Tomáš Masaryk

Tomáš Garrigue Masaryk (ur. 7 marca 1850 w Hodonínie, Morawy; zm. 14 września 1937 w Lány) – czeski filozof, pisarz i polityk, współzałożyciel i pierwszy prezydent Czechosłowacji (1918-1935).

Tomáš Masaryk, 1925. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Jozef Masaryk (1823–1907), woźnica w majątku;
• Matka: Terezie z domu Kropáčková (1813–1887);
• Żona: Charlotte Garrigue (1850–1923), pianistka, działaczka feministyczna, publicystka i tłumaczka, córka handlowca amerykańskiego i współwłaściciela ubezpieczalni Rudolpha Garrigue;
• Dzieci: Alice Masaryková (1879–1966, socjolożka), Herbert Masaryk (1880–1915, malarz), Jan Masaryk (1886–1948, dyplomata i polityk), Eleanor (02.03.1890– 18.07.1890), Olga Masaryková (1891–1978).

Biografia

Pochodzenie i okres szkolny

Tomáš Masaryk przyszedł na świat 7 marca 1850 w Hodonínie jako syn słowackiego woźnicy w majątku Jozefa Masaryka (1823–1907) oraz jego żony Terezie z domu Kropáčková (1813–1887), córki niemieckojęzycznej rodziny chłopskiej i kucharki z Hustopeče. Później określał matkę jako Niemkę, Hanakinię lub Morawiankę, siebie natomiast jako Czecha, Morawianina lub Słowaka. Zatem już jako dziecko opanował języki słowacki, niemiecki i czeski. Bardzo często zmieniał miejsce zamieszkania. Przebywał w miejscowościach Hodonín, Mutěnice, Čejkovice i Čejč. Uczęszczał do szkół powszechnych w Čejkovice i Hustopeče. Wysłano go do Wiednia, aby nauczył się zawodu ślusarza. Doświadczenie to nie było szczęśliwe i szybko wrócił do rodziny. Następnie uczył się kowalstwa.

Od 15 roku życia zarabiał jako nauczyciel dzieci z zamożnych rodzin. Jedną z nich była rodzina ówczesnego dyrektora policji w Brnie Antona von Le Monniera, który sfinansował mu naukę w gimnazjum niemieckim w Brnie, a od 1869 roku w Akademisches Gymnasium w Wiedniu. W tym czasie uczył się kilku języków takich jak angielski, francuski, łacina, greka starożytna, polski i rosyjski.

Ta protekcja zrodziła spekulacje, że Masaryk był nieślubnym synem wysoko postawionej osoby, może nawet samego cesarza Franciszka Józefa, i dlatego był tak intensywnie protegowany w jego karierze szkolnej i zawodowej. W celu zweryfikowania mocnych dowodów na ojcostwo Franciszka Józefa, zaplanowano na 2017 rok porównanie DNA z próbkami materiału dostarczonymi przez Muzeum Masaryka. Na Badanie nie pozwoliła jednak prawnuczka Masaryka, Charlotta Kotík (ur. 1940).

Kariera akademicka

Od 1872 roku studiował na uniwersytecie w Wiedniu filozofię u Franza Brentano. Po śmierci Antona von Le Monniera w 1873 roku znalazł lukratywną posadę guwernera w rodzinie generalnego doradcy banku anglo-austriackiego Rudolfa Schlesingera. Po zdaniu matury przez młodego Schlesingera, Masaryk został nagrodzony towarzyszeniem mu w podróży do Włoch i długim pobytem w Lipsku, gdzie studiował u Wilhelma Wundta, nawiązał kontakt z Edmundem Husserlem i doktoryzował się w 1876 roku. Tam też poznał amerykańską pianistkę Charlotte Garrigue, córkę handlowca amerykańskiego i współwłaściciela ubezpieczalni Rudolpha Garrigue. Jej przodkowie byli hugenotami, którzy przed prześladowaniami religijnymi uciekli do Danii, skąd jej ojciec wyjechał do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Charlotte Garrigue i Tomáš Masaryk zaręczyli się 10 sierpnia 1877 roku, a zawarli ślub cywilny i unitariański 15 marca 1878 roku w Nowym Jorku. Po ślubie przyjął jako drugie nazwisko żony i odtąd nazywał się Tomáš Garrigue Masaryk. Często określa się go inicjałami TGM, które można znaleźć pod jego pomnikiem przed Zamkiem Praskim.

W 1878 roku habilitował się w Wiedniu pismem „Der Selbstmord als soziale Massenerscheinung der modernen Zivilisation” („Samobójstwo jako społeczne zjawisko masowe nowoczesnej cywilizacji”). Było to jedno z pierwszych podejść socjologicznych do tego zjawiska. Masaryk doszedł do wniosku, że to brak wiary i odejście od religii sprzyjają samobójstwu.

W 1879 roku został Privatdozentem (nieopłacanym docentem) na uniwersytecie w Wiedniu, w 1882 roku profesorem nadzwyczajnym w czeskiej części Uniwersytetu Praskiego, gdzie od 1897 roku był profesorem zwyczajnym filozofii.

Opinii publicznej stał się znany w 1886 roku, gdy przyłączył się do sporu dotyczącego rzekomo pochodzących ze średniowiecza, a w rzeczywistości sfałszowanych na początku XIX wieku rękopisów dotyczących najstarszych dziejów Czech („Rękopis królowodworski”; cz. „Rukopis královédvorský” i „Rękopis zielonogórski”; cz. Rukopis zelenohorský). Jako redaktor czasopisma „Athenaeum” dopuszczał do głosu przeciwników autentyczności tych rękopisów, zajmował stanowisko antykatolickie i antynacjonalistyczne oraz gorąco przekonywał, że współczesny naród czeski nie powinien odwoływać się do wymyślonej przeszłości. Poparł językoznawcę Jana Gebauera w jego żądaniu przeprowadzenia analiz paleograficznych i chemicznych rękopisów.

Równie stanowczo bronił w 1899 roku, w jednym z ostatnich procesów dotyczących mordu rytualnego w Europie Środkowej, pochodzenia żydowskiego Leopolda Hilsnera, którego skazano na karę śmierci za rzekome zamordowanie 19-letniej dziewczyny. Efektem jego działań była zmiana wydanego wyroku śmierci na dożywotnie więzienie. Ataki antysemitów czeskich na Masaryka, który z powodu zamieszek musiał przerwać pracę dydaktyczną na uniwersytecie, uświadomiły mu, że czescy patrioci potrzebują jako alternatywy, która przeciwstawi się antysemickim ugrupowaniom staro- i młodoczechów, nowej demokratycznej, zreformowanej partii „Realistów”.

W 1909 roku zajął się także sprawą chorwackiego polityka Hinko Hinkovića (1854–1929), oskarżonego w sfałszowanym procesie w Wiedniu. Ofiarami tego habsburskiego wymiaru sprawiedliwości stali się w większości prominentni członkowie koalicji chorwacko-serbskiej, którzy zostali skazani na wieloletnie pobyty w więzieniu i na karę śmierć.

Kariera polityczna

W 1887 roku Tomáš Masaryk założył grupę „Realiści”. W 1891 roku został z ramienia młodoczechów wybrany do austriackiego parlamentu, ale w 1893 roku zrezygnował z mandatu z powodu nieporozumień z tą partią. W 1900 roku założył Partię Realistyczną, z ramienia której zasiadał w parlamencie austriackim w latach 1907–1914. Parlamentarna działalność Masaryka do 1913 roku charakteryzowała się przede wszystkim realistycznym podejściem do kwestii narodowych. Jego program polityczny opierał się na przekonaniu, że sprawę czeską należy budować nie na historycznych przywilejach czeskiego prawa stanowego, ale na równej pozycji narodu czeskiego wśród wszystkich innych austriackich narodowości posiadających równe prawa. Podobnie jak František Palacký (1798–1876) wyznawał austriacką ideę imperialną (austroslawizm), ale zwalczał niedemokratyczną politykę narodowościową czołowych polityków Wiednia i Budapesztu. Badał demokrację szwajcarską i w swojej pracy „Kwestia czeska” („Ceská otáska”, 1895) rozwinął koncepcję „czeskiej Szwajcarii”. Widział też Szwajcarię jako wzór dla federalizacji Austro-Węgier.

Wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej nastąpiła zmiana jego planów i opowiadał się za powołaniem samodzielnego państwa czechosłowackiego. W ten sposób w wieku 64 lat został czołową postacią rozpoczynającego się czeskiego ruchu oporu. We wrześniu i październiku 1914 roku odbył dwie podróże do Holandii, a w grudniu tego samego roku kolejną do Włoch i Szwajcarii. W Szwajcarii ostrzeżono go, że po powrocie grozi mu aresztowanie, co spowodowało, że z córką Olgą pozostał na obczyźnie. Decyzja ta była bardzo trudna, ponieważ opuścił rodzinę na okres trwania wojny. Pod jego nieobecność żona była nękana przez austriacką policję. Rachunek bankowy został zablokowany w 1915 roku, zatem żona musiała pożyczać pieniądze, aby przeżyć. Była często przesłuchiwana i policja rozważała konfiskatę ich nieruchomości, ale ponieważ Masaryk zawsze był dzierżawcą, zatem żadnej nie posiadał. Zainteresowali się więc jego biblioteką, która jednak była zbyt specjalistyczna, aby mieć realną wartość finansową.

Z Genewy rozpoczął tworzenie ruchu emigracyjnego związanego z podziemiem praskim, w którym czescy politycy łączyli się w tajne stowarzyszenia w celu popularyzacji idei dążenia do niepodległości państwa, oraz koordynację działań z grupami emigracyjnymi we Francji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Rosji.

Jesienią 1915 roku Tomáš Masaryk podróżował przez Paryża, gdzie przebywał jego ścisły współpracownik Edvard Beneš (1884–1948), do Londynu będącego centrum politycznym aliantów. Tam prowadził wykłady w King’s College na temat „małych narodów”. Odbył kilka podróży do Paryża, gdzie spotkał premiera Francji Aristide Brianda (1862–1932), którego udało mu się przekonać o nieuchronnym rozpadzie Austro-Węgier. 14 listopada 1915 roku Comité d'action tchèque à l'étranger, w którym zrzeszyły się zagraniczne organizacje czeskie, ogłosił ustanowienie niezależnego państwa czechosłowackiego jako swój cel. Komitet ten w lutym 1916 roku przekształcił się w Czechosłowacką Radę Narodową, której Masaryk przewodniczył. Jednak dopiero 29 czerwca 1918 roku Francja uznała legitymację Czechosłowackiej Rady Narodowej, pod wpływem nacisków amerykańskich (prezydent Woodrow Wilson ogłosił 8 stycznia 1918 roku swoje słynne 14 punktów, z których dziesiąty mówił o konieczności wyzwolenia „małych narodów” austro-węgierskich).

Masarykowi udało się kwestię czechosłowacką uczynić tematem międzynarodowym. Z jego inicjatywy i Rady Narodowej utworzono walczące u boku aliantów czechosłowackie legiony jako armię emigracyjną. Krótko po wybuchu rosyjskiej rewolucji lutowej w 1917 roku zaczął w Rosji, w maju 1917 roku, organizować z czeskich dezerterów i jeńców tamtejszą armię emigracyjną. Podczas pobytu w Rosji na początku 1917 roku Masaryk zaczął w Sankt Petersburgu pisać swój program polityczny „Nová Evropa”. Pismo to miało przede wszystkim służyć „uświadomieniu żołnierzom podstawowych problemów wojny”. W grudniu 1917 roku Francja wyraziła zgodę na utworzenie na swoim terytorium legionu czechosłowackiego, który walczył w Lesie Argońskim. Od lutego 1918 roku alianci uważali armię czechosłowacką w Rosji jako część wojsk zgromadzonych we Francji. W kwietniu 1918 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, przemierzając Rosję Koleją Transsyberyjską. W czasie tej podróży przebywał kilka tygodni w Japonii. Następnie wyruszył do Kanady, a w maju 1918 roku znalazł się wreszcie w Stanach Zjednoczonych, gdzie namawiał prezydenta Woodrowa Wilsona do idei zawarcie unii między Czechami, Słowakami i Rusinami. Opinia amerykańska opowiedziała się za powstaniem państwa czechosłowackiego. Ponadto Masaryk debatował z osobistościami politycznymi bliskimi prezydentowi.

Francja jako pierwsza z aliantów zaakceptowała 29 czerwca 1918 roku Czechosłowacką Radę Narodową jako podstawę przyszłego rządu, 9 sierpnia 1918 roku uczyniła to Wielka Brytania, a 3 września 1918 Stany Zjednoczone Ameryki. W Paryżu 14 października 1918 roku Edvard Beneš utworzył dotychczasową Radę Narodową jako tymczasowy rząd czechosłowacki z Masarykiem jako premierem. 18 października 1918 roku Tomáš Masaryk w tzw. Deklaracji Niepodległości Czechosłowacji proklamował w Waszyngtonie niepodległość Czechosłowacji, a na schodach Independence Hall w Filadelfii powiedział „pravda vítězí” („prawda zwycięży”). Nowe państwo miało być republiką z parlamentarną formą rządu, gwarantowało podstawowe prawa obywateli, rozdział kościoła od państwa, powszechne prawo wyborcze, równouprawnienie kobiet, ochronę mniejszości oraz daleko idące reformy społeczne, takie jak wywłaszczenie wielkich majątków ziemskich i zniesienie przywilejów arystokratycznych. 28 października 1918 roku rząd austro-węgierski zaakceptował warunki prezydenta Woodrowa Wilsona dotyczące zakończenia wojny i zaproponował natychmiastowe zawieszenie broni, dlatego dzień ten jest oficjalnie uznawany za dzień założenia Republiki Czechosłowackiej.

W środowiskach socjalistycznych i komunistycznych zaczęła się polemika na temat Masaryka i socjalisty-rewolucjonisty Borisa Wiktorowicza Sawinkowa (1879–1925), zwolennika rewolucyjnej przemocy, ale przeciwnika bolszewizmu. Sawinkow podarował Fanny Kaplan (1890–1918) broń, którą 30 września 1918 roku poważnie zraniła Włodzimierza Lenina (1870–1924) podczas wiecu w Zakładach Michelsona w Moskwie. Na procesie w 1924 roku Sawinkow, torturowany przez Czeka, twierdził, że otrzymał od Masaryka pieniądze na sfinansowanie zamachu. Ten ostatni zaprzeczał temu, chociaż jest możliwe, że Masaryk wspierał finansowo Sawinkowa, ale był zawsze przeciwny wszelkim zamachom i odrzucał skuteczność ataków (w ogóle) w celu doprowadzenia do zmiany sytuacji (stanowisko to jest widoczne we wszystkich wystąpieniach i pismach Masaryka). Z drugiej strony oskarżenie to było powtarzane w kółko przez całe życie Masaryka i po jego śmierci w czasie zimnej wojny, tak że dziś historycy tacy jak Alain Soubigou dochodzą do wniosku, że nie sposób stwierdzić, czy oskarżenie to jest prawdziwe, czy nie.

Tomáš Masaryk jako prezydent

Po upadku monarchii austro–węgierskiej alianci widzieli Masaryka jako szefa prowizorycznego rządu czechosłowackiego. 21 grudnia 1918 roku Tomáš Masaryk wrócił do Czechosłowacji. Następnie całe Czechy, Morawy i Śląsk Austriacki oraz mniej więcej obszar dzisiejszej Słowacji zostały zajęte przez wojska czechosłowackie i alianckie jako terytorium nowego państwa Czechosłowacji. Masaryk uważał, że „Czechosłowacja jest wznowieniem dawnego państwa czeskiego i wielkomorawskiego”^[1]. Spory graniczne między Polską a Czechosłowacją trwały do lata 1920 roku. 25 czerwca 1920 przedstawiciele państw ententy postanowili wiążąco i bez przeprowadzenia ustalonego w 1918 roku plebiscytu wyznaczyć ostateczny przebieg granicy, na co Polska i Czechosłowacja musiały się zgodzić 28 lipca 1920 roku, podpisując układ graniczny.

27 kwietnia 1920 roku Masaryk został pierwszym prezydentem Czechosłowacji. System parlamentarny Czechosłowacji oparto na francuskim systemie politycznym III Republiki. Prezydent miał bardzo ograniczoną władzę. Politycznym przywódcą był premier, ale Masaryk, dzięki ogromnemu prestiżowi, miał wielki wpływ na życie polityczne Czechosłowacji.

Tomáš Masaryk nie miał własnego domu, w tygodniu mieszkał w swoim miejscu pracy – Zamku Praskim, który był w trakcie renowacji, natomiast koniec tygodnia spędzał na zamku w miejscowości Lány, gdzie przyjmował przyjaciół, intelektualistów i artystów. Jego żona Charlotta zmarła 13 kwietnia 1923 roku.

Ponownie został prezydentem w 1927 roku. Jednak w roku 1934 doznał udaru mózgu. Przez kilka miesięcy mówił tylko po angielsku i stracił władzę w prawej ręce. Jego sekretariat musiał wykonać pieczęć, aby zastąpić podpis Masaryka. Pragnął zrezygnować ze swojej funkcji, ale partia nie zgadzała się na żadnego następcę. Został więc ponownie prezydentem w 1934 roku. Po znalezieniu następcy w osobie Edvarda Beneša, Masaryk ustąpił, osłabiony i ciężko chory, 14 grudnia 1935 roku. Przeszedł na emeryturę, zamieszkał w zamku w miejscowości Lány i tam zmarł 14 września 1937 roku na udar mózgu w wieku 87 lat.

W polityce zagranicznej skłaniał się ku Wielkiej Brytanii i Francji. W konfliktach narodowościowych, jako zwolennik liberalnego i demokratycznego humanizmu, reprezentował kierunek umiarkowany, ale nie był w stanie przekonać agitatorów w czeskim rządzie do osiągnięcia równowagi z licznymi mniejszościami Niemców, Słowaków, Węgrów, Polaków i Ukraińców.

Zaniepokojony wzrastającym w siłę nazizmem zdecydował się w 1933 roku zrobić przegląd oddziałów czechosłowackich. Wsiadł na konia, wbrew opinii swego lekarza. Chciał w ten sposób pokazać nazistom niemieckim, że Czechosłowacja ma środki militarne, aby się bronić.

Tomáš Masaryk – poglądy

Swoje kredo na temat nowej sytuacji powstałej po pierwszej wojnie światowej zawarł w książce „Słowianie po wojnie”. Odniósł się nie tylko do sytuacji powstałej Czechosłowacji, lecz także wyraził swoje poglądy na temat krajów sąsiednich, w tym Polski.

Czechosłowację uważał za państwo narodowe, a nie narodowościowe, czemu zdecydowanie przeciwstawiała się mniejszość niemiecka. Problemy narodowościowe i językowe zrodziły pytanie: „Jak utworzyć państwo jednolite politycznie i administracyjnie ?” ^[2] „Ze względu na położenie w sercu Europy, Czechosłowacja ma szczególne zadanie, gdyż graniczy z Niemcami, Austriakami, Polakami, Rusinami, Węgrami. Mniejszości jej: niemiecka, polska, madziarska, małoruska są częścią sąsiednich narodów.”^[3] Zmierzyć też musiał się z problemem szkolnictwa, które do tej pory zdominowane było przez Madziarów na Słowacji i Austriaków w Czechach. Powstały też szkoły dla mniejszości narodowościowych, a także odżył reformatorski husytyzm, hamowany przez Habsburgów. Również inne mniejszości protestanckie (luteranie, kalwiniści) uzyskały duże swobody. „Pod względem religijnym i kościelnym Czechosłowacja okazuje dużą ruchliwość i tym różni się od innych narodów słowiańskich, wśród których religia i przynależność wyznaniowa miały i mają dotychczas cechy narodowe.[…] U Czechów były husytyzm i Związek Braci Kościołem narodowym, gdyż tylko jedna dziesiąta narodu pozostała katolicką. Skutki kontrreformacji i przymusowej rekatolizacji, przeprowadzone przemocą przez Habsburgów, odrobił dopiero przewrót z 1918 roku, a wspomniany wyżej Kościół czechosłowacki jest wyrazem programowego dążenia do reorganizacji dawnego Kościoła narodowego.”^[4] Jednak nie udało się mu dokonać rozdziału kościoła od państwa, ponieważ opór konserwatywnych środowisk katolickich wobec osłabienia ich wpływów był zbyt silny. Natomiast koncepcja centralistyczna, wzorowana na modelu francuskim, doprowadziła do częściowej dyskryminacji mniejszości narodowych w Czechosłowacji (niemieckiej, węgierskiej i polskiej).

Czechosłowacja miała też do rozwiązania ważne problemy gospodarcze. Przemysł austriacki w dużej mierze skupiony był w Czechach, co po rozpadzie monarchii austro–węgierskiej spowodowało nadprodukcję i Czechosłowacja musiała znaleźć nowe rynki zbytu. Również wysoko rozwinięte rolnictwo mogło zaopatrzyć całą ludność nowego państwa w produkty rolne. Jednak musiano podjąć wielką reformę rolną, ponieważ zarówno kraje czeskie, a zwłaszcza Słowacja i Ruś Podkarpacka, były dotąd ziemiami latyfundiów. „Latyfundia te świadczą wyraźnie o arystokratycznym ustroju byłych Austro–Węgier i są dowodem ujarzmienia narodów słowiańskich przez Niemców i Madziarów. W krajach czeskich narzucona gwałtem kontrreformacja zwiększyła jeszcze przy pomocy bezwzględnej konfiskaty gruntów arystokratyczną nierówność ziemską.”^[5]

Kolejny problem dotyczył transportu kolejowego, gdyż dotychczasowa sieć komunikacyjna prowadziła do centrów monarchii, czyli do Wiednia i Budapesztu.

Polskę postrzegał jako kraj, chociaż podzielony przez zaborców na trzy części o odmiennych prawach i zwyczajach, o silnym poczuciu narodowym i chęci zjednoczeniowej. Widział także wynikłe z rozbiorów i z toczącej się wojny, w której Polska bardzo ucierpiała, problemy gospodarcze Polski oraz istniejący w Polsce problem unifikacji stosunków z mniejszościami narodowościowymi. Uważał, że wojna znacznie zbliżyła kraje słowiańskie i powinny one zawrzeć sojusze o wzajemnej pomocy. „Niemiecki Drang nach Osten, niemiecki pangermanizm z natury rzeczy zbliżał zagrożone narody słowiańskie ku sobie...”^[6]

Opowiadał się za zjednoczeniem wszystkich państw Europy. „Zjednoczone Stany Europy wymagają rozwoju i wysiłków. Przykrości i przykre stosunki, trapiące Europę, nie wynikały z winy nowych państw, lecz z winy państw starych […] Zjednoczenie Europy będzie uzupełnione i rozszerzone przez zjednoczenie całej ludzkości.”^[7] Wojna wzmocniła humanitarny program […]. Człowiek nie może mieć innego programu, jak tylko dobro innego człowieka. Program humanitarny oznacza uczucie sympatii do wszystkich ludzi, bez względu na różnice językowe, narodowe i klasowe.[…] oznacza także dążenie do zjednoczenia całej ludzkości. Ten program będzie uskuteczniony przez zjednoczone państwa Europy, a do zjednoczenia państw europejskich przyczynią się narody słowiańskie wzajemną solidarnością.”^[8]

Przeciwstawiał się myśli imperialistów niemieckich, że tylko wielkie narody mogą wydać wielkich ludzi. Jako przykład podawał, znanych na całym świecie: reformatora Jana Husa, pedagoga Jana Amosa Komenskýego, ideologa braci czeskich Piotra Chelczyckiego (Petr Chelčický). W piśmie „Problém malých národů a evropská krise”, wydanym w języku angielskim w Londynie w 1915 roku, Tomáš Masaryk twierdzi: „Kultura nie jest płodem jednego narodu, wielkiego czy małego; są różne typy i różne stopnie kultury.[…] Każdy naród musi wypracować kulturę sam i niezawiśle, a nie przejąć ją  bezpośrednio od innego narodu.”^[9] Sprzeciwiał się narzucaniu przez wielkie narody własnej kultury narodom małym: „Niemcy twierdzą, że są krzewicielami kultury – „Kulturträger” – jest to tylko pretekst. Polski polityk całkiem jasno stwierdza, że wielkim celem społecznym takiego działania jest odnarodowienia.”

Pisma

• Prinzipien der Soziologie, Wiedeń 1877.
• Der Selbstmord als soziale Massenerscheinung der Gegenwart (Sebevražda jako masový sociální jev přítomnosti), Wiedeń 1881.
• Theorie dějin podle zásad T. H. Bucklea, Praga 1883.
• Blaise Pascal, jeho život a filosofie, 1883.
• Spor o Kanta, Praga 1885.
• Slovanské studie – Slavjanofilství I.V. Kirjejevského, Praga 1885.
• Versuch einer concreten Logik (Pokus o concretní logiku), Wiedeń 1887.
• J. A. Komenský. Praga 1892.
• Česká otázka. Snahy a tužby národního obrození. Praga 1895.
• Jan Hus. Naše obrození a naše reformace. Praga 1896.
• Karel Havlíček. Praga 1896.
• Moderní člověk a náboženství. Praga 1896.
• O nynější evoluční filosofii. Praga 1896.
• O národech jako úvod do filosofie dějin. Praga 1898.
• Význam procesu polenského pro pověru rituelní. Praga 1900.
• O pověře rituelní. Praga 1900.
• Právo přirozené a historické. Praga 1900.
• O oprávněnosti a prospěšnosti osmihodinové práce. Praga 1900.
• Rukověť sociologie. Podstata a methoda. Praga 1900.
• Ideály humanitní. Praga 1901.
• V boji o náboženství. Praga 1904.
• O svobodě náboženské a volnosti přesvědčení. Praga 1904
• Problém malého národa. Kroměříž 1905.
• Inteligence a náboženství. Praga 1906.
• Freie wissenschaftliche und kirchlich gebundene Weltantschaung und Lebensauffassung. Wiedeń 1908.
• Věda a církev. Praga 1908.
• Tak zvaný velezrádný proces v Záhřebě. Praga 1909.
• Žena u Ježíše a Pavla. Praga 1910.
• Demokratismus v politice. Praga 1912.
• Válka a hospodářství, hospodářský boj Anglie a Německa. Praga 1914.
• Problém malých národů a evropská krise. Londyn 1915.
• Slované ve světě (Svět a Slované). Paryż, Londyn 1916 (po francuski i angielski), Praga 1919.
• The New Europe. Londyn 1918.
• Nová Evropa: Stanovisko slovanské. Praga 1920.
• O bolševictví. Praga 1921 (pol. wyd. „O bolszewiźmie”; tłum. A. B. Dostal, Warszawa : "Bibljoteka Polska", 1923).
• Slované po válce. Praga 1923 („Les Slaves aprés la guerre“, Paris 1923; „Slowienje po wójnie“, Lublaň 1923; „Słowianie po wojnie“, tłum. Ostap Ortwin, Lwów 1924).
• Světová revoluce. Za války a ve válce 1914–1918. Praga 1925.
• O ženě. Praga 1929.
• Kult Rozumu a Nejvyšší bytosti. Praga 1934.

Literatura

• Karel Čapek: Rozmowy z TG Masarykiem; tłum. Piotr Godlewski; Warszawa : Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2014.
• Arnold J. Kwietniowski: TGMasaryk: życie i dzieło. Frysztat : nakładem Księgarni Teofila Firuta, 1926.
• Kazimierz Kierski: Masaryk a Polska, Poznań : nakł. Towarzystwa Polsko-Czechosłowackiego : Skład Główny Gebethner i Wolf, 1935.
• Janusz Gruchała: Tomasz G.Masaryk, Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1996.
• Marek Bankowicz: Demokracja według TG Masaryka, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015.

Linki

• Holm Sundhaussen: Masaryk, Tomáš Garrigue, w: Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas. Bd. 3. Hgg. Mathias Bernath / Felix von Schroeder. München 1979, s. 112-114, online (dostęp 28.10.2022).
• Pisma Masaryka w Polona.

Przypisy

1. ↑Słowianie po wojnie, pol. wyd. Lwów : Spółka Akcyjna Wydawnicza, 1924, s. 15.
2. ↑tamże s. 17.
3. ↑tamże s. 18.
4. ↑tamże s. 20–21.
5. ↑tamże s. 22.
6. ↑tamże s. 43–44.
7. ↑tamże s. 50.
8. ↑tamże s. 51.
9. ↑Problém malých národů a evropská krise, 1926, s. 24–25.