Ludwig Tieck

Johann Ludwig Tieck (pseudonimy: Peter Lebrecht i Gottlieb Färber; ur. 31 maja 1773 w Berlinie; zm. 28 kwietnia 1853 tamże) - niemiecki poeta, pisarz, wydawca i tłumacz w dobie romantyzmu. (wyznanie ewangelickie)

Tieck jest najproduktywniejszym autorem niemieckiego romantyzmu. Jego powieść edukacyjna Franz Sternbalds Wanderungen (1798) uważana jest za prototyp powieści romantycznej. Na jego twórczość składają się wiersze, satyry, baśnie, powieści, nowele i opowiadania. Razem z przyjacielem Wilhelmem Heinrichem Wackenroderem wydał pismo Herzensergießungen eines kunstliebenden Klosterbruders (Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika), które stało się programem estetycznym młodej generacji romantyków.

Ludwig Tieck
Ludwig Tieck.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Ludwig Tieck (zm. 1801), powroźnik; matka Anna Sopie (zm. 1801); brat Friedrich, rzeźbiarz; siostra Sophie, poślubiła w 1799 r. Augusta Ferdinanda Bernhardiego; - ożenił się w 1798 r. z Amalie Alberti (zm. 1837), córką pastora w Hamburgu; miał córkę Dorothea (1799-1841).

Życiorys i twórczość

Dzieciństwo i czas nauki

Ludwig Tieck uczył się od 1782 r. w Berlinie w Friedrich-Werdersches Gymnasium kierowanym od 1779 r. przez Friedricha Gedike. W wieku 15 lat został uczniem ostatniej klasy gimnazjum (Prima), w której uczył się przez cztery lata do 1792 roku. Wcześnie rozwinęło się u niego zamiłowanie do literatury dramatycznej. Jego kolega szkolny, Wilhelm Hensler, zabierał go często do domu swojego ojczyma, kapelmistrza Johanna Friedricha Reichardta. Tam spotkał się nie tylko z muzyką, lecz także z wystawianymi sztukami teatralnymi. Reichardt załatwił mu darmowy bilet do kierowanego przez Johanna Jakoba Engela i Karla Wilhelma Ramlera Teatru Narodowego, gdzie był stałym gościem. Dzięki Reichardtowi poznał także Karla Philippa Moritza. W gimnazjum bliska przyjaźń połączyła go z Wilhelmem Heinrichem Wackenroderem i Wilhelmem von Burgsdorffem. Już w gimnazjum zaczął pisać pierwsze wiersze, a pierwszy zachowany fragment jego ówczesnej twórczości Sommernacht (Letnia noc, opublikowany dopiero w 1851 r.) pochodzi z 1789 r. i świadczy o jego podziwie do Williama Szekspira. W gimnazjum przetłumaczył dla nauczyciela języka angielskiego część Life of Cicero (Życie Cycerona) Conyersa Middletona (1683-1750). Duży wpływ wywarł na jego rozwój August Ferdinand Bernhardi, który należał do młodego grona nauczycieli w gimnazjum.

Studia

Wiosną 1792 r. dzięki pośrednictwu ojca Wackenrodera otrzymał stypendium i rozpoczął studiowanie teologii na uniwersytecie w Halle. Ludwig Tieck bardzo rzadko uczęszczał na wykłady poza prowadzonymi przez filologa klasycznego Friedricha Augusta Wolfa. W Halle ponownie utrzymywał kontakty z Reichardtem, który opuścił Berlin i zamieszkał w Giebichenstein koło Halle. Po pierwszym semestrze opuścił Halle i jesienią razem z przyjacielem Burgsdorffem przeniósł się do Getyngi, gdzie słuchał wykładów Gottfrieda Augusta Bürgera i Georga Christopha Lichtenberga. Bogactwo tamtejszej biblioteki w dzieła starej angielskiej literatury zrodziło jego zainteresowanie twórczością poety Bena Jonsona (1572-1637), którego przetłumaczył dzieło Volpone (1606) pod tytułem Die Fuchsprelle (wydane później pt. Herr von Fuchs).

W owym czasie napisał opowiadanie Abdallah, które jest wyrazem jego ponurego nastroju, pod wpływem którego często się znajdował w tym okresie. Napisane w 1792 r. opowiadanie Adalbert und Emma nie zrobiło korzystnego wrażenia na jego przyjacielowi Wackenroderowi. Do wczesnych poetyckich utworów należy idylla Almansur, którą Bernhardi włączył bez zgody młodego autora do swojej powieści Nesseln, którą wydał pod pseudonimem Falkenhayn. Jak twierdzi Rudolf Köpke podobnie rzecz miała się z opowiadaniem Sühne (Pokuta) i dramatem Der Abschied (Pożegnanie), które Bernhardi włączył do drugiej części Bambocciaden (1799) jako Die verkehrte Welt. Bernhardi napisał uwagę, że Die verkehrte Welt zaplanował wprawdzie z Ludwigiem Tieckiem, ale większość on napisał. Kilka tygodni przed Wielkanocą 1793 r. Tieck przerwał studia, opuścił Getyngę, gdzie nauczył się języka hiszpańskiego i udał się do Berlina, a następnie do Erlangen, gdzie razem z Wackenroderem studiował przez jeden semestr prawo. Tam podróżowali i podziwiali krajobrazy wokół Bambergu, Norymbergi i Bayreuth. Jesienią 1793 r. wrócili do Getyngi, gdzie jeszcze przez rok studiowali. Tieck ponownie zaczął studiować literaturę angielską, a zwłaszcza zajmował się twórczością Szekspirem. W 1794 r. przerwał studia i wrócił do Berlina. W tym czasie poznał wydawcę Friedricha Nicolai. W literackim salonie Henriette Herz w Berlinie poznał Friedricha Schleiermachera.

Początki twórczości

Znajomość wielkiego poety angielskiego Szekspira udowodnił w dziele Shakespeare's Behandlung des Wunderbaren, które przesłał Friedrichowi Schillerowi, aby ten opublikował je w wydawanym przez siebie czasopiśmie Thalia. Jednak praca jego nie znalazła akceptacji w oczach autora Zbójców. Wydał ją później w 1796 r. łącznie z opracowaniem dla teatru sztuki Szekspira Burza (ang. The Tempest, niem. Sturm), o wstawienie której daremnie starał się w Berlinie.

W latach 1795-96 ukazały się jego opowiadania i powieści: Peter Lebrecht, eine Geschichte ohne Abenteuerlichkeiten (1795, 2 tomy), William Lovell (1795-1796, 3 tomy) i Abdallah (1796). Oprócz tego opracował dramat Karl von Berneck, który jednak przez długi czas zmieniał i ostatecznie ukończył dopiero w 1797 roku. Pisma te ukazują już jego zupełne przejście do romantyzmu. Podobnie jak inni romantycy zainteresował się ludowymi opowieściami i sagami, które wydał pt. Volksmährchen, herausgegeben von Peter Leberecht (Berlin 1797, 3 tomy), a które zyskały bardzo pochlebne opinie m.in. braci Augusta Wilhelma i Friedricha Schlegela, których też w tym roku poznał.

Tieck i Wackenroder wspólnie napisali pisma programowe Herzensergießungen eines kunstliebenden Klosterbruders (1797, Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika ) i Phantasien über die Kunst (1799, Fantazje o sztuce) propagujące sztukę ugruntowaną w religii. Stworzyły one bazę dla Tiecka przy wyborze tematów historycznych. W 1798 r. zmarł jego przyjaciel Heinrich Wackenroder, co znalazło oddźwięk w dramacie Der Abschied (Pożegnanie) i powieści Franz Sternbalds Wanderungen (Wędrówki Franza Sternbalda, która wytyczyła nowy kierunek dla powieści romantycznej, którym podążali Novalis i Joseph von Eichendorff. W posłowiu powieści wskazuje na istotny udział przyjaciela w tworzenia planu powieści oraz na jego udział przy jej pisaniu, w którym z powodu choroby i śmierci nie mógł uczestniczyć do końca. Przez co jak pisze dużą stratę poniósł czytelnik.

Jena-Berlin-Drezno

W październiku 1799 r. Ludwig Tieck wyjechał z rodziną do Jeny, gdzie stał się centralną postacią tamtejszych romantyków. Poznał tam Johanna Gottlieba Fichtego, Clemensa Brentano, Friedricha Wilhelma Josepha von Schellinga, Schillera, Johanna Gottfrieda Herdera i Johanna Wolfganga von Goethego. W listopadzie ponownie spotkał Novalisa, który po śmierci Wackenroder stał się jego najbliższym przyjacielem. W tym czasie poznał również popularnego pisarza Jeana Paula. Od 1800 r. wydawał czasopismo Poetisches Journal, które jednak nie zyskało oczekiwanej popularności. Dokończył i wydał przekład powieści Miguela de Cervantesa Don Kichot (niem. Don Quixote, 4 części, Berlin 1799-1801) , który zaczął już w 1798 roku.

Końcem 1800 r. opuścił Jenę i udał się do Hamburga, a następnie do Berlina, gdzie miał ostry spór z aktorem Augustem Wilhelmem Ifflandem, do czego powód już miał, gdy ten operę Tiecka Das Ungeheuer und der verzauberte Wald (Potwór i zaczarowany las) przyjął do wystawienia, a wkrótce kiedy Reichardt skomponował muzykę ją odrzucił. Tym razem jednak chodziło o to, że Iffland ośmieszył jego i jego przyjaciół na scenie. Z tego powodu Tieck napisał pismo, które jednak nie opublikował. Z tego też powodu pobyt w Berlinie nie był dla niego przyjemny i wiosną 1801 r. wyjechał do Drezna.

25 marca tegoż roku zmarł kolejny jego przyjaciel Novalis, którego spuściznę literacką wydał razem z Friedrichem Schlegelem pt. Novalis Schriften (2 tomy, 1802). W Dreźnie napisał opowiadanie Der Runenberg, które powstało pod wpływem zainteresowania się filozofią natury, podczas kontaktów z filozofem Henrichem Steffensem i ukazało się w 1802 r. w Kolonii w Taschenbuch für Kunst und Laune. W tym samym roku wydał razem z Augustem Wilhelmem Schlegelem czasopismo MUSEN-ALMANACH für das Jahr 1802 (Almanach Muz na 1802 rok). W Dreźnie jednak czuł się nieszczęśliwy i niezdolny do pracy.

Pobyt w Cybince

Tieckowi i jego rodzinie doskwierało ciągłe przeprowadzanie się z miejsca na miejsce i brak stałego dochodu. W 1801 r. próbował uzyskać posadę reżysera i dramaturga w teatrze we Frankfurcie nad Menem. Wprawdzie popierał go Brentano, ale nie uczynił tego Goethe. W sukurs przyszedł mu przyjaciel Wilhelm von Burgsdorff, który zaoferował mu bezterminowe lokum w swoim majątku Ziebingen (obecnie Cybinka koło Słubic). Już jesienią 1802 r. udała się tam jego żona z córką. W 1803 r. podążył za nimi Tieck. Burgsdorff wprowadził go do rodziny swojego wujka, hrabiego von Finkensteina, który kupił od Burgsdorffa Ziebingen. Finkenstein był wielbicielem literatury i z chęcią udzielił pomocy poecie i jego rodzinie. Końcem tego roku ukazało się pismo Minnelieder aus dem Schwäbischen Zeitalter (Minnelieder aus der schwäbischen Vorzeit), w którym opracował 220 pieśni średniowiecznych z okresu szwabskiego. Praca ta zainspirowała Jacoba Grimma do jego germanistycznych studiów i stała się źródłem do badań naukowych, ale brakowało jej gruntownej wiedzy i krytycznej metody.

W 1804 r. Tieck opuścił Cybinkę, aby pomóc siostrze, która była nieszczęśliwa w małżeństwie z Bernhardim i uciekła z dwójką synów od męża, najpierw do Monachium, a nie czując się tam bezpiecznie pojechała dalej do Rzymu. Ludwig Tieck nie mógł jej towarzyszyć z powodu artretyzmu. Dopiero w styczniu 1805 r. był w stanie za nią podążyć. W Rzymie przebywał prawie cały rok i poznał tam poetę i malarza Friedricha Müllera i dramaturga Augusta von Kotzebue. Poetyckie efekty tej podróży są bardzo skromne. Owocem pobytu w Rzymie jest jedynie Reisegedichte eines Kranken (Wiersze podróżne chorego). W tym czasie intensywnie studiował średniowieczną poezję niemiecką i sporządził wiele odpisów z Codices Palatini Germanici (Codex Palatinus Germanicus) w Bibliotece Watykańskiej. Po jego powrocie do Niemiec w 1806 r. podejrzewano go o przestąpienie w Rzymie na katolicyzm i nakłonienie do tego żony i córki. Sprawa musiała być głośna skoro w 1809 r. nawet Caroline Schelling pisała: "Czy stali się katolikami czy nie, nie mogę z pewnością odpowiedzieć, wszak nie jest także konieczne formalne przestąpienie". Plotka jednak była fałszywa, gdyż Tieck nigdy nie został katolikiem, chociaż okazywał szacunek do Kościoła katolickiego i był bardzo tolerancyjny wobec osób należących do innego wyznania.

W czasie od jesieni 1806 do lata 1808 r. przebywał przeważnie w majątku przyjaciela w Sądowie (wówczas niem. Sandow) koło Cybinki i u hrabiego Finkenstein w Cybince, gdzie przebywała też jego rodzina podczas jego włoskiej podróży. Ponieważ dalej zabiegał o stałą posadę podążył w lecie 1808 r. przez Drezno do Wiednia, gdzie spodziewał się takową otrzymać w tamtejszym teatrze Hofburgtheater. Niestety i ta próba była bezowocna. Z Wiednia pojechał do Monachium gdzie ponownie przebywała jego siostra, która w 1807 r. rozwiodła się z Bernhardim. W Monachium pozostał do 1810 r., gdzie od 1809 r. znowu cierpiał z powodu artretyzmu. W tym czasie poznał m.in. filozofa Friedricha Heinricha Jacobiego i spotkał ponownie Carla Friedricha von Rumohra, którego poznał podczas poprzedniego pobytu w Monachium. W lecie 1810 r. udał się do kurortu w Baden-Baden i jesienią tegoż roku przybył do Cybinki, gdzie pozostał do lata 1813 roku. W 1811 r. opublikował dwutomowe dzieło Alt Englisches Theater oder Supplemente zum Shakspear (Stary teatr angielski lub suplement do Szekspira), które zawierało tłumaczenie sześciu komedii. W tym czasie napisał również kolejne dramaty, baśnie, nowele i opowiadania.

W 1813 r. przebywał w Pradze i do Cybinki wrócił dopiero po bitwie pod Lipskiem, gdzie mieszkał do 1819 roku. W tym czasie prowadził studia dotyczące rozwoju teatru niemieckiego i jako ich owoc powstało w 1817 r. dwutomowe dzieło Deutsches Theater. W pierwszym tomie znalazło się m.in. sześć sztuk Hansa Sachsa i pięć Jakoba Ayrera, a w drugim po jednej sztuce Hansa Rosenplüta, Martina Opitza, Daniela Caspera von Lohensteina i cztery sztuki Andreasa Gryphiusa. Początkiem maja 1817 r. podróżował razem z Burgsdorffem do Anglii, gdzie w Londynie oglądał sztuki teatralne i w Muzeum Brytyjskim zrobił odpisy rzadkich starych dramatów angielskich i rękopisów. W drodze powrotnej do Niemiec zatrzymali się na kilka tygodni w Paryżu i przez Berlin wrócili do Cybinki. Echa tej podróży znalazły się w zbiorze esejów Ueber das englische Theater (1826, O teatrze angielskim). Dzięki Karlowi Solgerowi, którego poznał w 1808 r. poznał bliżej filozofię systematyczną, do której zawsze czuł niechęć, a dzięki Friedrichowi von Raumerowi zainteresował się historycznym rozwojem ludów. Wpływom tego ostatniego, który był od 1811 r. profesorem na uniwersytecie we Wrocławiu należy przypisać nadanie Tieckowi w 1816 r przez Uniwersytet Wrocławski tytułu doktora filozofii. Solger natomiast często bywał w Cybince i dyskutował z Tieckiem o poezji i filozofii.

Drezno

Po śmierci hrabiego Finkensteina 19 kwietnia 1818 r. w Alt Madlitz opuścił w lecie 1819 r. jego posiadłość i udał się do Drezna. Razem z nim i jego rodziną pojechała tam także najstarsza niezamężna córka hrabiego Henriette. W Dreźnie Ludwig Tieck stał się wkrótce centralną postacią tamtejszego życia literackiego. Spotykał się m.in. Karlem Augustem Böttigerem. Dążeniem Tiecka było osiągnięcie popularności nie tylko jako poeta, lecz także przybliżenie poezji ludowi, która jak sądził wyrosła z duchem ludu. Dlatego też sięgnął do książek ludowych i baśni. Zaczął pisać nowele, których w czasie pobytu w Dreźnie w latach 1822-41 opublikował 40. Ukazywały się one przeważnie w różnych czasopismach. W latach 1852-1854 ukazały się one w Berlinie w dwunastotomowym zbiorze. Jednak jego działalność w Dreźnie nie ograniczyła się do noweli. W latach 1821-1823 wydał trzytomowy zbiór wierszy Gedichte. W 1821 r. wydał pt. Heinrich v. Kleist's hinterlassene Schriften spuściznę poety Heinricha von Kleista, którego poznał w 1808 r. w Dreźnie. W 1826 r. wydał w trzech tomach pisma zebrane Kleista pt. Heinrich v. Kleist's gesammelte Schriften. W tym samym roku wydał w dwóch tomach razem z Friedrichem von Raumerem spuściznę Karla Solgera pt. Solgers nachgelassene Schriften und Briefwechsel. W 1828 r. wydał w trzech tomach pisma Jakoba Michaela Reinholda Lenza pt. Gesammelte Schriften von J. M. R. Lenz, herausgegeben von L. Tieck. Jednak popełnił błąd przypisując Lenzowi utwory innych autorów, a w szczególności Friedricha Maximiliana Klingera.

W Dreźnie znalazł też wreszcie stałą posadę. W 1825 r. został dramaturgiem w Drezdeńskim Teatrze Dworskim (niem. Dresdner Hoftheater) z pensją 600 talarów, która później wzrosła do 800 talarów i otrzymał tytuł radcy dworu. Aby uzyskać bliższą wiedzę o stanie sztuki aktorskiej podróżował po Niemczech i Austrii. Swoje spostrzeżenia z podróży zawarł w Bemerkungen, Einfälle und Grillen über das deutsche Theater (1826). Z posadą tą związane było też uznanie. W 1826 r. król Bawarii zaproponował mu stanowisko profesora literatury pięknej na uniwersytecie w Monachium z pensją 2500-2800 guldenów. Tieck jednak po pewnym wahaniu odmówił, ponieważ zdawał sobie sprawę, że nie jest przygotowany metodycznie do wykonywania tego zawodu. Natomiast w Dreźnie czuł się już dobrze, miał zawodową swobodę, a jego dom stał się miejscem spotkań literackich. Podczas wieczorków literackich Ludwig Tieck recytował, czym zyskał duże uznanie. Lata spędzone w Dreźnie należały do jego najszczęśliwszych. Zyskał rozgłos, a kilka jego noweli zostało przetłumaczone na języki angielski, francuski i duński.

Berlin

Jednak po śmierci żony 11 lutego 1837 r. i córki 21 lutego 1841 r. czuł się samotny w Dreźnie. Do tego jeszcze część towarzystwa drezdeńskiego była niezadowolona z jego działalności teatralnej i zarzucała mu niedocenienie twórczości Friedricha Schillera. W tych okolicznościach chętnie przyjął zaproszenie do Poczdamu króla Prus Fryderyka Wilhelm IV. Tieck udał się w lecie 1841 do Poczdamu i został tam do listopada. Po powrocie do Drezna postanowił zamieszkać w Berlinie. Już w styczniu 1841 r. król pruski przyznał mu pensję w wysokości 1000 talarów, a teraz dołożył mu do tego kolejne 2200 talarów, które wypłacano mu od stycznia 1842 roku. W tym samym roku został tajnym radcą. Do zadań Tiecka należało doradzanie królowi w kwestiach teatralnych oraz przygotowywanie spektakli. Dopiero jesienią 1842 r. ostatecznie przeprowadził się do Berlina. W Berlinie kontynuował wydawanie swoich dzieł zebranych i w 1848 r. opublikował Kritische Schriften.

Ludwig Tieck zmarł 28 kwietnia 1853 r. i został pochowany na cmentarzu Dreifaltigkeitskirchhof w pobliżu grobu Friedricha Schleiermachera i Karla Lachmanna.

Dzieła (wybór)

  • Abdallah. Eine Erzählung. 1795.
  • William Lovell. 3 tomy, 1795-1796.
  • Liebesgeschichte der schönen Magelone und des Grafen Peter von Provence. 1797.
  • Franz Sternbalds Wanderungen. Eine altdeutsche Geschichte. 2 tomy, 1798.
  • Die verkehrte Welt. Ein historisches Schauspiel in fünf Aufzügen. 1798.
  • Romantische Dichtungen. 2 tomy, 1799-1800.
  • Prinz Zerbino, oder die Reise nach dem guten Geschmack, gewissermassen eine Fortsetzung des gestiefelten Katers. Ein Spiel in sechs Aufzügen. 1799.
  • Phantasus. Eine Sammlung von Märchen, Erzählungen, Schauspielen und Novellen. 3 tomy, 1812-1816.
  • Gedichte. 3 tomy, 1821-1823.
  • Novellen. 7 tomów, 1823-1828.
  • Dramaturgische Blätter. 2 tomy, 1826; 3 tom, 1852.
  • Vittoria Accorombona. Ein Roman in fünf Büchern. 2 tomy, 1840.
  • Schriften. 28 tomów, 1828-1854 (online w "Arno-Schmidt-Referenzbibliothek").

Literatura

  • Rudolf Köpke: Ludwig Tieck. 1835.
  • Rudolf Haym: Die romantische Schule. 1870.
  • Claudia Stockinger und Stefan Scherer: Ludwig Tieck : Leben – Werk – Wirkung. Berlin: de Gruyter 2011, ISBN 978-3-11-018383-2, e-ISBN 978-3-11-021747-6.
  • Bernhardi, Wilhelm: "Tieck, Ludwig" w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 38, Duncker & Humblot, Leipzig 1894, s. 251-276 (online).

Linki

Autor: Roman Penkała