Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff

Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff (właściwe Enno [także: Emmo] Friedrich Wichard Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff; ur. 22 grudnia 1848 roku w Markowicach na Kujawach; zm. 25 września 1931 w Berlinie) – niemiecki filolog klasyczny. Był profesorem na uniwersytetach w Greifswaldzie (1876–1883), Getyndze (1883–1897), Berlinie (1897–1921) i wywarł silny wpływ na filologię klasyczną XX wieku. Jako prezydent Pruskiej Akademii Nauk zainicjował wiele projektów m.in. Inscriptiones Graecae, w ramach którego do dzisiaj wydawane są wszystkie odkryte w Grecji inskrypcje. (wyznanie ewangelickie)

Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff
Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Arnold von Wilamowitz-Moellendorff (1813–1888); matka Ulrike z domu von Calbo (1820–1874); rodzeństwo bracia: Hugo von Wilamowitz-Moellendorff (1840–1905), nadprezydent prowincji poznańskiej (niem. Provinz Posen), Husar Tello von Wilamowitz-Moellendorff (1843–1903) i Georg Wichard von Wilamowitz-Moellendorff (1852–1910), major oraz siostra Maria, która wcześnie zmarła (16–24 listopada 1847); – ożenił się 20 września 1878 w Berlinie–Charlottenburgu z Marie Mommsen (1855–1936), najstarszą córką Theodora Mommsena; dzieci miał 3 synów i 4 córki: Dorothea (1879–1972), Adelheid (1881–1954), Gottfried Hermann (ur. i zm. 1882), Tycho (1885–1914), Hermann (1887–1938) i Hildegard (1892–1989). Siostra bliźniaczka Tycho zmarła tydzień po urodzeniu.

Życiorys

Dzieciństwo i czas nauki

Rodzina Wilamowitz-Moellendorff drugą część nazwiska otrzymała od feldmarszałka Wicharda von Möllendorffa (1724–1816), który będąc bezdzietnym i w podeszłym wieku adoptował majora Theodora von Wilamowitz (1768–1837), a tym samym jego trzech synów. Hugo, Ottokar i Arnold nosili od 1815 r. za zgodą królewską podwójne nazwisko Wilamowitz-Moellendorff.

Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff spędził dzieciństwo w rodzinnym majątku w Markowicach na Kujawach. Początkowo uczony był przez nauczyciela domowego, a od 1862 r. uczęszczał do gimnazjum Landesschule Pforta w Schulpforte (część Naumburga w Saksonii-Anhalt). 28 lutego 1864 r. odbyła się jego konfirmacja. Jego zainteresowanie kulturą antyczną rozbudzili dyrektor gimnazjum, u którego mieszkał Karl Ludwig Peter i nauczyciel Wilhelm Paul Corssen. W tym czasie Wilamowitz czytał pisma greckich i łacińskich autorów, szczególnie interesowały go greckie tragedie, a także Römische Geschichte Theodora Mommsena.

W 1867 r. rozpoczął studiowanie filologii klasycznej na uniwersytecie w Bonn, gdzie silny wpływ wywarli na niego Otto Jahn i Hermann Usener. Poza tym słuchał tam wykładów historyka sztuki Antona Springera i Johannesa Schmidta z sanskrytu. Uczęszczał także na zajęcia prowadzone przez Jacoba Bernaysa, Friedricha Gottlieba Welckera i Heinricha Nissena. W okresie studiów w Bonn zaprzyjaźnił się z Hermannem Dielsem i poznał Georga Kaibela i Carla Roberta, z którymi później połączyła go trwała przyjaźń.

Konflikt między profesorami Otto Jahnem i Friedrichem Ritschlem, zwany "bońską wojną filologów" (niem. Bonner Philologenkrieg), który osiągnął apogeum w 1865 r. spowodował podział wśród studentów na dwa obozy. Wielu studentów przeniosło się za Ritschlem do Lipska, wśród nich byli Fryderyk Nietzsche i Erwin Rohde. Po śmierci Jahna we wrześniu 1869 r. Wilamowitz i Diels przenieśli się w semestrze zimowym 1869/1870 na uniwersytet do Berlina, gdzie zostali uczniami Moriza Haupta. 20 lipca 1870 r. Wilamowitz doktoryzował się pracą pt. Observationes criticae in comoediam Graecam selectae.

Lata 1870-1875

Jeszcze w tym samym miesiącu Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff zgłosił się jako ochotnik do służby w pruskim wojsku, ale nie brał udziału w toczącej się wojnie prusko-francuskiej. Po zakończeniu rocznego pobytu w wojsku wrócił do Berlina. W tym czasie pierwszy raz nawiązał kontakt z Theodorem Mommsenem, który docenił prace Wilamowitza i kilka lat później powierzył mu wydanie Kleine Schriften zmarłego Moriza Haupta. W sierpniu 1872 r. Wilamowitz udał się razem z Georgiem Kaibelem w podróż edukacyjną, która prowadziła przez Włochy do Grecji. W jej trakcie skopiował liczne rękopisy.

W kwietniu 1873 r. Wilamowitz został w Rzymie korespondencyjnym członkiem Niemieckiego Instytutu Archeologicznego. Tutaj wzmocnił swoje kontakty z Kaibelem i Robertem oraz zawarł przyjaźń z późniejszym getyńskim kolegą Friedrichem Leo. Podniecenie jakie w tym czasie powstało po odkryciu przez laika Heinricha Schliemanna tzw. "skarbu Priama" znalazło także oddźwięk w Rzymie. Szczególnie historia żony Schliemanna, która rzekomo skarb miała przeszmuglować w chuście, uskrzydliła fantazje i kpinę w świecie fachowców. Podczas imprezy bożonarodzeniowej Niemieckiego Instytutu Archeologicznego Wilamowitz przebrał się za żonę Schliemanna i odegrał scenę szmuglowania ku uciesze ogółu zebranych, czego w późniejszych latach żałował i określał jako "niegodną maskaradę".

Spór Wilamowitza z Fryderykiem Nietzsche

W maju 1872 r. Fryderyk Nietzsche opublikował pismo Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik wywołujące kontrowersje w świecie uczonych. Chodziło przy tym o dewaluację Eurypidesa, któremu Nietzsche zarzucił zniszczenie tragedii. Renomowani filolodzy niemieccy ignorowali atak Nietzschego, ponieważ nie traktowali jego pracy poważnie. Również szanowany przez niego profesor Ritschl zdystansował się do tego pisma. Jedynie Wilamowitz wypowiedział się publicznie w piśmie polemicznym Zukunftsphilologie!. Nietzsche nie zareagował na to pismo. Uczynił to natomiast jego przyjaciel Erwin Rohde w piśmie pt. Afterphilologie, który polemizował z Wilamowitzem. W sporze tym udział wziął także Richard Wagner, który napisał list otwarty. W lutym 1873 r. Wilamowitz zredagował kolejną część pisma Zukunftsphilologie!, zweites Stück. Eine Erwiderung auf die rettungsversuche für Fr. Nietzsches ‚Geburt der Tragoedie‘. Po tym piśmie spór się zakończył bez osiągnięcia porozumienia.

Nietzsche ostatecznie zrezygnował z zainteresowania filologią klasyczną, co Wilamowitz z radością powitał. Dopiero dziesiątki lat później pogląd Nietzschego objawił się interdyscyplinarnie, podczas gdy antyklasycystyczny punkt widzenia Wilamowitza został wyrugowany w latach 20-tych XX wieku przez tzw. trzeci humanizm, którego współtwórcami byli niemiecki filozof i pedagog Eduard Spranger, a jednym z ideologów niemiecki filolog Werner Jaeger. W napisanych 50 lat później wspomnieniach Wilamowitz uzasadniał zredagowanie swoich pism polemicznych potrzebą, która z punktu widzenia filologii przedstawiała nieuczciwy sposób podejścia Nietzschego, jak również m.in. ostrą polemiką Nietzschego skierowaną przeciw uwielbianemu przez Wilamowitza Otto Jahnowi z powodu jego krytycznej recenzji Richarda Wagnera.

Kariera akademicka

Po podróżach Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff habilitował się w Berlinie 30 lipca 1875 pracą zadedykowaną Theodorowi Mommsenowi pt. Analecta Euripidea erreichte.

Po odrzuceniu propozycji pracy na uniwersytecie we Wrocławiu Wilamowitz podjął pracę w Wielkanoc 1876 r. na uniwersytecie w Greifswaldzie, gdzie pozostał do 1883 roku. Czuł się tu izolowany, a do tego nie mógł porozumieć się z Otto Seeckiem, któremu polecił go Mommsen. Razem z Adolphem Kießlingiem wydawał tu monografię Philologische Untersuchungen, która od 1880 do 1925 r. ukazała się w 30 tomach i pomogła Mommsenowi w opracowaniu 5 tomu Römische Geschichte. Wilamowitz pisał też artykuły dla czasopism Philologus i Hermes.

W semestrze zimowym 1883 r. Wilamowitz przeniósł się na uniwersytet do Getyngi jako następca Ernsta von Leutscha. Ponieważ Leutsch i Hermann Sauppe byli już starzy i rzadko prowadzili wykłady, a Karl Dilthey często chorował, Wilamowitz zatroszczył się o powołanie kompetentnych kolegów na uniwersytet. W 1889 r. przybyli tam Friedrich Leo i Wilhelm Meyer. Okres spędzony w Getyndze Wilamowitz często później oceniał jako "najszczęśliwszy okres życia". Dobrze rozumiał się tam z kolegami, a zwłaszcza z Hermannem Sauppe, Friedrichem Leo i Juliusem Wellhausenem, któremu w 1884 r. zadedykował swoje Homerische Untersuchungen. W roku akademickim 1891/92 był prorektorem uniwersytetu. W styczniu 1892 r. został członkiem Akademii Nauk w Getyndze, a w 1894 r., po śmierci Hermanna Sauppe, jej sekretarzem. Również w 1894 r. został członkiem zwyczajnym Niemieckiego Instytutu Archeologicznego.

Już od 1895 r. Friedrich Althoff starał się o powołanie Wilamowitza na uniwersytet do Berlina, w czym wspierał go Hermann Diels. Jednak przeciwstawiali się temu Ernst Curtius, Adolf Kirchhoff i Johannes Vahlen. Dopiero po śmierci Curtiusa Wilamowitz zdecydował się przyjąć powołanie jako jego następca i w semestrze letnim 1897 r. został profesorem na uniwersytecie w Berlinie. Jako swojego następcę na katedrę w Getyndze polecił Georga Kaibela – podobnie jak w 1883 r. w Greifswaldzie. W Berlinie Wilamowitz rozwinął szeroką działalność naukową i organizacyjną. Do obowiązków jego należało założenie Institut für Altertumskunde, na czele którego stanął razem z Dielsem, jak również regularne prowadzenie publicznych wykładów, które odbywały się w każdy poniedziałek i czwartek. Poza tym co dwa tygodnie odbywały się w jego mieszkaniu spotkania, podczas których czytano greckie teksty źródłowe i znane to było jako "Graeca". W 1899 r. wszedł do zarządu Niemieckiego Instytutu Archeologicznego. Pruska Akademia Nauk, której był członkiem korespondencyjnym od 1891 r. wybrała go w 1899 r., po śmierci Heinricha Kieperta, na członka zwyczajnego. Od 1902 r. kierował Akademią. Prowadził także wykłady gościnne w Oksfordzie (1908) i Uppsali (1912). W kwietniu 1903 r. brał udział w trzecim międzynarodowym kongresie historyków w Londynie, a w roku akademickim 1915/1916 był rektorem uniwersytetu w Berlinie.

Schyłek życia

Decydującym wydarzeniem dla Wilamowitza była I wojna światowa. Jako konserwatywny syn posiadaczy majątku ziemskiego występował z patriotycznymi wykładami, które w 1915 r. zlecił wydrukować. W 1914 r. zainicjował deklarację nauczycieli akademickich Rzeszy Niemieckiej Erklärung der Hochschullehrer des Deutschen Reiches i podpisał Manifest der 93 skierowany do wówczas jeszcze neutralnych państw. W tym czasie zginął na froncie wschodnim jego syn Tycho. Jego zaangażowanie kosztowało go częściową utratę poważania za granicą. W 1915 r. odebrano mu członkostwo w paryskiej Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Stosunek Wilamowitza do wojny zmienił się dopiero, kiedy poznał rozmiar niesionej przez nią zagłady.

W latach 1917/18 należał do pruskiego Domu Panów (niem. Preußisches Herrenhaus). W 1921 r. przeszedł na emeryturę, ale nadal prowadził wykłady i seminarium. Następcą Wilamowitza na katedrze został jego uczeń Werner Jaeger. W 1925 r. Wilamowitz wykładał w Kopenhadze.

Od 1927 r. szybko zaczęło pogarszać się jego zdrowie. We wrześniu wygłosił w Getyndze ostatni wykład podczas spotkania filologów. Choroba nerek przykuła go do łóżka i ostatnie dzieło Glaube der Hellenen dyktował córce Dorothei. W 1929 r. musiał przerwać pracę, która wydana została przez epigrafika Günthera Klaffenbacha (1890–1972). 17 i 18 lipca 1931 r. ostatni raz brał udział w posiedzeniu Niemieckiego Instytutu Archeologicznego. Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff zmarł 25 września 1931 r. i prochy jego spoczęły w rodzinnym grobie baronów Wilamowitz-Moellendorff w Möllendorf (dzisiaj Wymysłowice w województwie kujawsko-pomorskim).

Dokonania i znaczenie

Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff wywarł istotny wpływ na filologię klasyczną. Zastosował myśli Friedricha Augusta Wolfa do badania historii tekstu greckich eposów, tragedii i bukolik. Jego dziełem są liczne edycje, komentarze i tłumaczenia z zakresu tragedii, komedii, Platona, wczesnogreckiej liryki i poezji helleńskiej. Książka Wilamowitza Griechische Verskunst stworzyła nowe podstawy badań w tym obszarze, które do dzisiaj są jeszcze aktualne. Filologia klasyczna zawdzięcza Wilamowitzowi "odkrycie" przed- i poklasycznych autorów jako przedmiot badania, jak również włączenia wiedzy i metod archeologii, papirologii, językoznawstwa porównawczego, epigrafiki i historii antycznej do pracy filologicznej. Reprezentował pogląd, że dzieła Homera Iliada i Odyseja napisane został przez różnych autorów.

Duże zasługi położył w zakresie badania poezji hellenistycznej. Pojęcie hellenizm jako określenie epoki historycznej sformułował Johann Gustav Droysen. Wilamowitz troszczył się o całościowe zrozumienie epoki i jej literatury. Jej odrzucenie tradycyjnego pojmowania klasyki doprowadziło go do tego, że odrzucił także znaczenie poezji hellenistycznej jako kontynuację klasycznej poezji piątego stulecia przed Chrystusem.Osobliwość poezji hellenistycznej określał różnymi pojęciami. Szczególnie warte uwagi jest w tym kontekście jej zaszeregowanie jako literatury "barokowej". Sięgnął przy tym do pojęcia baroku sformułowanego przez Jacoba Burckhardta, które nie dotyczyło jednej epoki literackiej, lecz stosowane było jako ogólne określenie dla kulturowych i literackich fenomenów.

Od lat 70-tych XIX w. Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff zajmował się grecką metryką. Oprócz kilku esejów opublikował w 1895 r. Commentariolum metricum. Monografia Griechische Verskunst z 1921 r. jest zbiorem i opracowaniem wcześniejszych esejów na ten temat. Przedstawił w niej stan badań metrycznych swojego okresu, historię i cechy metryki, jak również wszystkie rodzaje wersów i strof. Pismo to zachowało do dzisiaj znaczenie i jego nowe wydania ukazały się w 1958, 1975 i 1984 roku. Książka liczy 630 stron i podzielona jest na trzy części. Pierwsza zaznajamia z relacją greckiej budowy wersów do nowoczesnej i poezji do prozy, rozważa teorię metryczną starożytnych Greków i kończy się przeglądem greckiej metryki. Druga część składa się z poszczególnych badań dotyczących różnych miar wierszy i budowy strof. W trzeciej części zawarł analizę poszczególnych pieśni (wśród nich Pindara, Sofoklesa, Eurypidesa i Arystofanesa).

Jako doradca Friedricha Althoffa miał duży wpływ na powoływanie nauczycieli na stanowiska akademickie. Jako organizator naukowy był jednym z inicjatorów kierowanego przez Friedricha Leo projektu leksykonu Thesaurus Linguae Latinae, czego efektem była rozpoczęta w 1894 r. edycja obszernego leksykonu łacińskiego języka antyku. Z ramienia Pruskiej Akademii Nauk kontynuował projekt Corpus Inscriptionum Graecarum, który stopniowo przekształcony został w Inscriptiones Graecae. Brał także udział w komisji zajmującej się edycją Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum. Od 1926 r. był współwydawcą filologicznego organu recenzującego Litteris. An international critical review of the humanities.

Jego uczniami byli m.in. Werner Jaeger, Eduard Fraenkel, Hermann Fränkel, Paul Friedländer, Johannes Geffcken (1861–1935), Alfred Gercke, Felix Jacoby, Paul Maas (1880–1964), Max Pohlenz (1872–1962), Karl Reinhardt (1886–1958), Wolfgang Schadewaldt, Eduard Schwartz, Ludwig Traube (1861–1907) i Walther Kranz (1884–1960). Niektórzy jego uczniowie musieli w okresie nacjonalizmu opuścić Niemcy i kształtowali filologię klasyczną w Stanach Zjednoczonych Ameryki i Wielkiej Brytanii, wśród nich Eduard Fraenkel, Hermann Fränkel, Jacoby, Jaeger i Maas.

Dzieła (wybór)

  • In wieweit befriedigen die Schlüsse der erhaltenen griechischen Trauerspiele? Ein ästhetischer Versuch, 1867.
  • Observationes criticae in comoediam Graecam selectae, Berlin: Schade 1870 (dysertacja).
  • Analecta Euripidea, Berlin: Borntraeger 1875 (praca habilitacyjna).
  • Aus Kydathen, Berlin 1880.
  • Antigonos von Karystos, Berlin: Weidmann 1881.
  • Homerische Untersuchungen, Berlin: Weidmann 1884.
  • Aristoteles und Athen, 2 tomy, Berlin: Weidmann 1893.
  • Einleitung in die attische Tragödie (Euripides Herakles erklärt, Bd. 1), Berlin: Weidmann 1889.
  • Die Textgeschichte der griechischen Lyriker, Berlin: Weidmann 1900.
  • Die Textgeschichte der griechischen Bukoliker, Berlin: Weidmann 1906.
  • Einleitung in die griechische Tragödie, Berlin: Weidmann 1907.
  • Die griechische und lateinische Literatur und Sprache, Berlin: Teubner 1907.
  • Staat und Gesellschaft der Griechen und Römer, Berlin: Teubner 1910.
  • Sappho und Simonides: Untersuchungen über griechische Lyriker, Berlin: Weidmann 1913.
  • Aischylos: Interpretationen, Berlin: Weidmann 1914.
  • Reden aus der Kriegszeit, Berlin: Weidmann 1915.
  • Die Ilias und Homer, Berlin: Weidmann 1916.
  • Der griechische und der platonische Staatsgedanke, Berlin: Weidmann 1919.
  • Platon. Leben und Werke/ Beilagen und Textkritik, 2 tomy, Berlin: Weidmann 1919.
  • Griechische Verskunst, Berlin: Weidmann 1921.
  • Geschichte der Philologie, Berlin/ Leipzig: Teubner 1921.
  • Hellenistische Dichtung in der Zeit des Kallimachos, 2 tomy, Berlin: Weidmann 1924.
  • Die Heimkehr des Odysseus: Neue homerische Untersuchungen, Berlin: Weidmann 1927.
  • Erinnerungen 1848–1914, Leipzig: Koehler 1928.
  • Der Glaube der Hellenen, 2 tomy, Berlin: Weidmann 1931–1932.
Wydania krytyczne i tłumaczenia
  • Callimachi hymni et epigrammata, Berlin: Weidmann 1882.
  • Aischylos Agamemnon Griechischer Text und deutsche Übersetzung, Berlin: Weidmann 1885.
  • Isyllos von Epidauros, Berlin: Weidmann 1886.
  • Euripides Herakles, 3 tomy, Berlin: Weidmann 1889.
  • Euripides Hippolytos. Griechisch und deutsch, Berlin: Weidmann 1891.
  • (z Georgiem Kaibelem): Aristotelis Politeia Athēnaiōn, Berlin: Weidmann 1891.
  • Orestie: Griechisch und deutsch, Berlin: Weidmann 1896.
  • Bakchylides, Berlin: Weidmann 1898.
  • Griechische Tragoedien, 14 tomów, Berlin: Weidmann ab 1899.
  • Die Reste des Landmannes von Menandros, Berlin: 1899.
  • Adonis / Bion von Smyrna. Deutsch und Griechisch, Berlin: Weidmann 1900.
  • Der Timotheos-Papyrus gefunden bei Abusir am 1. Februar 1902, Leipzig: Hinrichs 1903.
  • Bucolici graeci, Oxford: Clarendon Press 1905.
  • Wilhelm Schubart, Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff (Bearbeiter): Epische und elegische Fragmente, Berlin: Weidmann 1907.
  • Aeschyli tragoediae, Berlin: Weidmann 1914.
  • Pindaros, Berlin: Weidmann 1922.
  • Menander: Das Schiedsgericht, Berlin: Weidmann 1925.

Literatura

  • Wilt Aden Schröder: Wilamowitz-Bildnisse. w Philologus tom 151 (2007), s. 335–374.
  • Karl Ludwig Reinhardt: Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff w Die Großen Deutschen. Tom 5, Berlin 1952, s. 415–421.
  • Antonio Tibiletti: Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff. „Der deutsche Kujawiak“, Nordhausen 2016 (Studia Classica et Mediaevalia 11), ISBN 978-3-95948-096-3.

Linki

Autor: Roman Penkała