Pieter Bruegel Starszy

Pieter Bruegel Starszy (ur. ok. 1525/30 w Broghel koło Bredy; zm. 9 września 1569 w Brukseli) – niderlandzki malarz w okresie renesansu. Zwany był „dziwacznym” lub „chłopskim Bruegelem” ze względu na tematykę obrazów, w których przedstawiał życie chłopskie Brabancji w XVI wieku. Razem z Janem van Eyckiem, Hieronimem Boschem i Peterem Paulem Rubensem uważany jest za jedną z głównych postaci flamandzkiej szkoły malarstwa i szkoły antwerpskiej.

Pieter Bruegel Starszy. Źródło: Wikimedia Commons

Życiorys

Biografia Pietera Bruegela Starszego jest bardzo niekompletna i z powodu braku źródeł pisemnych opiera się tylko na hipotezach historyków. Już miejsce i data jego urodzenia oparte są na domysłach. Istnieją też różne wersje pisowni nazwiska artysty. Na rycinach powstałych według jego obrazów widnieją podpisy Brueghel, Breugel, Breughel, a także Brügel, Brügl, Brögel i Briegel, które oddają też faktyczną lub przypuszczalną wymowę jego nazwiska w języku niemieckim. Sam malarz sygnował początkowo swoje prace nazwiskiem Brueghel, a od 1559 Bruegel. Przyczyna tej zmiany nie jest znana. Również jego obaj synowie z biegiem czasu różnie podpisywali swoje prace. W historii sztuki występują obie formy pisowni, przy czym większość autorów stosuje pisownię bez „h” (Bruegel), która preferowana jest także przez RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis.

Dzięki znajomości daty jego śmierci w 1569 „w kwiecie wieku” („medio aetatis flore”), czyli między 35 a 45 rokiem życia oraz dacie przyjęcia go w poczet mistrzów Cechu św. Łukasza w Antwerpii (w 1551 roku), co następowało zwykle między 21 a 25 rokiem życia, datę urodzenia Bruegela można umieścić między 1525 a 1530 rokiem. Według flamandzkiego malarza i pisarza Carela van Mandera (1548-1606), Pieter Bruegel Starszy urodził się „niedaleko Bredy, w wiosce znanej wcześniej Bruegel, od której prawdopodobnie pochodzi jego nazwisko^[1]. Dominique Lampson (1532-1599) wspomina o Pietro Brueghel di Breda około 1564 roku, nazwisko to przejął Lodovico Guicciardini w 1567^[2].

Istniały jednak dwie wioski, które nosiły nazwę Brueghel (lub Brogel): jedna z nich znajdowała się w Brabancji Północnej, około 55 km od dzisiejszej holenderskiej Bredy, druga - podwójna i nazywana Grote (Duży) Brogel i Kleine (Mały) Brogel - znajdowała się w dzisiejszej belgijskiej Limburgii. Różni biografowie i historycy ustalili później, że wioska Grote-Brogel znajdował się około 5 km od miasta Brée (hol. Bree)^[3]. Kwestia miejsca urodzenia Pietera Bruegela Starszego nie została rozwiązana do dzisiaj.

Według Mandera Pieter Bruegel był uczniem Pietera Coecke van Aelsta. W 1552 roku udał się w podróż do Włoch, zamieszkał w Rzymie, gdzie miał okazję współpracować z miniaturzystą Giulio Clovio. Świadectwem jego podróży jest port w Neapolu, którego pejzaż widoczny jest w obrazach „Upadek Ikara” i „Samobójstwo Saula”, a także kilka rysunków. Jest prawdopodobne, że Bruegel przedłużył swoją podróż dalej na południe. W tle „Bitwy morskiej w Zatoce Neapolitańskiej” niektórzy rozpoznali miejscowość Reggio di Calabria, zwróconą w stronę Sycylii^[4].

Między 1555 a 1563 rokiem osiadł w Antwerpii i pracował dla wydawcy Hieronymusa Cocka, realizując rysunki do serii rycin. W Antwerpii obracał się w kręgu artystów i humanistów, m.in. bankiera i kolekcjonera Niclaesa Jonghelincka (ok. 1517–1570, do którego należało szesnaście jego dzieł. Przyjaźnił się także z kartografem i geografem Abrahamem Orteliusem (1527–1598), który napisał kilka wierszy ku jego pamięci. Jednak jego życie towarzyskie wykraczało daleko poza to środowisko intelektualne. Chętnie uczestniczył w weselach chłopskich, na które był zapraszany jako "krewny lub rodak" małżonków.

W 1562 roku, na prośbę przyszłej teściowej, Pieter Bruegel Starszy zamieszkał w Brukseli w dzielnicy Marolles przy rue Haute 132. W 1563 roku w kościele Notre-Dame de la Chapelle poślubił Mayken Coecke, córkę swego mistrza Pietera Coecke van Aelst i Mayken Verhulst. W 1564 roku urodził się ich pierwszy syn Pieter Bruegel Młodszy (Bruegel Piekielny). Zmieniła się też w tym czasie sytuacja polityczna i religijna we Flandrii. W 1567 roku książę Ferdynand Álvarez de Toledo rozpoczął krwawe represje przeciwko niderlandzkim powstańcom. W 1568 roku urodził się drugi syn Jan Bruegel (Bruegel Aksamitny). Wydaje się pewne, że Pieter Bruegel Starszy korzystał w tym czasie z protekcji arcybiskupa Mechelen Antoine'a Perrenot de Granvelle'a (1517–1586), który kolekcjonował jego dzieła.

Carel van Mander opisał następująco osobowość Bruegela :

„Był to człowiek spokojny, mądry i dyskretny, ale w towarzystwie był wesoły i lubił straszyć słuchaczy historiami o duchach i tysiącu innych diabelstw.”

Carel van Mander przytoczył też kilka fantazyjnych anegdot, jak na przykład uczestnictwo w weselu z przyjacielem Hansem Frankaertem, jubilerem z Antwerpii :

„Wraz z Franckertem Bruegel lubił odwiedzać chłopów na weselach i jarmarkach. Obaj mężczyźni ubierali się po chłopsku i podobnie jak inni goście przynosili prezenty oraz zachowywali się tak, jakby należeli do rodziny lub pochodzili z otoczenia jednego lub drugiego z małżonków. Bruegel z przyjemnością obserwował obyczaje chłopów, ich zachowanie przy stole, tańce, zabawy, zaloty i wszystkie śmieszne rzeczy, które malarz potrafił odtworzyć z wielkim wyczuciem i humorem, kolorem, zarówno w akwareli, jak i w oleju, będąc równie dobrze obeznanym w obu technikach. Znał on charakter chłopów z Kempen i okolic. Wiedział, jak ubrać ich w naturalny sposób i jak odmalować ich szorstkie gesty, gdy tańczyli, chodzili, stali lub wykonywali różne czynności. Rysował z niezwykłym przekonaniem, szczególnie dobrze opanował rysunek ołówkiem.”

Pieter Bruegel Starszy zmarł 9 września 1569 w Brukseli i został pochowany w kościele Notre-Dame de la Chapelle, gdzie znajduje się poświęcone mu epitafium.

Jego podobizna znajduje się w książce Dominicusa Lampsoniusa „Pictorum aliquot celebrium Germaniae Inferioris effigies”. Portret malarza, przypisywany rytownikowi Johannesowi Wierixowi (1549–1620), został opublikowany wraz z wierszem Lampsoniusa w 1572 roku.

Twórczość Pietera Bruegela

Malarstwo

Malarstwo Pietera Bruegela możne podzielić właściwie na trzy okresy :

1. pierwsze kompozycje, w których roi się od postaci z życia wziętych;
2. cykl „Miesiące”, który opowiada o biegu świata zgodnie z prawami natury; zawierał prawdopodobnie 6 obrazów, z których zachowało się pięć :
   • Myśliwi na śniegu (grudzień – styczeń), 1565, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń,
   • Pochmurny dzień (luty – marzec), 1565, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń,
   • Sianokosy (czerwiec – lipiec), 1565, Pałac Lobkowiczów na Zamku Praskim, Czechy,
   • Żniwa (sierpień-wrzesień), 1565, Metropolitan Museum of Art , Nowy Jork,
   • Powrót stada (październik – listopad), 1565, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń,
3. Ostatnie obrazy, w których kilka dużych postaci znajduje się na tle pejzażu będącego jedynie tłem.

Malował w widocznej opozycji do swoich poprzedników, a także do włoskiego stylu XVI wieku. Łącząc średniowiecze z renesansem, wykroczył poza sztukę flamandzkich wcześniejszych malarzy i uwolnił się od sztuki Włochów. Jedność jego kompozycji, talent narracyjny i zainteresowanie „pomniejszymi gatunkami” czynią go artystą nie dającym się zaklasyfikować w historii sztuki. Niektórzy historycy starają się ustalić związek między Hieronimem Boschem i Brueglem, których łączy tradycja figuratywna. Bosch reprezentuje koniec średniowiecza, jest ostatnim „prymitywem”, a Bruegel rozpoczyna nowe stulecie, epokę nowożytną, która otwiera się na odkrywanie człowieka i świata.

Dzieła Hieronima Boscha chcą wywołać nabożne przerażenie, zupełnie nieobecne w pracach Bruegela. Dla Boscha świat jest tylko „marzeniem o Bogu”, a natura szkodliwą pokusą. Dla Bruegla, przeciwnie, ludzkie działanie nabiera pełnej wartości, radości i wyzwania wobec losu, a człowiek musi spróbować przygody mimo zagrożeń. W przeciwieństwie do malarzy renesansowych Bruegel nie malował aktów i nie interesował się portretami. Jego krągłe sylwetki dalekie są od gloryfikacji dobrze wyprofilowanych ciał. W obrazach zdominowanych przez życie ludowe malarz pokazuje chłopów takimi, jakimi są w swoich zajęciach i rozrywkach. Po raz pierwszy w historii malarstwa klasa wiejska zostaje uczłowieczona w obiektywnej wizji.

Zakończenie Soboru Trydenckiego wyznacza moment ważnych przemian i przeobrażeń dla świata katolickiego: święte teksty zostają przetłumaczone na język powszechny i wszyscy mogą je zrozumieć. Taka zmiana będzie miała różne konsekwencje, a w Holandii skłoni malarzy do przedstawiania scen religijnych z taką samą prostotą i przystępnością, z jaką można teraz czytać Pismo Święte. Dlatego Bruegel tworzy obrazy, w których prostota rysunku postaci (np. w obrazie „Spis ludności w Betlejem”, 1566) podkreśla objaśniającą i ekspresyjną funkcję Biblii. W swoich poszukiwaniach między marzeniem a rzeczywistością głównym źródłem swoich inspiracji czyni świat chłopski, odzwierciedla świat codzienny, pracę, szaleństwa, ludowe mądrości i przysłowia.

Nawet sceny biblijne Bruegla rozgrywają się przeważnie w wiosce, a opis zatłoczonego placu publicznego zajmuje więcej miejsca niż temat biblijny („Spis ludności w Betlejem”). W XVI wieku ulica i plac były miejscami spotkań i rozrywki, zabawach zimowych, karnawału, procesji i jarmarków, tańców lub obrzędów wiejskich. Wszystko to było pretekstem do świąt i malarz wiedział, jak opowiedzieć o tych zgromadzeniach, których król Hiszpanii Filip II chciał zakazać.

W cyklu „Miesiące”, ukazującym głębokie zespolenie istot żywych podlegających naturalnym cyklom, wyraża się stoicka koncepcja świata jako uporządkowanej konstrukcji, w której człowiek zajmuje ściśle określone miejsce i akceptuje swoje przeznaczenie. Z drugiej strony, w innych obrazach Bruegel zdaje się obawiać pychy człowieka i jego buntu przeciwko porządkowi stworzenia („Wieża Babel”, „Upadek Ikara”). Radość może współistnieć z niebezpieczeństwem, jeśli człowiek podda się fatalizmowi i stanie się częścią symfonii żywiołów natury.

Ta idea natury sprawiła, że zainteresował się alchemią. Stąd obraz „Alchemik” (1558?).

Obecnie wymienia się około pięćdziesiąt obrazów Bruegla, z których dwanaście znajduje się w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Wiele jego dzieł zaginęło, a niektóre przypisywane niegdyś Brueglowi obrazy okazały się późniejszymi kopiami wykonanymi przez jego synów lub innych artystów.

Rysunki

Pieter Bruegel Starszy jest dziś najbardziej znany ze swoich obrazów chłopskich i przysłów. Jest rzadziej rozpoznawany jako pomysłowy rysownik, który wniósł nowy naturalizm do przedstawiania krajobrazu. Stworzył zbiór projektów graficznych, które ostentacyjnie analizują niedoskonałości ludzkiej natury. To dzięki tej wyjątkowej pracy graficznej sztuka Bruegela zyskała powszechną sławę w XVI wieku. Zachowało się niewiele jego rysunków, wiele z nich zostało przypisanych innym artystom, głównie dzięki badaniom znaków wodnych i monogramów na papierze. Roelandtowi Savery (1576–1639) przypisuje się słynne rysunki „Naer het leven”, a kilka pejzaży wydaje się pochodzić spod ręki jego starszego brata Jakuba Savery (ok. 1565–1603). Anonimowi artyści nazywani „mistrzami pejzaży górskich” (grupa 19 kontrowersyjnych pejzaży), którymi mogli być Roelandt Savery lub Jacob Savery, „mistrzami małych pejzaży”, którymi mogli być Joos van Liere lub Cornelis Cort, ale także Hieronim Bosch, Pieter Balten, rodzina Coecke, synowie samego Bruegela - Pieter i Jan - lub jego otoczenie, dzielą się autorstwem innych kompozycji, pejzaży, postaci i scen wiejskich. Wydaje się też, że wielkie powodzenie kompozycji Bruegla Starszego przyciągnęło fałszerzy^[5].

Najnowszy katalog rysunków Pietera Bruegla Starszego opisuje 61 rysunków własnoręcznych i sześć znanych z kopii. Z tych 67 pozycji, trzydzieści pięć było gotowych do grawerowania. Opublikowano osiemdziesiąt cztery ryciny, nie licząc tych, które ukazały się po namalowaniu lub pośmiertnie. Brakuje więc co najmniej czterdziestu dziewięciu rysunków^[6].

Ryciny

Od 1556 roku nazwisko Bruegela łączone jest z nazwiskiem wydawcy Hieronymusa Cocka (1510–1570) w „In de Wier Winden” („Pod Czterema Wiatrami”). Rysował satyryczne plansze, takie jak „Wielkie ryby jedzą małe ryby”. W następnym roku ukazał się cykl „Siedem grzechów głównych”, a w 1558 „Siedem cnót”. Rycina „Polowanie na zająca” wykonana w 1560 roku jest jedyną ryciną, którą Pieter Brueghel Starszy wykonał samodzielnie, a którą wydał Hieronymus Cock. Mogłoby to stanowić ilustrację starego przysłowia "Kto dwa zające goni, żadnego nie chwyci"^[7]. Poprzez efekty światła i atmosfery zapowiada już dwa wielkie obrazy „Myśliwi na śniegu” i „Powrót stada”, w których wielką rolę odgrywa pora dnia i roku.

Pieter Bruegel Starszy jest również pomysłodawcą wielu rycin wykonanych przez innych artystów i opublikowanych przez Hieronymusa Cocka: „Kuchnia chudych” i „Kuchnia tłustych”, rytowana przez Pietera van Der Heydena w 1563 roku. Podobnie jak w przypadku Hieronima Boscha, jego dzieła były grawerowane po jego śmierci.

• Cykl „Dwanaście przysłów flamandzkich” (ok. 1568), według Pietera Bruegela Starszego, rytował Johannes Wierix;
• Cykl „Statki morskie”, Frans Huys (Antwerpia, 1522 - 1562) ok. 1561-1562;
• Wiosna i lato Pietera van Der Heydena (Antwerpia, 1570 (wstępne rysunki do pozostałych dwóch pór roku są autorstwa Hansa Bola)., wg Pietera Bruegla, rytował Johannes Wierix;
• Statki Morskie, Frans Huys (1522–1562) ok. 1561-1562;
• „Wiosna” i „Lato” Pietera van Der Heydena, ok. 1568 (wstępne rysunki do pozostałych dwóch pór roku są autorstwa Hansa Bola).

Obrazy (wybór)

 

Port w Neapolu, ok. 1558, Galleria Doria Pamphilj, Rzym.

Źródło: Wikimedia Commons

 

Przysłowia niderlandzkie,1559, Galeria Malarstwa, Berlin.

Źródło: Wikimedia Commons

 

Triumf śmierci, ok. 1562, Prado, Madryt.

Źródło: Wikimedia Commons

 

Samobójstwo Saula, 1562, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń.

Źródło: Wikimedia Commons

 

Wieża Babel, 1563, Kunsthistorisches Museum, Wiedeń.

Źródło: Wikimedia Commons

 

Taniec weselny, ok. 1566, Detroit Institute of Arts.

Źródło: Wikimedia Commons

Literatura

• Carel van Mander: Het Schilder-Boeck, Harlem, 1604 (online).
• Carel van Mander: Le Livre des peintres, francuskie tłumaczenie Henriego Hymansa „Het Schilder-Boeck”, Paris, 1884 (Tom I i Tom II).
• R. Hagen, R. M. Hagen, Bruegel. Dzieła wszystkie, Kolonia 2001.

Linki

• Pieter Brueghel l'Ancien w: fr.wikipedia.org (online ).

Przypisy

1. ↑ Karel van Mander: Schilder-boeck, Haarlem, 1604, s. 233.
2. ↑ Lodovico Guiccardini: Descrittioni di tutti i Paesi Bassi [online], Anvers, 1567, s. 99.
3. ↑ Claude-Henri Rocquet: Bruegel, or the Workshop of Dreams [online], Chicago, University of Chicago Press, 1991, s. 69 : « But van Mander may have confused Bree in Kampen, then called Breedes or Brida and in Latin Breda, with the Breda of Brabant. As for the Kampen village of Brueghel or Brogel, it was divided into Grote Brogel and Kleine Brogel. »
4. ↑ Sophie Rossignol: Pieter Brugel, l'hymne à la vie paysanne, Garches, À Propos, 2009 (ISBN 978-2-915398-05-2 et 2-915398-05-4), s.10.
5. ↑ Pieter Bruegel the Elder : drawings and prints / edited by Nadine M. Orenstein ; with contributions by Nadine M. Orenstein, Manfred Sellink, Jürgen Müller, Michel C. Plomp, Martin Royalton-Kisch, Larry Silver.
6. ↑ Martin Royalton Kish: Pieter Bruegel as a Draftsman, Yale University Press, 2001.
7. ↑ Nadine M. Orenstein: Pieter Bruegel the Elder : Drawings and Prints, The Metropolitan Museum of Art, 2001, s. 200-201 (online).