Hans Lukaschek

Hans Lukaschek (ur. 22 maja 1885 we Wrocławiu (wówczas. niem. Breslau); zm. 26 stycznia 1960 w Fryburgu Bryzgowijskim (niem. Freiburg im Breisgau)) – niemiecko–śląski polityk, przeciwnik narodowego socjalizmu, doktor prawa, katolicki działacz kościelny. 

Hans Lukaschek, 1949. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Philipp Lukaschek, nauczyciel w miejscowości Bełk (niem. Belk) w powiecie rybnickim, później rektor szkoły powszechnej we Wrocławiu;
• Matka: Maria z domu Beinert z Wrocławia;
• Żona: od 1911 roku Magdalena König z Wrocławia;
• Małżeństwo pozostało bezdzietne.

Biografia

Okres nauki

Hans Lukaschek urodził się 22 maja 1885 roku i ochrzczony został w wierze katolickiej. Jego ojcem był, pochodzący z Łącznik (niem. Lonschnik) koło Prudnika (niem. Neustadt) na Górnym Śląsku, nauczyciel Philipp Lukaschek, który później został rektorem szkoły powszechnej we Wrocławiu. Matka, Maria z domu Beinert, pochodziła z Wrocławia. Uczęszczał do szkół we Wrocławiu i Paczkowie, gdzie w 1906 roku zdał egzamin dojrzałości. W międzyczasie, z powodu choroby płuc, spędził także dwa i pół roku w placówce Fridericianum w Davos. Następnie studiował prawo, ekonomię i nauki polityczne we Wrocławiu oraz Berlinie, gdzie słuchał wykładów Gustava Schmollera. Podczas pierwszego semestru wstąpił do bractwa studenckiego Rheno-Palatia Breslau (obecnie siedziba w Moguncji), należącego do Cartellverband der katholischen deutschen Studentenverbindungen (CV). W 1909 roku zdał pierwszy państwowy egzamin prawniczy, a w następnym roku doktoryzował się pracą „Die Organisation und die rechtliche Natur der Reichsbank”.

Początek kariery politycznej

Karierę w administracji państwowej Hans Lukasche rozpoczął w Cesarskim Urzędzie Patentowym, następnie od 1914 roku pracował jako asesor w magistracie wrocławskim. W 1916 roku został burmistrzem w Rybniku i w 1919 roku landratem (starostą) powiatu rybnickiego. W trakcie piastowania tych stanowisk udało się mu uzyskać równowagę między mniejszościową niemieckojęzyczną klasą wyższą i liczebnie większą, ale społecznie słabą polskojęzyczną społecznością. Wśród prostych ludzi był lubiany z powodu społecznej żyłki, która miała silne zakorzenienie w katolickiej nauce społecznej. Na polecenie komisji plebiscytowej musiał 25 marca 1920 roku zrezygnować z pełnionego stanowiska.

Plebiscyt na Górnym Śląsku

Wśród licznych urzędów i funkcji, które Hans Lukaschek piastował w swojej śląskiej ojczyźnie, szczególne znaczenie miały te w latach górnośląskiej walki plebiscytowej w 1920/21. Był to czas okropnych zawirowań w drugiej co do wielkości prowincji pruskich. Na podstawie postanowienia państw zwycięskich w pierwszej wojnie światowej, początkowo cały Górny Śląsk przypadł Polsce, ale 28 czerwca 1919 roku po masowych protestach w Rzeszy Niemieckiej, w szczególności na Górnym Śląsku, postanowiono przeprowadzić referendum. Natychmiast wszczęto w górnośląskim obszarze plebiscytowym masowe starania zarówno przez polską, jak również niemiecką stronę, dążące do nakłonienia ludności do głosowania za przyłączeniem do Polski lub pozostaniem w państwie pruskim. Hans Lukaschek został powołany przez Radę Ludową we Wrocławiu na szefa propagandy niemieckiej na potrzeby kampanii referendalnej. Główną kwaterę miał we Wrocławiu, zatem poza obszarem plebiscytowym, aby agitować tam bez przeszkód ze strony francusko-angielsko-włoskiej Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku, która 11 lutego 1920 roku przejęła władzę na Górnym Śląsku i nadzorowała kampanie propagandowe w okresie poprzedzającym referendum. Lukaschek utworzył we Wrocławiu na potrzeby propagandy plebiscytowej komisję „Schlesische Ausschuß“, która obejmowała przedstawicieli wszystkich istniejących na Śląsku partii i związków zawodowych, ściśle współpracowała z „Vereinigten Verbänden Heimattreuer Oberschlesier“ (VVHO, Zjednoczone Związki Wiernych Ojczyźnie Górnoślązaków) i innymi patriotycznymi organizacjami niemieckimi, które też finansowo wspierała. Jego głównym zadaniem było prowadzenie kampanii na rzecz przynależności Górnego Śląska do Rzeszy wszelkimi możliwymi sposobami, zwłaszcza w mediach, pozyskiwanie środków finansowych na ten cel oraz pozyskiwanie wpływowych sił w Berlinie i Wrocławiu dla sprawy niemieckiej.

Zdecydowanym przeciwnikiem propagandy niemieckiej i przede wszystkim Hansa Lukascheka był po stronie polskiej Adalbert (Wojciech) Korfanty. Pochodzący z górnośląskiej, polskojęzycznej rodziny były poseł do Reichstagu stał się pomysłowym i wpływowym rzecznikiem wszystkich sił dążących do przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Przewodniczący Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku, francuski generał Henri Le Rond, wspierał na zlecenie premiera Georges'a Clemenceau polską sprawę, aby osłabić Niemcy przez utratę ważnego górnośląskiego regionu gospodarczego. Korfanty wykorzystał w swojej propagandzie zakorzeniony wśród ludności Górnego Śląska katolicyzm i propagował hasło „Niemiec = protestant, Polak = katolik”. Hasło to wykorzystano także skutecznie po drugiej wojnie światowej, aby wysiedlić i pozbawić własności licznych Ślązaków. Obiecywał też ubogiej ludności wiejskiej reformę rolną, dzięki której miała ona otrzymać swoje domy, ziemię i bydło („Krowa Korfantego”, niem. „Korfanty-Kuh“). Korfanty był też znaczącym inicjatorem dwóch polskich powstań na Górnym Śląsku (sierpień 1919/ sierpień 1920), których celem było zastosowanie terroru i nacisku bojowego w celu przekonania ludności górnośląskiej do głosowania za Polską. Hans Lukaschek natomiast wstrzymywał się od wszelkich gwałtownych działań, a zamiast tego podkreślał historyczne, gospodarcze, narodowe, polityczne, kulturalne i religijne związki Górnego Śląska z Rzeszą Niemiecką. Kwestię górnośląską postrzegał raczej jako problem społeczny, a nie narodowy.

I tak już zagmatwane i napięte warunki narodowościowe, społeczne i gospodarcze na Górnym Śląsku komplikował dodatkowo fakt, że kwestia wyborcza na Górnym Śląsku łączyła się z dążeniami separatystycznymi wobec państwa pruskiego pod hasłem „Górny Śląsk dla Górnoślązaków”. Górny Śląsk, który był w 90 procentach katolicki, czuł się zaniedbany przez protestanckie Prusy pod względem językowym, edukacyjnym i kościelno-religijnym, a patronowali mu zagraniczni, a w dodatku protestanccy urzędnicy i liderzy biznesu. W październiku 1919 roku pruski rząd zatwierdził powołanie samodzielnej prowincji Górnego Śląska. Lukaschek był zdecydowanym orędownikiem takiego rozwiązania, spodziewał się, że autonomia prowincji górnośląskiej stworzy lepszą pozycję wyjściową dla sprawy niemieckiej w walce plebiscytowej. Przede wszystkim przez akt emancypacji od Prus obiecywał sobie pozyskanie kleru dla stanowiska niemieckiego. Ostatecznie nigdzie w Rzeszy nie był tak silny wpływ duchowieństwa katolickiego na życie publiczne i samorząd jak na Górnym Śląsku.

Po obu stronach poniesiono duże nakłady finansowe na rozpowszechnianie gazet, broszur, ulotek lub innych materiałów propagandowych. Korfanty uchodzi za inicjatora pomysłu, by do udziału w plebiscycie dopuścić tych, którzy urodzili się na Górnym Śląsku, ale z niego wyemigrowali. 24 stycznia 1921 roku przy pomocy Francuzów pomysł zaakceptowano i emigranci mogli wziąć udział w głosowaniu, ale musieli się stawić w miejscach skąd pochodzili na Górnym Śląsku. W tej sytuacji niemiecka propaganda kazała przewieźć około 180 tys. osób urodzonych na Górnym Śląsku. Gdy strona polska zorientowała się, że przysporzy to więcej głosów Niemcom, zaczęła protestować, a najgłośniej pomysłodawca tego rozwiązania Korfanty. Polska strona próbowała ograniczyć napływ Niemców upoważnionych do głosowania, nie cofając się przed zastraszaniem czy otwartymi groźbami. Podczas jednego z listopadowych wieców w 1920 roku Korfanty miał wzywać w Oleśnie, aby „przybyłych emigrantów przegnać jak psy do lasu i tam zatłuc”. Strona niemiecka usiłowała to wydarzenie, podobnie jak i inne przypisywane mu naruszenia regulaminu dotyczącego kampanii plebiscytowej, do wydalenia Korfantego ze spornego obszaru. Jednak jak zwykle Korfanty znalazł obrońcę w osobie francuskiego generała Le Ronda. Również zabójstwo Teofila Kupki, początkowo współpracownika Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, a później autora demaskatorskich publikacji na temat polskich działaczy, wiązane jest z Korfantym. Korfanty wprawdzie twierdził, że zastrzelenie w listopadzie 1920 roku Kupki było samowolą panującą wewnątrz Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, ale Niemcy wykorzystali to do zbudowania obrazu niebezpiecznego polityka, który nie cofnie się nawet przed zbrodnią, aby osiągnąć swoje cele.

Hans Lukaschek z pewnością nie był pozbawiony poczucia realiów politycznych, którego brak często zarzucano mu później, jako ministrowi ds. wypędzonych. Podczas głosowania 20 marca 1921 roku prawie 60 procent mieszkańców Górnego Śląska zdecydowało się na pozostanie przy Prusach i Niemczech. Swoje zwycięstwo w kampanii plebiscytowej Lukaschek zawdzięczał silnemu zakorzenieniu w katolickiej partii Centrum, górnośląskiemu pochodzeniu swoich rodziców oraz temu, że w swoim przyjacielu i dalekim krewnym księdzu katolickim Carlu Ulitzka miał elokwentnego towarzysza broni, który cieszył się niezwykłą popularnością wśród społeczeństwa. Ulitzka był proboszczem w Raciborzu, przewodniczącym Katolickiej Partii Ludowej (Katholische Volkspartei) Górnego Śląska i członkiem Reichstagu od 1920 roku. Pod względem wpływów i pozycji politycznej wyprzedzał Hansa Lukascheka.

Razem z wynikiem głosowania walka na Górnym Śląsku nie zakończyła się. Korfanty wzywał do otwartej walki o polski Górny Śląsk, co doprowadziło do trzeciego powstania na początku maja 1921 roku. Gdy Korfanty przekonał się, że jest to kolejne przegrane powstanie i może dojść do zajęcia całego Górnego Śląska przez oddziały niemieckie, po raz kolejny zwrócił się o pomoc do Francuzów, którzy doprowadzili do podziału prowincji przez aliantów 20 października 1921 roku: silny górnośląski okręg przemysłowy został podzielony, najcenniejsze gospodarczo tereny wschodniego Górnego Śląska z prawie milionem mieszkańców przypadły Polsce. Hans Lukaschek został członkiem „Komisji Mieszanej” z siedzibą w Katowicach, która miała gwarantować przestrzeganie postanowień traktatu rozbiorowego, regulując przede wszystkim sprawy graniczne i kwestie ochrony mniejszości oraz minimalizując konflikty międzypaństwowe. Na początku 1927 roku zrezygnował z tego urzędu z powodu oskarżeń o udział w aferze szpiegowskiej.

Lata 1927–1945

Sukcesy Lukascheka jako szefa propagandy w czasie plebiscytu spowodowały, że 17 marca 1927 roku został nadburmistrzem Zabrza (niem. Hindenburg), a wiosną 1929 roku nadprezydentem Górnego Śląska i prezydentem rejencji opolskiej. Sprawując te urzędy troszczył się o prawa mniejszości polskiej, szczególnie o szkolnictwo, ale mimo to wykazywał wyraźną preferencję dla narodowości niemieckiej w tym trudnym regionie przygranicznym. Zajmował się przede wszystkim równoważeniem różnic narodowych i napięć społecznych na obszarze silnie uprzemysłowionym i zubożałym. Przyczynił się do utworzenia w 1931 roku w Raciborzu niemieckiej biblioteki Oberschlesische Landesbibliothek Ratibor i do założenia Akademii Pedagogicznej w Bytomiu. Główną troską Lukascheka była odbudowa Wschodu, który pozostał w tyle za Zachodem, zwłaszcza w kontekście światowego kryzysu gospodarczego, i uczynienie go rentownym.

19 maja 1933 roku narodowi socjaliści zmusili Lukascheka, który już w 1930 roku przestrzegał przed Hitlerem, do ustąpienia z urzędu i przejścia na wcześniejszą emeryturę. Hans Lukaschek znany był z nieprzychylnego stosunku do NSDAP. Ku niezadowoleniu nazistów pozostawił na stanowiskach wielu urzędników zaprzysiężonych na konstytucję weimarską, wbrew ich intencjom. Bezzwłocznie kazał usunąć flagę ze swastyką, która została potajemnie umieszczona na siedzibie jego urzędu w Opolu. Wreszcie na początku maja oparł się pilnej prośbie premiera Hermanna Göringa o zdelegalizowanie wydawanej w Gliwicach centrowej gazety Oberschlesische Volksstimme. Po dymisji osiadł we Wrocławiu jako adwokat, bronił przede wszystkim żydowskich współobywateli, a także duchownych katolickich, co sprawiło, że stał się jeszcze bardziej nielubiany przez rządzących. Miał licznych przyjaciół wśród Żydów, darzył ich ogólną sympatią – zapewne także dlatego, że w okresie głosowania przeważnie reprezentowali interesy niemieckie na Górnym Śląsku.

Nic więc dziwnego, że Hans Lukaschek wkrótce został członkiem niemieckiego ruchu oporu przeciwko narodowym socjalistom. Przyłączył się do „Kręgu z Krzyżowej” (niem. „Kreisauer Kreis“), który przygotowywał reorganizację polityczną Niemiec po wyeliminowaniu Hitlera i jego kliki. Lukaschek był przewidywany na komisarza Rzeszy ds. prowincji wschodnich. Jego rolę w „Kręgu z Krzyżowej” trudno zrekonstruować, ponieważ sporządzone przez niego notatki na Śląsku nie zachowały się, a korespondencję po drugiej wojnie światowej zniszczył. Niewątpliwie nie odegrał tam wiodącej roli. Po nieudanym zamach 20 lipca 1944 roku na Hitlera został natychmiast aresztowany, torturowany i przez pewien czas przebywał w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück. Dzięki pomocy wpływowego przyjaciela z kręgu Göringa proces przed Trybunałem Ludowym odbył się dopiero 19 kwietnia 1945 roku, na krótko przed zakończeniem wojny, a Lukaschek został uniewinniony – oficjalnie dlatego, że był torturowany, w rzeczywistości prawdopodobnie dlatego, że koniec wojny, a tym samym potencjalna kara dla sędziów, były tak blisko. 22 kwietnia 1945 roku został zwolniony z więzienia przy Lehrter Straße w Berlinie.

Okres powojenny

Po wojnie Hans Lukaschek należał do współzałożycieli CDU w Berlinie. Wielu z nich należało do starej Niemieckiej Partii Centrum (Katolicka Partia Centrum). W grudniu 1945 roku Lukaschek wyjechał do Turyngii, gdzie jak sądził pomoże dużej liczbie uciekinierów ze Śląska. Objął w rządzie resort rolnictwa i leśnictwa, pełnił też funkcję trzeciego wiceprezesa administracji państwowej Turyngii. Szybko pojawiły się spory z sowieckim okupantem w kwestiach reformy rolnej i dostaw towarów rolnych. 16 września 1946 roku zwolniono go z pełnionych stanowisk. Tylko ucieczka do Berlina pozwoliła Lukaschekowi uchronić się przed represjami, jakim podlegali w tamtych latach „burżuazyjni” politycy ze strony Sowietów i SED.

W Berlinie Hans Lukaschek ponownie przez kilka miesięcy pracował jako adwokat. Wiosną 1948 roku znalazł posadę jako sędzia okręgowy w Königstein im Taunus, ale już latem tego samego roku udał się do Kolonii jako wiceprezes Sądu Najwyższego stref brytyjskich i amerykańskich. Następnie zatrzymał się w Bad Homburg v.d.H., gdzie Frankfurcka Rada Gospodarcza powołała do życia Główny Urząd Pomocy Doraźnej, który miał zająć się wyrównywaniem obciążeń dla dotkniętych wojną w strefach zachodnich; Lukaschek objął jego kierownictwo w maju 1949 roku. Wierzył, że sprawując ten urząd będzie mógł pomóc wypędzonym. Jednocześnie zrezygnował z przewodniczenia „Centralnemu Związkowi Wypędzonych Niemców” („Zentralverband der vertriebenen Deutschen“, ZvD), które objął dopiero w kwietniu 1949 roku.

We wrześniu 1949 roku Konrad Adenauer powołał go do pierwszego powojennego rządu Republiki Federalnej Niemiec jako ministra ds. wypędzonych oraz ofiar wojny. Po objęciu urzędu wypędzeni chwalili go jako „ojca wypędzonych”, ale już w styczniu 1952 roku zarząd „Związku Wypędzonych Niemców” (BvD), dawnej ZvD, wyraził wobec niego swoje niezadowolenie i zażądał, aby ministrem ds. wypędzonych został dr Linus Kather, poseł do Bundestagu i przewodniczący BvD. Przeciwnicy Lukascheka uznali, że brakuje mu asertywności i bojowej determinacji na rzecz interesów wypędzonych. Typowe dla niego było – jak wynika z jego przemówienia w „Dniu Ojczyzny” („Tag der Heimat“) w Königstein/Ts. w sierpniu 1952 roku – że nie poddawał się nieodpowiedzialnym i niemożliwym do spełnienia żądaniom środowisk wypędzonych ze względu na finanse całego państwa. Za namową Adenauera 17 lipca 1952 roku zaproponowano mu złożenie dymisji i jednocześnie stanowisko ambasadora w Watykanie, na co Lukaschek się nie zgodził. Adenauer w rozmowie z Theodorem Heussem powiedział: Lukaschek był słabym i mało znaczącym człowiekiem, który stracił zaufanie wypędzonych, ponieważ ugiął się przed ograniczeniami nałożonymi na wypędzonych przez ministra finansów Schäffera. Kamieniem milowym w działalności ministra Lukascheka było uchwalenie w maju 1953 roku federalnej ustawy o wypędzonych, „Ustawy Zasadniczej o Wypędzonych” (niem. „Grundgesetzes der Vertriebenen“), która – w przeciwieństwie do ustawy o wyrównaniu obciążeń – powstała w dużej mierze w jego resorcie. Po wyborach federalnych w 1953 roku Lukaschek został zastąpiony przez Theodora Oberländera.

Po odejściu z ministerstwa Hans Lukaschek przeprowadził się do Fryburga Bryzgowijskiego, gdzie działał jako wiceprezes niemieckiego Caritasu (Deutscher Caritasverband, DCV) i prezydent Katolickiej Rady ds. Uchodźców (Katholischer Flüchtlingsrat). Nadal pracował w Centralnym Komitecie Katolików Niemieckich (niem . Zentralkomitee der deutschen Katholiken , ZdK) i przewodniczył zgromadzeniu federalnemu Ziomkostwa Górnoślązaków (niem. Landsmannschaft der Oberschlesier).

W 1956 roku kardynał i Wielki Mistrz Nicola Canali mianował Hansa Lukascheka na rycerza Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie, a 29 kwietnia kardynał Lorenz Jaeger mianował go Wielkim Przeorem Zakonu.

Hans Lukaschek zmarł, po ciężkiej chorobie, 26 stycznia 1960 roku w Fryburgu Bryzgowijskim.

Pisma

• Die deutschen Heimatvertriebenen in der Bundesrepublik Deutschland und ihre Bedeutung für Europa. Bonn 1950.
• Die deutschen Heimatvertriebenen als zentrales deutsches Problem. Bonn 1951.

Literatura

• Hans-Ludwig Abmeier: Hans Lukaschek, w: Helmut Neubach und Ludwig Petry (Hg.): Schlesier des 15. bis 20. Jahrhunderts (Schlesische Lebensbilder, 5). Würzburg 1968, s. 228-236.
• Paul van Husen: Hans Lukaschek, 1885-1960, w: Herbert Hupka (Hg.): Große Deutsche aus Schlesien. München/Wien31985, s. 297-305.
• Ger van Roon: Neuordnung im Widerstand. Der Kreisauer Kreis innerhalb der deutschen Widerstandsbewegung. München 1967.

Linki

• Manfred Agethen: Lukaschek, Hans, w: Kulturportal West-Ost, online.
• Manfred Agethen: Hans Lukaschek, w: Geschichte der CDU, Konrad-Adenauer-Stiftung, online.
• Hans-Ludwig Abmeier: Lukascheck, Hans, w: Neue Deutsche Biographie 15 (1987), s. 514-515, online.
• Artykuły na temat Hansa Lukascheka w ZBW – Leibniz-Informationszentrum Wirtschaft, online.

Tematy pokrewne