomy, w Wrocławiu : Korn, 1809.
  • Versuch über den politischen Zustand des Königreichs Neu-Spanien , Tübigen : Cotta, 1810.
  • Sur les que lo̕n abserve dans la distribution des formes vegetales , Paris, 1816.
  • Essai géognostique sur le gisement des roches dans les deux hémisphères , Paris : F. G. Levrault, 1823.
  • Ansichten der Pflanzen-Geographie des Herrn Alexander von Humboldt , Berlin : Nortmann, 1827.
  • Rede, gehalten bei der Eröffnung der Versammlung deutscher Naturforscher und Ärzte in Berlin, am 18. September 1828 , Berlin : Königl. Akademie der Wissenschaft, 1828.
  • Über die Haupt-Ursachen der Temperatur-Verschiedenheit auf dem Erdkörper : gelesen in der Akademie der Wissenschaften zu Berlin am 3. Juli 1827 , Berlin: 1830.
  • Sur les Gymnotes et autres poissons électrique , 1830.
  • Fragmens de géologie et de climatologie asiatiques , Paris : Gide, 1831.
  • Reise nach dem Ural, dem Altai und dem Kaspischen Meere : auf Befehl Sr. Majestät des Kaisers von Russland im Jahre 1829 ausgeführt von A. von Humboldt, G. Ehrenberg und G. Rose , Berlin : Sander, 1837-1842Inhaltsverzeichnis / Zusammenfassung.
  • Observations géognostiques et physiques sur les volcans du plateau de Quito , Paris, 1839.
  • Kosmos , 5 tomów, Stuttgart : Cotta, 1845–1862.

Literatura

  • Hanno Beck: Alexander von Humboldt. 2 tomy, Wiesbaden 1959–1961.
  • Karl Bruhns: Alexander von Humboldt. Eine wissenschaftliche Biographie , 3 tomy, Leipzig 1872.
  • Alfred Dove: „Humboldt, Alexander von”, w: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 13, Duncker & Humblot, Leipzig 1881, s. 358–383, online.
  • Ernst Plewe: „Humboldt, Alexander”, w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 10, Duncker & Humblot, Berlin 1974, s. 33–43, online.

Linki

Przypisy

  1. Bernd-Ulrich Hergemöller: Alexander von Humboldt in Mann für Mann. Ein Biographisches Lexikon , Frankfurt am Main 2001.