Julius Wellhausen

Julius Wellhausen (ur. 17 maja 1844 w Hameln, zm. 7 stycznia 1918 w Getyndze) – niemiecki teolog ewangelicki i orientalista, który wywarł trwały wpływ na badanie Starego Testamentu i historii wczesnoislamskiej.

Wellhausen był jednym z twórców nowoczesnej krytyki Biblii. Szkoła Wellhausen omawia dużą część przekazu biblijnego i traktuje ją jako projekcję przyszłych epok, szczególnie okres królewski. Posługuje się przy tym wyłącznie metodyczną analizą literacką starożytnych tekstów. Wellhausen postawił kilka do dzisiaj dyskutowanych tez (m.in. nową teorię źródeł Pięcioksięgu), które rozpowszechnili jego uczniowie Albrecht Alt i Martin Noth.

Julius Wellhausen. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: August Wellhausen (1809–1861), drugi proboszcz miejski w Hameln;
• Matka: N.N.;
• Żona: od 25 czerwca 1875 Marie Limpricht (1856–1925), pianistka, najstarsza córka chemika Heinricha Limprichta;
• Dzieci: brak.

Życiorys

Julius Wellhausen ukończył liceum w Hanowerze, po czym od 1862 roku studiował teologię w Getyndze. Wcześnie zdystansował się od luterańskiej ortodoksji ojca. Szczególnie interesował się starotestamentowymi pismami, zwłaszcza proroka Eliasza. W 1863 roku przeczytał Geschichte des Volkes Israel (Historia narodu izraelskiego) Heinricha Ewalda, co wpłynęło na dalsze jego studia.

Dzięki Ewaldowi wyrobił sobie pogląd na całość historii religii, co praktycznie zaowocowało, nauką oprócz języka hebrajskiego także aramejskiego i arabskiego. W 1865 roku zdał pierwszy egzamin teologiczny i pracował jako nauczyciel domowy w Hanowerze. W 1867 roku wrócił na uniwersytet w Getyndze, gdzie Albrecht Ritschl polecił mu starotestamentowe tezy Karla Heinricha Grafa, któremu szło przede wszystkim o przyjęcie, że prawo jest młodsze niż prorocy. Odtąd Wellhausen zajmował się tezami Grafa. Do tego doszły, zmierzające w tym samym kierunku prace Wilhelma de Wette i Wilhelma Vatke. Jednak wpływ Ritschla na Wellhausena pozostał niewielki. W 1868 roku Wellhausen został repetentem w Theologisches Stift na uniwersytecie w Getyndze. 9 lipca 1870 habilitował się z zakresu Starego Testamentu, a 21 października 1872 roku uzyskał stopień doktora teologii na uniwersytecie w Getyndze, gdzie został Privatdozentem.

Dzięki protekcji Augusta Dillmanna, ucznia Ewalda, został w 1872 roku profesorem zwyczajnym Starego Testamentu na uniwersytecie w Greifswaldzie, gdzie uczyli także Hermann Cremer i Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, z którymi się zaprzyjaźnił. Wzorem historyka stał się dla Wellhausena Theodor Mommsen.

W roku 1872 wydał pismo o księgach Samuela. W 1874 opublikował Die Pharisäer und die Saduzäer (Faryzeusze i saduceusze) i w 1878 4 wydanie Einleitung in das Alte Testament (Wprowadzenie do Starego Testamentu zapoczątkowane przez Friedricha Bleeka), które później Wellhausen nazwał Die Composition des Hexateuch, i Geschichte Israels (Historia Izraela, tom I), która od drugiego wydania nosiła nazwę Prolegomena zur Geschichte Israels (Prolegomena do historii Izraela). Z powodu tego ostatniego dzieła powstała gorąca debata wśród uczonych tego okresu. Na czele jej przeciwników stali August Dillmann,  Wolf Graf Baudissin i Franz Delitzsch, a po stronie Wellhausena opowiedzieli się m.in.  Rudolf Kittel.

Aby móc swobodnie prowadzić dalsze badania Wellhausen prosił w 1880 roku pruskiego ministra kultury i oświaty Friedricha Althoffa o przeniesienie na Wydział Filozoficzny, aby nie musiał przygotowywać studentów do służby kościelnej. Po dwóch latach lekceważenia jego prośby przez ministra, Wellhausen zrezygnował w 1882 roku z profesury w Greifswaldzie i habilitował się z zakresu filologii semickiej w Getyndze.

Na skutek tego minister mianował go profesorem nadzwyczajnym języków orientalnych na Wydziale Filozoficznym na uniwersytecie w Halle, a w 1885 roku profesorem zwyczajnym języków orientalnych na uniwersytecie w Marburgu. W tym czasie poznał Wolfa Baudissina, a późnej zaprzyjaźnionych z nim Wilhelma Herrmanna, Adolfa Jülichera, Benedikta Niese i Ferdinanda Justi.

Już w 1881 roku Wellhausen opublikował w Encyclopædia Britannica artykuł o historii Izraela, który w 1884 roku ukazał się w języku niemieckim jako Abriss der Geschichte Israels und Judas (Zarys historii Izraela i Judy). W części o prorokach zbliżył się w nim do poglądu przyjaciela Bernharda Duhma. W 1883 roku przebywał na zaproszenie Williama Robertsona Smitha w Edynburgu, gdzie poznał cenionego przez siebie rektora uniwersytetu Thomasa Carlyle. W 1887 roku powstała książka Die Reste des arabischen Heidentums (Pozostałość arabskiego pogaństwa). Na ten okres przypada też spór z Eduardem Meyerem na temat książki Meyera Die Entstehung des Judentums (Powstanie judaizmu, 1896).

W 1891 roku Wellhausen został następcą zmarłego Paula de Lagarde jako profesor języków orientalnych w Getyndze. W semestrze zimowym 1892 roku rozpoczął wykłady w Getyndze, gdzie w tym samym roku wybrano go do tamtejszej Akademii Nauk. Od 1900 był także korespondencyjnym członkiem Berlińskiej Akademii Nauk.

W 1894 roku ukazała się Israelitische und jüdische Geschichte (Historia Żydów i Izraelitów). Od 1902 przygotowywał opracowania Ewangelii. W 1903 opublikował komentarze do do Ewangelii Marka, w 1904 do Ewangelii Mateusza i Łukasza, a w 1905 Einleitung in die ersten drei Evangelien (Wprowadzenie do trzech pierwszych Ewangelii). Prace nowotestamentowe sporządził bez uwzględniania literatury naukowej. Na tym polega do dzisiaj ich ograniczenie i wielkość. W 1908 roku ukazały się komentarze do Ewangelii Jana, której heterogeniczność zauważył już na etapie wstępnym. Na ten temat wywiązała się jego dyskusja przede wszystkim z Eduardem Schwartzem. Wpływom Wellhausena ulegli Albert Schweitzer i Rudolf Bultmann. Na podstawie prac Wellhausena i swoich badań Max Weber nazwał społeczeństwo izraelskie za czasów sędziów (tj. przed czasem królów) jako „Konfederację Szwajcarską” (Eidgenossenschaft).^[1]

Podczas okresu spędzonego w Getyndze Wellhausen napisał także kilka wybitnych prac na temat wczesnego islamu, m.in. w 1901 Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam (Religijno-polityczne partie opozycyjne w starożytnym islamie) o charydżyzmie i początkach szyizmu oraz w 1902 Das arabische Reich und sein Sturz (Królestwo arabskie i jego upadek).

Wellhausen ostrożnie podchodził do badania pisma klinowego i „szkoły religijno-historycznej”. Dyskusje z Eduardem Meyerem uważane są dzisiaj przede wszystkim jako debata między narodową perspektywą historyczną Wellhausena i uniwersalną perspektywą historyczną Meyera.

Julius Wellhausen odziedziczył po rodzicach słabowite zdrowie. Cierpiał na choroby żołądkowe, bezsenność i miażdżycę, co w późnych latach życia uniemożliwiło mu prawie pisanie. W wieku sześćdziesięciu lat ogłuchł. Zmarł 7 stycznia 1918 roku w Getyndze.

Dzieła (wybór)

• De gentibus et familiis Judaeis quae 1. Chr 2.4 enumerantur. 1870.
• Der Text der Bücher Samuelis. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1871.
• Die Pharisäer und die Sadducäer. Eine Untersuchung zur inneren jüdischen Geschichte. L. Bamberg, Greifswald 1874.
• Geschichte Israels in zwei Bänden. Tom 1. Reimer, Berlin 1878.
• Prolegomena zur Geschichte Israels. 2 wydanie, tom 1. Reimer, Berlin 1883.
• Israelitische und Jüdische Geschichte. Reimer, Berlin 1894.
• Reste arabischen Heidentums. Reimer, Berlin 1897.
• Die religiös-politischen Oppositionsparteien im alten Islam. Weidmann, Berlin 1901.
• Das Arabische Reich und sein Sturz. Reimer, Berlin 1902.
• Das Evangelium Marci übersetzt und erklärt. Reimer, Berlin 1903.
• Das Evangelium Matthaei übersetzt und erklärt. Reimer, Berlin 1904.
• Das Evangelium Lucae, übersetzt und erklärt. Reimer, Berlin 1904.
• Einleitung in die ersten drei Evangelien. Reimer, Berlin 1905.
• Das Evangelium Johannis. Reimer, Berlin 1908.

Literatura

• Marco Frenschkowski: Julius Wellhausen. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 13, Bautz, Herzberg 1998, ISBN 3-88309-072-7, sp. 716–727.
• Michael Bauer: Julius Wellhausen. W: Friedrich Wilhelm Graf (Hrsg.): Klassiker der Theologie, Band 2: Von Richard Simon bis Karl Rahner. Beck, München 2005, s. 123–140.

Linki

• Biografia Juliusa Wellhausena w Catalogus Professorum Halensis.
• Julius Wellhausen w de.wikipedia.org

Przypisy

1. ↑ Christa Schäfer: Stadtstaat und Eidgenossenschaft. Max Webers Analyse der vorexilischen Gesellschaft. W: Max Webers Studie über das antike Judentum. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1980, s. 95.