Justus Möser

Justus Möser (ur. 14 grudnia 1720 roku w Osnabrücku, zm. 8 stycznia 1794 roku w Osnabrücku) - niemiecki mąż stanu, teoretyk państwa, pisarz. (wyznania luterańskiego)

Justus Möser
Justus Möser.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Zacharias (1690–1768), prawnik, dyrektor kancelarii i przewodniczący konsystorza w Osnabrück, syn pastora w kościele St. Marien w Osnabrücku, pisarza religijnego i Anny Marii Münnich (1670–1710); matka Regina Gertrude (1695–1758), córka burmistrza Osnabrück Justusa Itela Elverfelda; - ożenił się w Osnabrück w 1746 roku z Reginą Julianą Elisabeth (1716–87), córką Carl Wilhelm Brouning († 1736) z Hanoweru; miał 1 syna i 1 córkę.

Życiorys

Möser pochodził z czołowej rodziny mieszczańskiej miasta Osnabrück. Już wcześnie rozwinął zainteresowania literackie i filozoficzne. Uczęszczał do ewangelickiego gimnazjum Ratsgymnasium w Osnabrücku. Od 1740 roku studiował prawo i sztuki piękne w Jenie, a od 1742 roku w Getyndze. Chociaż studia nie zakończył egzaminem, dzięki pomocy ojca otrzymał w 1744 roku stanowisko sekretarza w urzędzie ziemskim (rycerskim) w Osnabrück. W 1756 roku został syndykusem (doradca prawny). W tym momencie rozpoczął się jego wpływ na księstwo biskupie Osnabrück, w którym absolutyzm był słabo wykształcony, prawie bezsilny, a szlachta odgrywała decydującą rolę w polityce, gospodarce i społeczeństwie. Już w 1747 roku mianowano go na advocatus patriae i został przedstawicielem panów krajowych w sporach prawnych.
W 1762 roku został doradcą prawnym w sądzie kryminalnym (do 1768), w 1764 konsulentem bez prawa głosu w rządzie. Od 1765 roku był de facto kierownikiem administracji i najbardziej wpływowym doradcą rządu, który sprawował rządy w imieniu małoletniego biskupa księstwa Osnabrück, Friedricha von York. W tym czasie dążył do pogodzenia działających przeciw sobie ugrupowań politycznych do czego wykorzystał swoje wpływy. Głównym zadaniem w tym okresie była odbudowa duchowa i materialna po spustoszeniach wojny siedmioletniej.
Jego płyta nagrobna znajduje się w kościele St. Marien w Osnabrücku

Znaczenie

Teoria Mösera o państwie i społeczeństwie, jego znaczenie historyczne i filozofia życia, mają korzenie w wielorakich doświadczeniach i w jego działalności jako męża stanu. W pismach swoich dążył do celów wychowawczych i politycznych, wniósł wkład do krytyki ducha oświecenia, do rozwoju mieszczańskiej dojrzałości i tożsamości narodowej. Pomimo, że jego działalność pisarską traktował bardziej jako zamiłowanie niż zawód, to napisał liczne prace, które uczyniły go jednym z najbardziej poważanych pisarzy drugiej połowy XVIII wieku.
Pierwsze wybitne pismo Mösera to „Osnabrückische Geschichte“ (Historie Osnabrücku 1768) będące wyborem materiałów o historii społecznej i gospodarczej. Jego zdaniem pierwotne czynniki gospodarcze wyrosły z praworządności, obyczajów, politycznych wartości i instytucji. W centrum swojej wizji nie stawia księciów, dynastie, generałów i wojny lecz wspólną własność gruntów oraz osadników, ale jako grupę społeczną, a nie jednostki indywidualne. Dowartościował przy tym państwowo polityczne znaczenie chłopa i mieszczanina, których pierwotne prawa uzurpowali sobie tylko cesarze, królowie, książęta czy szlachta. Z tą rewolucyjną oceną zwrócił się przeciw tendencjom absolutystycznym i nadzwyczajnym przywilejom szlachty. Jego myśl pewnego spółdzielczego samorządu została podjęta przez późniejszych teoretyków państwa, jak również krytykę dominacji aparatu państwowego. W pojęciu narodu jako główny filar widział wolnych właścicieli gruntu i nawiązywał do powstającego poczucia narodowego w Niemczech. Johann Gottfried Herder nazwał „Osnabrückische Geschichte“ „pierwszą niemiecką historią z niemiecką głową i sercem”.
W 1766 roku założył czaopismo „Wöchentliche Osnabrückische Intelligenzblätter“, w którym publikował eseje na różne aktualne tematy. Weszły one w skład jego dzieła „Patriotischen Phantasien“ (4 tomy, 1774–86) (Patriotyczne fantazje), które uczyniło go znanym publicystą i eseistą w całych Niemczech i należy do perełek niemieckiej prozy. Möser wychodzi w nim każdorazowo z konkretnego opisu istniejącego stanu, zanim przedstawi stan idealny czyli: ideał rodziny, obyczajów i władzy zwierzchniej. Eseje powstały przeważnie z aktualnych przyczyn i zawierają propozycje rozwiązania konkretnych problemów. Powinny one dopomóc mieszczanom i chłopom do podniesienia poczucia własnej wartości i społecznej wysokiej oceny, do uzyskania większych praw i do poprawy i warunków życia. Möser przypomina władcom i szlachcie o ich politycznej odpowiedzialności. Powinni oni zostać obywatelami państwa, w którym interes całego państwa wyżej stawiają niż interes poszczególnej klasy, a ich głównym zadaniem winna być troska o dobro płacących podatki. Powinni troszczyć się także o handel i rzemiosło, aby sprostać nowożytnym wymogom.

Ideologiczne żądania oświecenia takie jak równość, natychmiastowe zniesienie pańszczyzny, materializm, deizm, ateizm odrzucił tak samo jak koncentrację władzy absolutyzmu. Chociaż Möser krytykował wiele żądań oświecenia, to mimo wszystko można zaliczyć go do tego kierunku duchowego a mianowicie jako przedstawiciela „oświecenia stanowego” ( Hans Knudsen) lub „oświecenia konserwatywnego” ( Hermann Bausinger). Klaus Werner Epstein określa Mösera jako pierwszego niemieckiego myśliciela z konsekwentnym konserwatywnym światopoglądem. Z jego teorią państwa i społeczeństwa, która przewiduje organiczny rozwój zamiast rewolucji i teorią obywatela państwa zamiast przedstawiciela stanu wykazuje pewną drogę w kierunku przezwyciężenia feudalizmu, bez zgadzania się z teorią prawa naturalnego i absolutyzmem. Państwo nie jest dla niego terytorium lecz pewnego rodzaju spółką akcyjną, w której każdy obywatel może nabyć np. część ziemi lub zarobić pieniądze i uzyskuje w wyniku tego udział i prawo współdziałania.
W 1986 roku francuski profesor Jean Moes postawił pytanie: „Justus Möser patriota kosmopolita czy nacjonalistyczny ksenofob?”. W rzeczywistości w swoim dziele, Möser, jest zarówno blisko swojej ziemi rodzinnej jak również reszty świata i wydaje się oscylować z jednej na drugą stronę. Moes zauważa zresztą , że „naziści podczas wojny usiłowali w 1943 roku, odrobić dotychczasowe zaniedbania publikując wszystkie jego dzieła.
Jerry Z. Muller uważa, że polądy Mösera na aspekty ekonomiczne i polityczne społeczeństwa bardzo kontrastują z tymi większości jemu współczesnych. W rzeczywistości Möser poprzedza nie tylko pewne idee historycznej szkoły niemieckiej, ale również idee gospodarki społecznej i rynkowej. W pewien sposób Möser może być widziany jako niemiecki odpowiednik Edmunda Burke.

Dzieła (wybór)

  • Arminius: Ein Trauerspiel. 1752.
  • Osnabrückische Geschichte: allgemeine Einleitung. Osnabrück, 1768.
  • Deutsche Geschichte. 1773.
  • Patriotische Phantasien. Berlin, 1775-1778.
  • Schreiben an den P. J. K. in Wien, den ersten Schritt zur künftigen Vereinigung der Evangelischen und Katholischen Kirche betreffend. Hannover, 1780.
  • Der Celibat der Geistlichkeit. Osnabrück ; Leipzig, 1783.
  • Vermischte Schriften. Berlin, 1797-1798.

Literatura

  • William F. Sheldon: Möser, Justus. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 17, Duncker & Humblot, Berlin 1994, s. 687–689.
  • Franz Xaver von Wegele: Möser, Justus. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 22, Duncker & Humblot, Leipzig 1885, s. 385–390.

Linki