Albert Speer

Berthold Konrad Hermann Albert Speer (ur. 19 marca 1905 w Mannheim; zm. 1 września 1981 w Londynie) – niemiecki architekt, wpływowy polityk w okresie reżimu nazistowskiego, od 1942 minister ds. uzbrojenia i amunicji. W procesie norymberskim zbrodniarzy wojennych skazano go na 20 lat pozbawienia wolności. W więzieniu jako jedyny ze skazanych napisał Wspomnienia, które pokazują jego relacje z Hitlerem i ówczesne czasy.

Albert Speer, 1933. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Albert Friedrich (1863–1947), 1890 architekt w Mannheim, od 1918 w Heidelbergu, syn Bertholda, architekta w Dortmundzie;
• Matka: Mathilde (zm. 1952), córka Hermanna Hommela (ur. 1847, producent narzędzi w Moguncji) i Mathilde Schaefer;
• Bracia: Hermann (ur. 1902), Ernst (1906–42/43, zaginął na wojnie pod Stalingradem);
• Żona: od 1928 Margarete Weber (1905–87/88) z Heidelbergu;
• Dzieci: 4 synów i 2 córki.

Życiorys

Albert Speer pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej. Zarówno jego ojciec Albert Friedrich Speer, jak również dziadek Berthold Speer byli architektami. Ojciec matki Hermanna Hommel był właścicielem fabryki narzędzi w Moguncji. W rodzinnym mieście Mannheim uczęszczał między 1911 a 1918 rokiem do szkoły prywatnej, potem do podstawowej szkoły publicznej i ostatecznie do obecnego Gimnazjum im. Lessinga. Po przeprowadzeniu się rodziny do Heidelbergu uczył się w tamtejszej Wyższej Szkole Realnej, obecne Gimnazjum im. Helmholtza, gdzie w 1923 roku zdał maturę. Zgodnie z wolą ojca od 1923 roku studiował architekturę na uniwersytecie w Karlsruhe, a od wiosny 1924 do lata 1925 w Wyższej Szkole Technicznej w Monachium. Od jesieni 1925 roku kontynuował studia w Wyższej Szkole Technicznej w Berlinie u Heinricha Tessenowa (1876–1950), od którego przejął monumentalny styl architektury, operując oszczędnymi środkami i podkreślając pionowe linie. Po egzaminie dyplomowym w 1927 roku został asystentem Tessenowa. Albert Speer podziwiał Adolfa Hitlera, po którego wystąpieniu w grudniu 1930 wstąpił 1 marca 1931 roku do NSDAP. Zgodnie z mieszczańskimi wyobrażeniami domu rodzinnego, Speer otworzył w 1931 roku biuro architektoniczne w Mannheim i od 1932 wykonywał także prace na zlecenie NSDAP, które otrzymywał za pośrednictwem Karla Hanke (1903–45), osobistego adiutanta szefa propagandy Rzeszy Josepha Goebbelsa. Nie stawiały one wielkich wymagań jego wiedzy architektonicznej, dawały natomiast możliwość wykazania się talentem organizacyjnym i pokazania się. Umiejętnie projektował kulisy masowych imprez NSDAP, od 1933 roku budynki (Zeppelintribüne w Norymberdze, 1933–39), flagi i oświetlenie podczas święta pierwszomajowego NSDAP i zjazdu partyjnego w Norymberdze. Choreografie Speera przypadły szczególnie do gustu Hitlerowi i Goebbelsowi. Wkrótce też Speer należał do ścisłego otoczenia „Führera“ i wykorzystał tę okazję do zdobycia władzy, co z nawiązką zrekompensowało mu brak poparcia w NSDAP. Osobisty związek z Hitlerem stał się siłą napędową kariery Speera w Trzeciej Rzeszy. W uznaniu jego ważnej roli w choreografiach propagandowych otrzymał w 1933 roku nominację na „kierownika biura NSDAP do spraw artystycznego opracowania wielkich wydarzeń”. Od 1934 roku kierował organizacją „Amt für Schönheit der Arbeit” w ramach „Deutsche Arbeitsfront” (DAF lub „Niemiecki Front Pracy”), do zadań której należało upiększanie, poprawa warunków i bezpieczeństwa w miejscach pracy.

Po mianowaniu na kanclerza Rzeszy, Adolf Hitler planował przebudowę Berlina jako wyraz ambicji władzy dyktatury narodowosocjalistycznej. Początkowo to zadanie otrzymał preferowany architekt Hitlera Paul Ludwig Troost (1878–1934), a po jego śmierci Albert Speer. W 1937 roku został generalnym inspektorem budowlanym stolicy Rzeszy (Generalbauinspektor für die Reichshauptstadt), w randze sekretarza państwa. Zachowane plany i szkice budowlane do rozbudowy Berlina na Welthauptstadt „Germania“, które wspólnie przygotowywali Hitler i Speer, są monstrualne, pod pewnymi względami odzwierciedlają totalitarny styl architektoniczny tamtych czasów. Tylko nieliczne budynki realizowane przez Speera zachowały się, wśród nich kilka budowli na zjazd NSDAP w Norymberdze, między innymi Zeppelintribüne. Nowa Kancelaria Rzeszy, którą budował od 1937 roku została całkowicie zniszczona. W 1937 roku zaprojektował też pawilon niemiecki na wystawę światową w Paryżu.

Trybuna główna (Zeppelintribüne) na Zeppelinfeld w Norymberdze. Źródło: Wikimedia Commons

Złota Sala (Goldener-Saal) wewnątrz trybuny głównej w Norymberdze. Źródło: Wikimedia Commons

Albert Speer aktywnie uczestniczył w zbrodniach reżimu nazistowskiego, między innymi w wypędzeniu Żydów z Berlina i w wyzyskiwaniu przymusowych robotników. Słyszał osławione przemówienie Heinricha Himmlera podczas zjazdu gauleiterów w Poznaniu 4 i 6 października 1943 roku, w którym Himmler wyjawił praktykę masowej eksterminacji Żydów.

Do historii Speer przeszedł też jako szef produkcji zbrojeniowej w II wojnie światowej. Kiedy w lutym 1942 roku zginął w katastrofie lotniczej minister zbrojeń i amunicji Fritz Todt (1891–1942), Hitler mianował Speera jego następcą. Albert Speer z uwzględnieniem przemysłowców zorganizował efektywną produkcję zbrojeniową, a od końca 1942 roku kierowane przez niego ministerstwo uzbrojenia i produkcji wojennej stało się centrum planowania i zarządzania produkcją zbrojeniową w niemieckim obszarze władzy. W dużej mierze do sukcesu Speera przyczyniło się wykorzystywanie robotników przymusowych, w tym fachowców z obozów koncentracyjnych czy gett żydowskich. Od 1942 roku współpracował z Himmlerem i finansował rozbudowę obozu koncentracyjnego w Auschwitz, który dostarczał wielu robotników i stał się jednocześnie jednym z ośrodków „Endlösung der Judenfrage” (ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej). Speer dostarczał materiałów do budowy obozów zagłady, znał ich plany, włącznie z powstającymi w nich krematoriami. Olbrzymie ilości amunicji produkowano w getcie żydowskim w Łodzi. W momencie wyzwolenia Łodzi przez Armię Czerwoną 19 stycznia 1945 roku żyło tam ponad 60.000 Żydów. Praktycznie przy każdym większym zakładzie produkcyjnym znajdował się obóz pracy. Z 700.000 przymusowych robotników zażądanych przez Speera w 1942 roku liczba ta wzrosła w 1943 do 3 i pół miliona, a w 1944 do siedmiu milionów. Wynikało to z notatki z kwietnia 1942 roku, w której Albert Speer stwierdził, że wojna musi być wygrana do października, albo nigdy nie zostanie wygrana. Więcej fachowców i mniej biurokracji były środkami, które nawet podczas wzmożonych nalotów sił alianckich pozwoliły w 1943/44 znacznie podnieść produkcję, przez co Speer przyczynił się do przedłużenia wojny. Po wojnie mówiono w nawiązaniu do „cudu gospodarczego” Ludwiga Erhardta o „niemieckim cudzie zbrojeniowym” Speera. U schyłku wojny Albert Speer w wielu przypadkach pokrzyżował politykę spalonej ziemi Hitlera, co sprawiło, że tzw. „rozkaz Nerona” (niem. Nerobefehl) Adolfa Hitlera z 19 marca 1945, nakazujący zniszczenie w Niemczech wszystkiego, „co mógłby przeciwnik wykorzystać do kontynuowania walki”, stał się nieskuteczny.

25 maja 1945 roku oddziały brytyjskie aresztowały Alberta Speera, którego Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze w 1946 roku skazał z powodu zbrodni przeciwko ludzkości na 20 lat pozbawienia wolności. Karę odbywał do 1966 roku w międzynarodowym więzieniu wojskowym w Berlinie-Spandau. W czasie procesu norymberskiego jako jedyny przyjął odpowiedzialność powszechną za zbrodnie reżimu, ale odrzucił zarzut osobistej winy. W więzieniu napisał Wspomnienia, w których wiele miejsca poświęcił relacjom z Hitlerem oraz w jakim stopniu był psychicznie uzależniony od dyktatora. Przy opracowaniu tej pracy do publikacji pomagali mu Joachim Fest i Wolf Jobst Siedler. Książkę przetłumaczono na 18 języków i stała się bestselerem światowym. Ponieważ nie ma innych pamiętników czołowych postaci Trzeciej Rzeszy, Wspomnienia i Dzienniki ze Spandau, będące kontynuacją i uzupełnieniem pamiętnika, mają doniosłe znaczenie jako źródło wiedzy o ówczesnym okresie.

W Wspomnieniach i Dziennikach ze Spandau Albert Speer wykreował siebie na „dobrego nazistę”, co znalazło poklask niemieckiego pokolenia okresu wojennego. Również autorzy licznych biografii Speera bazowali na jego Wspomnieniach, upiększających wizerunek nazistowskiego zbrodniarza. Dopiero Magnus Brechtken w Albert Speer. Eine deutsche Karriere (Albert Speer. Pewna kariera niemiecka) podjął próbę odidealizowania bliskiego współpracownika Hitlera. Po okresie dziesięcioletnich badań Brechtken odkrył wiele materiałów, które nigdy dotychczas nie były brane pod uwagę, a które dotyczyły całej działalności Speera od lat trzydziestych do zakończenia wojny, w tym również wykupywania i przejmowania przez Speera majątków pożydowskich w ramach akcji „aryzacji” (niem. „Arisierung”) mienia żydowskiego. Brechtken w swojej pracy wykazał, że Speer w wielu  wypowiedziach kłamał. Udokumentował ścisłą współpracę Speera z Himmlerem odpowiedzialnym za eksterminację Żydów w Europie oraz zdementował pogłoskę, która pojawiła się o rzekomym planowanym przez Speera zamachu na Hitlera u schyłku wojny. W procesie norymberskim ZSRR domagał się kary śmierci dla Speera, ale uratowała go przed tym intensywna współpraca przed procesem z Amerykanami, którym przekazał wiele informacji o niemieckiej obronie powietrznej. Albert Speer zręcznie wykorzystał swoją wiedzę, zdystansował się wobec Goebbelsa i powieszonego Fritza Sauckela, który dostarczał mu przymusowych robotników, co uratowało mu życie. Na rzecz Speera korzystnie działała niewiedza oskarżycieli, którzy nie znali wielu dokumentów, które odnaleziono dopiero po latach. W czasie pobytu w więzieniu w Spandau Albert Speer cały czas utrzymywał kontakt ze znajomymi, rodziną, a nawet zarządzał swoim majątkiem, w czym pomagał mu były jego współpracownik Rudolf Wolters, który przemycał różne dokumenty do i z więzienia.

Po zwolnieniu z więzienia Albert Speer próbował bezskutecznie podjąć pracę w zawodzie architekta. W tym okresie przeważnie mieszkał w heidelberskiej willi, którą ojciec zbudował w 1905 roku. Utrzymywał się z wydawanych książek i wywiadów. Stał się gwiazdą medialną, gdyż wielu publicystów, zajmujących się niemieckim okresem narodowosocjalistycznym, szukało „dobrego nazisty”. W latach 70-tych odkryło Speera BBC jako wyśmienitego światka naocznego okresu nazistowskiego, który może doskonale przybliżyć angielskiemu widzowi i słuchaczowi wydarzenia owych lat. Zapytany w jednym z wywiadów udzielanych dla BBC: „Co zmieniłby w swoim życiu, gdyby miał taką możliwość?” – Speer odpowiedział – „Zrobiłbym wszystko tak samo”.

Innym źródłem dochodów Speera była potajemna sprzedaż dzieł z kolekcji zrabowanej w okresie nazizmu, które kupował od 1938 roku od Karla Haberstocka. Wśród obrazów, które posiadał Speer było 6 prac Arnolda Böcklina i Pejzaż włoski Jakoba Philippa Hackerta. Za publikację Wspomnień w dzienniku Die Welt otrzymał 600.000 marek.

Albert Speer zmarł w wyniku udaru mózgu 1 września 1981 w pokoju hotelowym w Londynie po udzielonym wywiadzie dla BBC. Pochowano go na cmentarzu Bergfriedhof w Heidelbergu.

Dzieła (wybór)

• Wspomnienia (tyt. oryg. Erinnerungen, 1969), pol. wyd. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1973; przeł. Marek Fijałkowski.
• Dzienniki ze Spandau (tyt. oryg. Spandauer Tagebücher, 1975), pol. wyd. Warszawa : Wydawnictwo Magnum 2010; przeł. Lech Czyżewski.
• Der Sklavenstaat. Meine Auseinandersetzung mit der SS. Ullstein, Berlin 1981, ISBN 978-3-421-06059-4.

Literatura

• Joachim Fest: Speer : biografia, Kraków : Universitas 2001.
• Golo Mann: Architekt diabła : "Wspomnienia" Alberta Speera, w: Zdanie : publikacja Klubu Twórców i Działaczy Kultury "Kuźnica", 1996, [nr] 4/5, s. 20-23.
• Dan Van Der Vat: Albert Speer : życie i kłamstwa, Warszawa : Philip Wilson, 1997.
• Martin Kitchen: Speer : architekt śmierci, Warszawa : Prószyński i S-ka - Prószyński Media 2017; przeł. Sebastian Szymański.
• Siegfried Egel: 'Erkenntnisse' von Albert Speer, w: Historische Tatsachen Nr. 87, online.
• Magnus Brechtken: Albert Speer. Eine deutsche Karriere, München 2017, ISBN: 978-3-8275-0040-3.

Linki

• Ralf Kauper: “Albert Speer als Nationalsozialist und Erinnerungskonstrukteur”, w: Westfalenlob ,online.