Adam Weishaupt
Johann Adam Weishaupt (ur. 6 lutego 1748 w Ingolstadt; zm. 18 listopada 1830 w Gocie) – niemiecki prawoznawca, wolnomularz, pisarz, profesor prawa kanonicznego na uniwersytecie w Ingolstadt i filozof. Założył zakon iluminatów (niem. Illuminatenorden). Jako przedstawiciel oświecenia był przeciwnikiem jezuitów, reprezentował liberalne poglądy religijne i polityczne oraz preferował deizm i republikanizm. (wyznanie katolickie)
 |
| Adam Weishaupt. |
Genealogia
- Ojciec: Johann Georg Weishaupt (1717–1753), profesor prawa w Ingolstadt;
- Matka: Anna Catherina Kruepera;
- Żona: 1) od 1773 roku z N.N. Sausenhofer, 2) od ok. 1780 roku Anna Maria Sausenhofer (zm. 1846);
- Dzieci: 5 synów i 2 córki.
Biografia
Adam Weishaupt przyszedł na świat 6 lutego 1748 roku w Ingolstadt. Jego ojciec Johann Georg Weishaupt (1717–1753), pochodzący z Würzburga, został powołany na profesora prawa do Ingolstadt. Po wczesnej i niespodziewanej śmierci ojca jego opiekunem prawnym został uczeń Christiana Wolffa Johann Adam von Ickstatt, który wychowywał go w duchu filozofii oświeceniowej. Od siódmego roku życia Adam uczęszczał do kolegium jezuickiego w Ingolstadt, gdzie wkrótce został jednym z najlepszych wychowanków, z którym wiązano wielkie oczekiwania. Interesował się antycznymi klasykami oraz poznał podstawy filozofii. Nauczanie jednak było tam kiepskie, wstrętem napełniały go pisma Cycerona z powodu przewrotnego sposobu, w jaki został z nimi zapoznany. Do wychowania religijnego jezuici jeszcze mniej się nadawali o czym Weishaupt opowiadał później w pismach „Nachtrag zur Rechtfertigung meiner Absichten” („Dodatek uzasadniający moje zamiary”) i „Pythagoras, oder Betrachtungen über die geheime Welt- und Regierungskunst“ („Pitagoras, czyli rozważania o tajemnej sztuce świata i rządu”): „przez ustawiczne spowiedzi i msze powinno się zawładnąć młodą osobą tak, żeby ta w dorosłym życiu nie odczuwała potrzeby zgłębiania podstaw. Każdy piątek uczniowie musieli paplać fragment z Piotra Kanizjusza (Petrus Canisius), podczas egzaminu odpowiedzieć przykładowo na pytanie jak często et, in czy cum znajduje się w czwartej części dzieła Kanizjusza; lub podano nam dwa lub trzy słowa i musieliśmy podać następujący po nich tekst.”
W wieku 15 lat opuścił gimnazjum i rozpoczął studia na uniwersytecie w Ingolstadt. Studiował prawoznawstwo, historię, nauki polityczne i filozofię. W bibliotece swojego opiekuna, profesora i dyrektora uniwersytetu Johanna Adama von Ickstatta czytał książki, które z powodu surowej cenzury teologicznej były niedostępne w bibliotece uniwersyteckiej. Do gustu przypadli mu oświeceniowi filozofowie francuscy, ponieważ w swoich wczesnych latach również poznali despotyzm Kościoła i duchowieństwa. Uznał, że przez jezuickie wychowanie ucierpiał jego rozwój religijny i uświadomił sobie, że poczucia otwartości, prawdy, godności nie było można rozwinąć w szkołach jezuickich, natomiast kwitła tam sztuka udawania, dominacji nad innymi i wykorzystywania ich do własnych celów.
W 1768 roku Adam Weishaupt doktoryzował się z filozofii, w 1772 został w Ingolstadt profesorem nadzwyczajnym prawa i w 1773 profesorem zwyczajnym prawa kanonicznego, co poprzednio przez 90 lat była domeną i monopolem jezuitów. Od 1775 roku prowadził także wykłady z filozofii praktycznej. Spowodowało to, że w naturalny sposób stał się przeciwnikiem teologii i filozofii jezuickiej, a zwłaszcza Benedykta Stattlera (1728–1797). Praktyczny sposób myślenia, jak mówi w „Pythagoras, oder Betrachtungen über die geheime Welt- und Regierungskunst“ i badanie ludzi zawdzięcza filozofowi Johannowi Georgowi Heinrichowi Federowi (1740–1821). Pomimo wrogości zwolenników rozwiązanego zakonu jezuitów przybywało do niego wielu studentów ze wszystkich fakultetów, co uniemożliwiło jezuitom uczynienia ich doktryny dominującą w Bawarii. Weishaupt stwierdził, że w żadnym czasie nauczanie na uniwersytecie w Ingolstadt nie było tak niebezpieczne, jak po likwidacji zakonu jezuitów.
Aby docenić i zrozumieć prawidłowo dlaczego Adam Weishaupt początkowo usiłował zwalczać wszelkie zaszłości w państwie i Kościele, musimy poznać stan Bawarii na początku XVIII stulecia. Przez wieki rozkwit plemienia niemieckiego hamowała potęga Kościoła. Ludzie tkwili w niewiedzy i zabobonach. Jezuici niepostrzeżenie zniszczyli powstający już w XVI wieku system oświaty. „Landgebot wider den Aberglauben, Zauberei, Hexerei und andere Teufelskünste” („Ustawa krajowa przeciwko przesądom, czarom, czarownicom i innym sztukom diabelskim”), którą wydał Maksymilian I w 1611 roku, może wprawdzie budzić zdziwienie, ale jeszcze bardziej szokujące jest ponowne wydrukowanie tego pisma w 1746 roku o czym pisze historyk bawarski Lorenz von Westenrieder (1748–1829) w piśmie „Abriß der bairischen Geschichte”. Bawarczycy mieli opinię najbardziej gorliwych wyznawców Kościoła rzymskiego, ale także najbardziej zacofanych duchowo spośród wszystkich innych narodów, nie tylko Niemiec. Jeszcze w połowie XVIII wieku dwie młode dziewczyny oskarżono o czary i zgładzono. Stopniowe zmiany zapoczątkował elektor Maksymilian III Józef Wittelsbach (1727–1777), który założył Bawarską Akademię Nauk w Monachium. Pojawili się: reformator szkolnictwa Heinrich Braun (1732–1792) oraz katolicki teolog i od 1766 roku przeciwnik procesów czarownic Ferdinand von Sterzinger (1721–1786). Jednak panowanie nowego elektora Karola Filipa Teodora Wittelsbach (1724–1799) w latach 1779—99 było fatum dla Bawarii. W pierwszych latach nie był bynajmniej przeciwnikiem swobodniejszych dążeń, ale przy jego słabości, niekonsekwencji, na wskroś zmysłowej naturze, duchowni katoliccy szybko wiedzieli, jak zdobyć nad nim władzę. Przeznaczony przez Maksymilian III majątek jezuicki na szkoły przeznaczył na fundację bawarskiego oddziału, zwanego językiem, zakonu maltańskiego, na swoje metresy i znienawidzonego już w Palatynacie spowiednika Ignaza Franka (1742–1795). Wraz z nową władzą zaczęły się prześladowania osób o poglądach oświeceniowych, a do głosu ponownie dochodzili byli jezuici.
Adam Weishaupt otoczony przez prześladowców, rozejrzał się za podobnie myślącymi ludźmi. Rozważał wstąpienie do loży wolnomularskiej, która już od 1737 roku działała na północy Niemiec, a do 1760 roku miała już 13 placówek w całych Niemczech. Celami prawdziwego wolnomularstwa były tolerancja, wolność myśli, miłość do człowieka: wolnomularze powinni być ponad uprzedzeniami społecznymi, nie ulegać uprzedzeniom religii, w której się urodzili oraz nie powinna ich oślepić zajmowana pozycja społeczna. W Monachium Weishaupt wstąpił w 1777 roku do loży „Zur Behutsamkeit“ i nosił tutaj imię „Sanchoniaton”, a po odkryciu zakonu iluminatów imię „Cocyrus”, a później „Scipio Aemilianus”.
Już w maju 1776 roku założył z trzema studentami (Franz Xaver von Zwack (1756–1843), Max Merz (1758–1807), Franz Anton von Massenhausen (1758-1815)) „Bund der Perfektibilisten”, który później znany był jako związek iluminatów (niem. „Bund der Illuminaten”), a następnie zakon iluminatów (niem. „Illuminatenorden”). Niektórzy studenci mieszkali w domu Weishaupta, u niego się stołowali, przez nich też ściągał nowych członków. Członkowie zakonu mieli dążyć do zdobycia wpływu publicznego i urzędów; powinni nie tylko zdawać sprawę z własnych postępów, ale także monitorować pozostałych członków i o nich informować. Zwycięstwo oświecenia miało zostać przyspieszone lub doprowadzone do skutku poprzez wykorzystanie form, za pomocą których zakon jezuitów podporządkował sobie umysły. Wraz z wstąpieniem do zakonu barona Adolpha Knigge (1752–1796) w 1780 roku (imię zakonne: Philo), zakon iluminatów wkrótce rozprzestrzenił się w całej Rzeszy, przy czym Knigge rekrutował nowych członków zwłaszcza z szeregów masonów. Iluminatami zostali między innymi Christoph Bode (1731–1793), Johann Georg Heinrich Feder (1740–1821), Christoph Friedrich Nicolai (1733–1811), Johann Georg Schlosser (1739–1799), książę Saksonii-Gothy-Altenburga Ernest II Ludwik (1745–1804) jako „Timoleon”, Heinrich August Ottokar Reichard (1751–1828) jako „Wicleff”. Na liście znaleźli się także Herder, Goethe, Friedrich Jacobi i Dalberg. Ten sukces napawał dumą Weishaupta; nieznany profesor z Ingolstadt stał na czele związku, do którego należeli książęta, poeci, politycy, uczeni i przedsiębiorcy.
Frank i osoby o podobnych poglądach nieustannie agitowali na rzecz wolnomularstwa w Bawarii, co spowodowało, że w 1784 roku wydano zakaz wszelkich potajemnych stowarzyszeń, przy czym iluminaci nie byli jeszcze wyraźnie wymienieni. Jednak już 2 marca 1785 roku wprowadzono zakaz działania zakonu iluminatów i masonów. Jednocześnie zaczęły się szykany wobec członków tej organizacji, pozbawiano ich pensji, stanowisk i wydalano z kraju. Adam Weishaupt został zwolniony, opuścił Ingolstadt, początkowo udał się do protestanckiej Ratyzbony, miejsca wolności religijnej, tolerancji i nauki, gdzie schronienie znajdowali wypędzeni z Bawarii i Austrii, a następnie znalazł schronienie u księcia Saksonii-Gothy-Altenburga Ernesta II Ludwika. Przeciwko oskarżycielom Weishaupt napisał w 1786 roku pismo „Vollständige Geschichte der Verfolgungen der Illuminaten in Bayern“ („Kompletna historia prześladowań iluminatów w Bawarii”, ukazał się tylko pierwszy tom); wkrótce napisał „Apologie der Illuminaten“ („Obrona iluminatów”, 1786) z ostrymi atakami na Josepha Ritter von Utzschneidera (1763–1840), który przez krótki czas w 1783 roku należał do zakonu, a od 1786 roku występował przeciwko niemu. W obronie iluminatów Weishaupt przytacza fragmenty z Tacyta i Monteskiusza.
Ustawiczne podglądanie i szpiegowanie przez wrogów zakonu przyniosło wreszcie sukces; w mieszkaniu Zwacka i w majątku Sandersdorf barona Thomasa de Bassusa (1742–1815) przeprowadzono przeszukania, podczas których odkryto listy i dokumenty. Z polecenia elektora ukazało się pismo „Einige Originalschriften des Illuminatenordens, welche bey dem gewesenen Regierungsrath Zwack ... zu Landshut den 11. und 12. October 1786 vorgefunden worden“ („Niektóre oryginalne pisma zakonu iluminatów, które zostały znalezione u byłego radcy rządu Zwacka ... w Landshut w dniach 11 i 12 października 1786 roku”, 1787). U Zwacka znaleziono ponadto spis członków przyjętych w latach 1776—1779. Wkrótce ukazało się kolejne pismo „Nachtrag von weiteren Originalschriften“ („Dodatek dalszych pism oryginalnych”, 1787), owoc przeszukania w Sandersdorf. W książce znalazły się kolejne listy Weishaupta i Knigge. Duże znaczenie miała mowa Spartacusa (imię zakonne Weishaupta) skierowana do iluminatów (s. 44–121). Szczęśliwy stan natury, wyjaśnił Weishaupt za Rousseau, przestał istnieć wraz z powstaniem własności: silni dominowali nad słabymi, strach był jedynym motorem ludzkich działań. Wyzwolenie rodu ludzkiego widział w tajnych szkołach mądrości. „Dzięki nim człowiek podniesie się z upadku, książęta i narody znikną z ziemi bez przemocy, ród ludzki stanie się pewnego dnia rodziną, a świat stanie się siedzibą ludzi rozumnych. Sama moralność niepostrzeżenie doprowadzi do tych zmian. Każdy właściciel domu będzie pewnego dnia, jak Abraham i patriarchowie przed nim, kapłanem i absolutnym panem swojej rodziny, a rozum będzie jedynym prawem człowieka.” Nauka Jezusa oznaczała dla przywrócenie ludziom pierwotnej wolności i równości.
Po tej publikacji wrogowie iluminatów rośli w siłę; wykorzystywano najniewinniejsze uwagi, żeby wykazać, że w papierach Zwacka była mowa o tajemnych receptach i instrumentach. Elektor Bawarii żył w strachu, obawiał się otrucia i zasztyletowania. Zaczęły się prześladowania nawet niewinnych ludzi. Zwack, który uciekł do Wetzlar, napisał list otwarty do Weishaupta, który ukazał się w czasopiśmie „Journal von und für Deutschland“ (1787), a także jako odrębne pismo pt. „Anhang zu den Original-Schriften des Illuminaten-Ordens : welche auf höchsten Churfürstlichen Befehl zum Druck befördert worden sind” (Frankfurt i Lipsk 1787, 39 stron). Wskazał, że rząd bawarski nie opublikował dokumentów w porządku w jakim je znalazł, lecz z premedytacją pominięto część, która ukazywała prawdziwe zamiary instytucji. Propozycja utworzenia zakonu kobiecego, złożona wiele lat wcześniej, nie należała wcale do systemu. Przeciwstawiał się władzy jezuitów jak inni obywatele. Opisane przez Massenhausena (Ajax) maszyny i składniki recept były nieszkodliwe; żadne prawo nie zabraniało odnotowania czegoś niezwykłego w mechanice, chemii i medycynie: nie było się więc trucicielem i mordercą. Wykorzystano oszczerczo przeciwko niemu notatki z młodości, w tym fragment z „Cierpień młodego Wertera” Goethego.
Swoje poglądy i ich obronę Adam Weishaupt przedstawił także w pismach „Einleitung zu meiner Apologie“ („Wprowadzenie do mojej apologii”, 1787), „Kurze Rechtfertigung meiner Absichten“ („Krótkie uzasadnienie moich zamiarów”, 1787), „Nachtrage von weitern Originalschriften, welche die Illuminatensekte überhaupt, sonderbar aber den Stifter derselben Adam Weishaupt, betreffen, und bey der auf dem Baron Bassusischen Schloß zu Sandersdorf, einem bekannten Illuminaten-Neste, vorgenommenen Visitation entdeckt, sofort auf Churfürstlich höchsten Befehl gedruckt und zum geheimen Archiv genommen worden sind … („Uzupełnienie dalszych oryginalnych pism, które dotyczą sekty iluminatów w ogóle, ale szczególnie jej założyciela Adama Weishaupta, a które zostały odkryte podczas wizytacji przeprowadzonej w zamku barona Bassusa w Sandersdorfie, znanym gnieździe iluminatów, i które zostały natychmiast wydrukowane z polecenia elektora i zabrane do tajnych archiwów..., 1787). Weishaupt nie przeczy faktom, ale przedstawia wyczerpujące przyczyny na swoje usprawiedliwienie.
Podczas choroby żony pod koniec lat siedemdziesiątych przyjął do domu jej siostrę; umierającej żonie Weishaupt obiecał, w obecności jej matki, że poślubi jej siostrę. Ale po śmierci żony w 1780 roku trudno było o pozwolenie na małżeństwo. Po trzech latach przyszła odpowiedź z Rzymu, że potrzebne są nowe pisma i rekomendacje; tymczasem jego przyszła żona była w trzecim miesiącu ciąży. Stało się to przyczyną kolejnych ataków na Weishaupta. W „Nachtrag zur Rechtfertigung“ („Dodatek do usprawiedliwienia”, 1787) stwierdził, że jezuici obrzydzili mu Pismo Święte; teraz czytał je codziennie:„Jestem być może teraz chrześcijaninem lepszym niż ci, którzy odczuwają do mnie wstręt jako niewierzącego". Adam Weishaupt był broniony przed nieuzasadnionymi atakami przez ludzi rozumnych, którzy szczególnie podkreślali jego dobre intencje i nie aprobowali błędów w tzw. postępowaniu sądowym wobec członków zakonu. Nicolai uważał, „że Weishaupt jako rozumny katolik zrozumiał, że wszelkie zło w katolickich krajach pochodziło od jezuitów”. Dzięki zakonowi chciał ich obalić, co się źle dla niego skończyło. „Jezuici potrzebowali tylko nazwiska jakiegoś iluminaty do postrachu;...wmówili teraz wszystkim panom, że wszyscy myśliciele oświeceniowi są buntownikami, a do tego potrzebne jest im także widmo iluminatów.” Na próżno Weishaupt próbował spokojnie przekonać swoich przeciwników, np. w ważnym dla historii jego rozwoju intelektualnego piśmie „Pythagoras oder Betrachtungen über die geheime Welt- und Regierungskunst” („Pitagoras albo rozważania o tajemnej sztuce świata i rządu”, 1790).
Wraz z wybuchem rewolucji francuskiej „moce ciemności” okazały się zwycięskie w Bawarii. Każdy badacz uchodził za podejrzanego. Sądy nad heretykami były na porządku dziennym, bezpieczni byli tylko głupcy. Jeszcze w 1794 roku ukazało się, prawdopodobnie z polecenia rządu bawarskiego pismo „Die neuesten Arbeiten des Spartacus und Philo in dem Illuminatenorden, jetzt zum erstenmal gedruckt und zur Beherzigung bey gegenwärtigen Zeitläuften herausgegeben” („Najnowsze prace Spartacusa i Philo w zakonie iluminatów, teraz pierwszy raz wydrukowane i opublikowane do zastosowania w obecnych czasach”). Leopold Alois Hoffman (1760–1806), który studiował u jezuitów we Wrocławiu, wskazał w artykule w czasopiśmie „Wiener Zeitschrift“, że trzecim powodem rewolucji francuskiej jest ingerencja niemieckich iluminatów. Hofman przyczynił się do prześladowania iluminatów i wolnomularstwa w Austrii, twierdząc, że są powodem wszelkich rewolucji. Równie zażartym wrogiem iluminatów był jezuita Augustin Barruel, który oczerniał ich między innymi w czterotomowym dziele „Historya Jakobinizmu : wyięta z dzieł [...] Mémoires ...”, o czym wspomina Friedrich Jacobs. Szczęściem dla Weishaupta okazała się opieka księcia Goty Ernsta. W 1804 roku Weishaupt ubolewał w piśmie „Die Leuchte des Diogenes oder Prüfung unserer heutigen Moralität und Aufklärung“ („Lampa Diogenesa lub sprawdzenie naszej dzisiejszej moralności i oświecenia”) nad duchem oszczerstwa, który źle zinterpretował niektóre jego słowa. W kwestii wiary trzymał się myśli Voltaire'a: „Bóg nie może cierpieć z powodu głupoty księdza: Uznajmy tego Boga, choć jest bardzo źle obsługiwany” (fr. „Dieu ne doit point pâtir des sottises du prêtre : Reconnaissons ce Dieu, quoique très-mal servi”, „ÉPÎTRES” w „Œuvres complètes de Voltaire”, Garnier, 1877, tom 10, s. 402-405). Jak w wielu innych pismach podkreśla wagę moralności dla szczęścia ludzkości.
W 1788 roku przedstawił w piśmie „Zweifel über die Kantischen Begriffe von Zeit und Raum” („Wątpliwości dotyczące kantowskiego pojęcia czasu i przestrzeni”) swoje wątpliwości odnośnie filozofii Kanta. Podobnie jak Kant uważa, że nasze wrażenia o rzeczach nie są samymi rzeczami, nasza filozofia jest filozofią pozorów, ale do tych wyników chce dojść „drogą doświadczenia”. W kolejnym piśmie „Ueber die Gründe und Gewisheit (so) der menschlichen Erkenntniß. Zur Prüfung der Kantischen Kritik der reinen Vernunft“ („O podstawach i pewności ludzkiego poznania. O badaniu kantowskiej krytyki czystego rozumu Kanta”) z tego samego roku przyznał, że w systemie Kanta będą zachowane porządek, spójność i zgodność, ale chce pokazać, że prowadzi to do całkowitej subiektywności naszego całego poznania; takie poznanie jednak jest „całkowicie niespójne i w konsekwencji niemożliwe”. W trzecim piśmie „Ueber die Kantischen Anschauungen und Erscheinungen“ („O kantowskich poglądach i fenomenach”) z tego samego roku Weishaupt twierdzi, że nie ma czystych poglądów, wszystkie bez wyjątku są wynikiem doświadczenia i następstwem oddziaływań zewnętrznych przedmiotów.
Po dojściu do władzy Maksymiliana I Józefa Wittelsbacha nastąpiła zmiana w polityce Bawarii. Nowy elektor, a późniejszy król Bawarii przeprowadził sekularyzację dóbr kościelnych przeznaczając środki z tego uzyskane na rozwój edukacji. Z inicjatywy Maximiliana von Montgelasa Adam Weishaupt został w 1808 roku korespondencyjnym członkiem Bawarskiej Akademii Nauk.
Adam Weishaupt zmarł 18 listopada 1830 roku w Gocie w wieku 83 lat.
Pisma
O Iluminatach
- Apologie der Illuminaten, 1786, online.
- Vollständige Geschichte der Verfolgung der Illuminaten in Bayern, 1786.
- Schilderung der Illuminaten, 1786, online.
- Einleitung zu meiner Apologie, 1787, online.
- Einige Originalschriften des Illuminatenordens..., 1787, online.
- Nachtrage von weitern Originalschriften..., 1787, online.
- Kurze Rechtfertigung meiner Absichten, 1787, online.
- Nachtrag zur Rechtfertigung meiner Absichten, 1787, online.
- Apologie des Mißvergnügens und des Übels, 1787 online.
- Das Verbesserte System der Illuminaten, 1787, online.
- Der ächte Illuminatus Tede, oder die wahren, unverbesserten Rituale der Illuminaten, 1788.
- Die neuesten Arbeiten des Spartacus und Philo in dem Illuminaten-Orden, 1793, online.
- Pythagoras, oder Betrachtungen über die geheime Welt- und Regierungskunst, 1795, online.
Pisma filozoficzne
- De Lapsu Academiarum Commentatio Politica, 1775.
- Über die Schrecken des Todes – eine philosophische Rede, 1786, online.
- Über Materialismus und Idealismus, 1786, online.
- Geschichte der Vervollkommnung des menschlichen Geschlechts, 1788.
- Über die Gründe und Gewißheit der Menschlichen Erkenntniß, 1788, online.
- Über die Kantischen Anschauungen und Erscheinungen, 1788, online.
- Zweifel über die Kantischen Begriffe von Zeit und Raum, 1788, online.
- Über Wahrheit und sittliche Vollkommenheit, 1793, online.
- Über die Lehre von den Gründen und Ursachen aller Dinge, 1794, online.
- Über die Selbsterkenntnis, ihre Hindernisse und Vorteile, 1794, online.
- Über die Zwecke oder Finalursachen, 1797, online.
- Über die Hindernisse der baierischen Industrie und Bevölkerung, 1802, online.
- Die Leuchte des Diogenes, 1804, online.
- Über die Staats-Ausgaben und Auflagen, 1817, online.
- Über das Besteuerungs-System, 1818.