Adolph Knigge

Baron Adolph Franz Friedrich Ludwig Knigge (ur. 16 października 1752 w Bredenbeck koło Hanoweru, zm. 6 maja 1796 w Bremie) – niemiecki pisarz w okresie oświecenia. Od 1780 do 1784 był czołowym członkiem Zakonu Iluminatów. Znany stał się przede wszystkim jako autor pisma Über den Umgang mit Menschen (pol. wyd. O obchodzeniu się z ludźmi). Dziś jego nazwisko w Niemczech często jest, choć błędnie, kojarzone z regułami savoir-vivre'u i przewodnikami po etykiecie, które nie mają nic wspólnego z raczej socjologicznie zorientowaną pracą Knigge w duchu oświecenia. Knigge był także autorem licznych sztuk teatralnych, satyr i współpracownikiem kilku czasopism. (wyznanie luterańskie)

Adolph Knigge
Adolph Knigge.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Philipp (1723–66), pan na Bredenbeck i Pattensen, starosta hanowerski, syn starosty Adama i Anny Juliane von Hattorf;
  • Matka: Louise Wilhelmine (1730–63), córka barona Friedricha Knigge, pana na Thale i Amalie Elisabeth von Liebenroth;
  • Żona: od 1773 Henriette (1749–1808), córka Reinharda von Baumbach, pana na Nentershausen i Louise Christine von Boineburg zwanej Hohenstein;
  • Córka: Philippine (1775–1841), autorka książki Versuch einer Logik für Frauenzimmer (1789).

Biografia

Adolph Knigge urodził się 16 października 1752 w Bredenbeck. Jego wychowaniem zajmowali się między innymi bracia Johann Adolf i Johann Heinrich Schlegel. Matkę utracił, gdy miał 11 lat, a ojca w wieku 14 lat. Jako sierota odziedziczył długi w wysokości 130.000 talarów. Wierzyciele wzięli jego majątek w zarząd i przyznali mu roczną rentę w wysokości 500 talarów.

W latach 1769–1772 studiował prawo w Getyndze, gdzie należał do loży wolnomularskiej Gustav-Loge im unzertrennlichen Concordienorden.

W 1771 został dworzaninem i asesorem w kamerze wojny i domen u landgrafa Hesji-Kassel Fryderyka II Heskiego w Kassel, ale urząd objął po ukończeniu studiów w 1772 roku. W Kassel zajmował się przede wszystkim kwestiami gospodarczymi. Po ślubie z Henriette (1749–1808) – w wyniku intryg – opuścił w 1776 dwór, aby z żoną i córką zamieszkać w dobrach teściowej w Nentershausen koło Bebra. Tam prowadził intensywne studia gospodarcze i podróżował do Palatynatu, Alzacji, Lotaryngii i Saksonii.

W 1777 otrzymał tytuł weimarskiego szambelana. W tym samym roku został szambelanem i dyrektorem na dworze późniejszego elektora Hesji-Kassel Wilhelma I w Hanau. Wysokie długi i ponowne intrygi zmusiły go już po trzech latach do potajemnego opuszczenia dworu i zamieszkania we Frankfurcie nad Menem. W okresie frankfurckim (1780–83) i heidelberskim (1783–87) utrzymywał kontakt z Zakonem Iluminatów Adama Weishaupta. Adolph Knigge, już w domu rodzinnym i Getyndze zetknął się z wolnomularstwem, w Kassel był członkiem zakonu Strikte Observanz, gdzie został przyjęty pod imieniem „Philo” i miał go zreorganizować; jednak już po czterech latach (1784) wystąpił z zakonu, kiedy stwierdził jego rozpad i upadek. Finansowe uwarunkowania zmusiły go ostatecznie do powrotu do Hanoweru, gdzie pozostał do 1790 roku, aby ratować rodzinny spadek. Na ten czas przypada początek jego znajomości z pedagogami Ernstem Christianem Trappem i Johannem Heinrichem Campe, kontakt z Karlem Friedrichem Bahrdtem i Związkiem Niemieckim, jak również początek konfliktu z hanowerski lekarzem Johannem Georgiem Zimmermannem i wydawcą antyrewolucyjnego „Wiener Journal“ Leopolda Aloisa Hoffmanna. W 1790 otrzymał posadę hanowerskiego urzędnika państwowego jako Landdrost, Oberhauptmann (starosta) i Scholarch (urzędnik sprawujący nadzór nad oświatą) w Księstwie Bremy, którą objął w 1791, będąc już ciężko chorym. Poza tym angażował się w życie kulturalne miasta i wspierał tamtejszy teatr amatorski.

Od 1795 chorował na kamicę żółciową. Adolph Knigge zmarł 6 maja 1796 w Bremie.

O obchodzeniu się z ludźmi

Pisma Adolpha Knigge zakorzenione są w myśli oświecenia. Znana stała się przede wszystkim jego książka Über den Umgang mit Menschen (1788, wersja ostateczna 1790), którą przetłumaczył na język polski Jan Nepomucen Kurowski i w 1857 wydał pt. O poznawaniu ludzi z zewnętrznych oznak, podług starożytnych i nowoczesnych pisarzy (z 3 tablicami rycin) oraz o obchodzeniu się z ludźmi chroniącém nas od licznych przykrości i nieszczęść podług 13. wyd. dzieła A. Knigge. Autor polskiego tłumaczenia, Jan Nepomucen Kurowski, stwierdza w przedmowie, że „autor pisząc dla swoich rodaków (Niemców),[…] wchodzi częstokroć w bardzo drobne szczegóły i opisy, […] które nam są obce.”

Książka, zgodnie z długą tradycją europejskich książek obyczajowych i pism społeczno-etycznych, chce przekazać ludziom praktyczne mądrości życiowe. Dzięki znajomości ludzi i bogatemu doświadczeniu osobistemu Adolph Knigge połączył wartościowe wymagania światowego sposobu życia arystokratycznego przedstawione w Cortegiano (1528) Baldassare'a Castiglione czy Galateo (1558) Giovanniego della Casa z propagowaną w popularnych tygodnikach obyczajowych uduchowioną postawą świadomego mieszczaństwa. Obok specyficznie oświeceniowej wysokiej oceny czynników pedagogicznych, Adolph Knigge wykazuje życzliwy zwrot ku życiu rodzinnemu i małżeńskiemu, jak również autonomiczne docenienie człowieka, niezależne od pozycji, stanu i tytułu. Temat obyczajów czy społecznych form zachowania, który zwykle łączy się z nazwiskiem Knigge, zajmuje podrzędne miejsce w piśmie.

Książka podzielona jest na trzy części. Pierwsze trzy rozdziały pierwszej części można traktować jako wprowadzenie, chodzi o „Allgemeine Bemerkungen und Vorschriften über den Umgang mit Menschen“ („Ogólne uwagi i przepisy o obchodzeniu się z ludźmi”), „Über den Umgang mit sich selbst“ („O obchodzeniu się z sobą”) oraz „mit Leuten von verschiedenen Gemütsarten, Temperamenten und Stimmungen des Geistes und Herzens“ („z ludźmi o różnych usposobieniach, temperamentach i nastrojach umysłu i serca”). Dwanaście rozdziałów drugiej części rozszerza tematykę między innymi na obchodzenie się z duchownymi, rodzicami, dziećmi i krewnymi, małżonkami, gospodarzami i sąsiadami. Trzecia część traktuje o większych strukturach i związkach społecznych. Pismo kończą uwagi o obchodzeniu się ze zwierzętami i o relacjach między pisarzem a czytelnikiem.

O obchodzeniu się z ludźmi stało się niesamowicie popularną książką i doczekało wkrótce licznych tłumaczeń na inne języki. Ukazanie się włoskiego tłumaczenia książki groziło około 1820 zaliczeniem jej w poczet książek zakazanych (Index librorum prohibitorum) przez Watykan. Jednak wydanie dwóch sprzecznych orzeczeń uchroniło pismo przed konfiskatą wszystkich dostępnych tłumaczeń.

Adolph Knigge już za życia był zwalczany i prześladowany przez przeciwników rewolucji i republikanizmu jako „niemiecki jakobin”, pełnił funkcję społeczną jako pisarz zaangażowany w demokratyczne żądania ludu i występował jako zwolennik rewolucji burżuazyjnej, która jest dla niego nieuchronnym, przewidywalnym, koniecznym wydarzeniem historycznym; książęta mogliby zapobiec dalszym rewolucjom tylko przez reformy w rozumieniu wolności republikańskich. Jego moralne, filozoficzne i polityczne rozprawy oraz powieści, które często mają charakter autobiograficzny, krytykują przeważnie życie dworskie, książąt i ich faworytów.

Pisma

  • Allgemeines System für das Volk. Zur Grundlage aller Erkenntnisse für Menschen aus allen Nationen, Ständen und Religionen in einem Auszuge heraus gegeben. Nicosia. 1873.
  • Der Roman meines Lebens. 1781–1783 (4 tomy).
  • Ueber Jesuiten, Freymaurer und deutsche Rosenkreutzer. Frankfurt a. M. 1781 (online).
  • Sechs Predigten gegen Despotismus, Dumheit, Aberglauben, Ungerechtigkeit, Untreue und Müssiggang. Frankfurt a. M., 1783 (online).
  • Geschichte Peter Clausens. 1783–1785 (3 tomy).
  • Beytrag zur neuesten Geschichte des Freymaurerordens in neun Gesprächen: mit Erlaubniß meiner Obern herausgegeben. Berlin, 1786 (online).
  • Die Verirrungen des Philosophen oder Geschichte Ludwigs von Seelberg. Frankfurt a. M. 1787.
  • Ueber Friedrich Wilhelm den Liebreichen. Frankfurt ; Leipzig, 1788 (online).
  • Philo's endliche Erklärung und Antwort auf verschiedene Anforderungen und Fragen, die an ihn ergangen, seine Verbidnung mit dem Orden der Illuminaten betreffend. Hannover, 1788 (online).
  • Dramaturgische Blätter. Hannover, 1788-1789 (online).
  • Über den Umgang mit Menschen. 1788.
  • Geschichte des armen Herrn von Mildenburg. 1789 (część 1, 2 wyd. 1797; .
  • Benjamin Noldmann’s Geschichte der Aufklärung in Abyssinien, oder Nachricht von seinem und seines Herrn Vetters Aufenthalte an dem Hofe des großen Negus, oder Priesters Johannes. Göttingen 1791 (2 tomy).
  • Das Zauberschloß oder Geschichte des Grafen Tunger. Hannover, 1791 (online).
  • Des seligen Herrn Etatsrats Samuel Konrad von Schafskopf hinterlassene Papiere. 1792 (online).
  • Die Reise nach Braunschweig. Hannover 1792. (online, wyd. 1794).
  • Josephs von Wurmbrand, Kaiserlich abyssinischen Ex-Ministers, jezzigen Notarii caesarii publici in der Reichsstadt Bopfingen, politisches Glaubensbekenntniss, mit Hinsicht auf die französische Revolution und deren Folgen. Frankfurt am Main / Leipzig 1792 (online).
  • Das Betragen des Weisen in den verschiedenen Verhältnissen des Lebens und in dem Umgange mit Menschen: Dem Freyherrn A. von Knigge dem Weisen. Wien; Leipzig, 1792 (online).
  • Ueber Schriftsteller und Schriftstellerey. Hannover, 1792 (online).
  • Briefe auf einer Reise aus Lothringen nach Niedersachsen geschrieben. Hannover, 1793 (online).
  • Geschichte des Amtsraths Gutmann: von ihm selbst geschrieben. Hannover, 1794 (online).
  • Reise nach Fritzlar im Sommer. 1794, 1795 (online).
  • Manifest einer nicht geheimen, sondern sehr öffentlichen Verbindung ächter Freunde der Wahrheit, Rechtschaffenheit und bürgerlichen Ordnung an ihre Zeitgenossen. Wien, 1795.
  • Der Greis an den Jüngling. Leipzig; Gera, 1796 (online).
  • Welt- und Menschenkenntniß. Hanover, 1796 (online).
  • Ueber Eigennutz und Undank: Ein Gegenstück zu dem Buche: Ueber den Umgang mit Menschen. Frankfurth am Mayn, 1796 (online).

Polskie wydania

  • O poznawaniu ludzi z zewnętrznych oznak, podług starożytnych i nowoczesnych pisarzy (z 3 tablicami rycin) oraz o obchodzeniu się z ludźmi chroniącém nas od licznych przykrości i nieszczęść podług 13. wyd. dzieła A. Knigge (online).
  • Jdzi Blas niemiecki Czyli Przypadki Piotra Klaus. W Krakowie : w Drukarni Jana Maya 1798.
  • Sposób szczęśliwego pożycia między mężem i żoną czyli Cnoty istotne, które ich do tego celu doprowadzać powinny, przez jakie środki mogą żony miłość i szacunek u swoich mężów sobie zabezpieczyć (tyt. oryg. „Geschenk für bräute und junge Weiber, sich die Liebe und Achtung der Männer zu erwerben und zu erhalten”). Przemyśl 1817 (online).
  • O wychowaniu dzieci od pierwszych chwil rozwijania się ich władz fizycznych i umysłowych. Warszawa 1830 (online).
  • O poznawaniu ludzi z zewnętrznych oznak, podług starożytnych i nowoczesnych pisarzy (z 3 tablicami rycin) oraz o obchodzeniu się z ludźmi chroniącem nas od licznych przykrości i nieszczęść podług 13. wyd. dzieła A. Knigge. Warszawa 1857.
  • Pożycie społeczne czyli O zachowaniu się z ludźmi (tyt.oryg. „Über den Umgang mit Menschen”) Wadowice : Franciszek Foltyn 1872 (online).

Literatura

  • Oda Hay: "Knigge, Adolph Freiherr" w: Neue Deutsche Biographie 12 (1980), s. 184-186, online.
  • Erich Schmidt: "Knigge, Adolph Freiherr" w: Allgemeine Deutsche Biographie 16 (1882), s. 288-291, online.

Linki

Autor: Roman Penkała